Текст книги "З людзьмі і сам-насам"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 10 (всего у книги 14 страниц)

* * *

«Ку-ра-са-ва!» Такое знячэўку, раптам сказалася, калі пачаў уставаць, нібы каманда на пабудку. I так даволі часта, міжволі знаходзіцца штосьці яшчэ ў бязладна растрэсеных былых запчастках старэчай памяці. Нейкі паэтычны радок, народная прымаўка, трапнае, смешнае слова або, як сёння, прозвішча, нават далёка-японскае, якое неаднойчы чуў, бо яно належыць вядомаму чалавеку.

А ёсць жа i ў гэтым нейкае навуковае, медыцынскае абгрунтаванне?..

* * *

Не смяюся з «дзей-барадзеяў» Мюнхгаўзена i ад сатыры Самасуя —не смешна мне, што ты зробіш.

Пра першага падумалася, чытаючы Пяскова, які ў Нямеччыне наведаў баронаў дом, а пра другога – успомніўшы нядаўна прачытаны хвалебны артыкул маладога даследчыка.

* * *

Што адчуваю з даўнім недаўменнем:

Чаму гэта ў Багушэвіча не ўмерлі або памерлі, а «каб не ўмёрлі»? Дзе так гавораць? A калі гавораць або раней так гаварылі, дык няўжо яно можа, павінна лічыцца нормай?..

I другое, яшчэ адна «драбніца», недаравальная другому класіку, Коласу, ягоны заклік у кожным ну мары «Народнай волі»:

На прастор, на шырокі разлог Выхадзі, мой народ, грамадою...

Свярбіць рука паправіць хоць так: «Ты выходзь, мой народ...» Прынамсі, па-беларуску.

* * *

«Славянская адзінства»... A ці не будзе па-людску няёмка толькі з такім адзінствам сярод сяброў неславянаў, калі гаварыць пра жывых або адчуваць сябе перад памяццю тых, якія паадыходзілі?.. Жыды, татары, эстонцы, латышы, літоўцы, ніўхі, немцы, башкіры, індыйцы, таджыкі, малдаване... Усе i яшчэ, як падумаць, не ўсе, з кім мне ў меншай ці большай меры пашчасціла адчуць цяпло чалавечых узаемаадносінаў, чые імёны магу назваць i ўжо называў у напісаным, чые вобразы свецяцца ў перажытым...

* * *

Яму еорак пяты, свая сям'я, свой клопат у нялёгкі час. Сустракаемся рэдка. I вось я здалёк шчасліва ўспомніў даўняе.

Работа была пільная, я нават i зашчапіўся ў сваім «кабінеце», яшчэ не звыклы да гэтага слова.

А ён, устаўшы, як i належыцца, значна пазней, калі i сестры ў школе, i маці на кухні занятая, i тое, што «тату сёння не можна перашкаджаць»,– ён спачатку патупаў мякка каля дзвярэй, потым зашморгаў па ix нечым драўляным, а нарэшце тым нечым i застукаў.

Падыходжу, крыху раздражнёна пытаюся:

– Ну, што табе?

Адказ – упершыню такі i ў памяці – назаўсёды:

– А я хачу ў цябе жыць!..

* * *

Светлае, ціхае ранне. Іду. Справа лес, злева доўгай градою высокія кусты, заслона ад нізкага, яркага сонца, пад ёю коптур невялікага мурашніка, а потым адкрытае поле, зелістае аўсянае іржышча.

Не паспеў да яго як найбліжэй падысці, як адтуль узнялася, густа зафуркатала кароткімі крыламі ладная чародка курапатак.

Прыемны ўздрыг ад нечаканасці i думка, нібы азарэнне якое, наўздагон:

«Яны не дзікія, яны – свабодныя!..»

* * *

Палавіна верасня, a ў шэсць трыццаць, калі выйшаў да ўмывальніка пад ліпай, само ад холаду сказалася матчына:

«Не пі, не еш i з хаты не лезь!» Народнае i тут не так сабе, дарэчы, а для бадзёрасці яшчэ i складна.

* * *

«Ты мне гэта назад у зубах прынясеш!»

Злодзея так эканомна яшчэ i сабакам назваць.

* * *

Адзін з дачных суседзяў, едучы з вёскі, падвозіць мяне з малаком ад пасёлка на сваім захляпаным па лужынах легкавіку. Гаворыць, як пазаўчора дамовіўся з чалавекам выараць бульбу, а той прыязджае ўчора ажно апоўдні, ды такі п'яны, што i ў баразну яго не пусціш, пойдзе зігзагамі... (Сусед – навуковец, таму i «зігзагі», а я ўспамінаю прасцейшае: «Баразну вядзе, як бык сцыць на хаду».) Адправіў ён такога аратага, ды вось i ездзіў зноў, дагаварыўся з другім.

Выходзячы з машыны каля сваёй сядзібы, я i падзякаваў, i пажадаў:

– Дай Бог, каб гэты прыехаў цвярозы!

I такое сёння вясковае шчасце.

* * *

Васіль Субоцін усцешыў доўгачаканым адказам на маё ліпеньскае пісьмо. Піша, што i яму ёсць што ўспомніць пра нашы былыя, ужо i даўнія сустрэчы. У 1990-м у яго выйшаў трохтомны Збор твораў, адкуль ён нават працытаваў у пісьме пачатак запісу пра мяне, які быў раней, яшчэ даўней надрукаваны ў падараванай мне кнізе. Кажа i сам пра гэта Васіль Яфімавіч, не падкрэсліваючы, што паўтарыцца яму прыемна. За дзесяць гадоў змог ён надрукаваць, ажно ў часопісе «Урал», успаміны ў чатырох нумарах, а тая кніга, пра якую было ў «Литературной газете», ужо трэці год ляжыць без руху ў выдавецтве, што ледзь ліпіць пад страхам банкруцтва. Проста пісьменніку, няхай сабе i добраму, але сціпламу, непрабіўному, i там, у Маскве, жывецца нявесела, на што ён паскардзіўся стрымана, i пра смерць жонкі напісаўшы коратка...

Я без віны вінавата спазніўся павіншаваць з дзевяностагоддзем Апанаса Цыхуна, заслужанага настаўніка, краязнаўца i фалькларыста, i, каб лепей выйсці з няёмкага становішча, паслаў яму сваю новую кнігу, аўтограф на ёй разгарнуўшы ледзь не ў цэлае кароткае пісьмо. Гродна бліжэй за Маскву, паважанага Апанаса Пятровіча ведаю як чалавека культурнага, i трывожна было на душы, што ён не адказвае таксама трэці месяц... А ён гэта, відаць, начэкваў, пакуль i ў яго, калі па Багушэвічу, таксама будзе «ксёнжачка», i прыслаў мне яе, «Песні з народных глыбіняў», з цікавымі запісамі, i ў сваю чаргу перагукнуўся шчырасцю ў аўтографе, шчодра напісаным, дай Бог здароўя, яшчэ зусім паслухмянай рукою...

Прафесар Эдуард Гашынец, вядомы славацкі мовазнавец, даўні сябар Фёдара Янкоўскага, а затым i мой, на прыгожай, доўгай паштоўцы з каляровай панарамай красуні Браціславы дробненька піша на адвароце, прыстойна па-беларуску, дзякуючы за тое, што я, яшчэ ў чэрвені, дапамог яму скантактавацца з Яўгенам Лецкам, які працуе ў «Голасе Радзімы», каб ён, Гашынец, прапанаваў туды новае са сваіх даследаванняў пра ўдзел славакаў у беларускім партызанскім руху. А таксама нібы між іншым, але з прыкметнай прыемнасцю дадае, што пераклаў нядаўна дзве нашы народныя казкі, адну з якіх, «Ziarlilfy stryc», пра зайздроснага прагнага дзядзьку, што здзекаваўся з асірацелых пляменнікаў, далучыў ужо i надрукаванай, а я, дарэчы, папракгыкаваўся ў славаччыне...

Важна гэта i радасна – перапіска з добрымі людзьмі, як ні вяла сёння працуе ўсюды пошта. Успомнілася, з якой пашанай Чэхаў ставіўся да прысланых яму пісьмаў, як спарадкавана ix захоўваў. Думалася i пра тое, як прыемна бывае ўяўляць, паслаўшы, іхні далейшы шлях i сустрэчу з тымі, каму яны адрасаваныя...

Учора проста было па-восеньску холадна, з панылай хмарнасцю i рэзкім ветрам. А сёння сонечная раніца чароўна выходзіла з першых, нечаканых замаразкаў у пагодлівы дзень. Уся прыземная зеляніна, як у дзіцячай тэлевізійнай казцы, была пакрыта i на погляд калюча-зімнім срэбрам шэрані, a вялікае, паўнакроўнае сонца, толькі што ўзышоўшы, понізам свяціла над лугамі, Нёмнам, полем i маёй прылясной дарогай, упэўнена абяцаючы ўзяць сваё спакваля, ужо зверху.

Дзень пачынаўся пад мой настрой, светлы i ад пісьмаў, атрыманых напярэдадні, трох за адзін – святочны – раз.

* * *

Сёння пад ранне падумалася, што бяссонніца даецца старому не толькі дзеля таго, каб яму караць самога сябе панылымі ці горкімі ўспамінамі.

Бывае яшчэ i такая блаславёная гульня, такое ўсётакі шчасце, як дапрацоўка ў думках новай задумы, якая доўга не дае табе заснуць...

* * *

Зайшоўшы ад сонца, якое ўжо добра схіліла з паўдня, спыніўся паглядзець у голле высокай, разложыстай «зімовай» яблыні.

Нядаўна тут была непрадзьмутая зеляніна сакавітай лістоты, а вось ужо кожную залацінку бабінага лета, кожнага жаўтлявага ці барвяністага матыля, які ў дрыготка-няспешным палёце шукае вольнае месца – спланіраваць на халодную траву, можна, здаецца, узяць на ўлік паасобку.

Многа яблыкаў тыдзень таму назад было абярэжна знята на даўжэйшую вылежку, а недасяжных стрэсена на ранейшы ўжытак. На шэрым голлі, вышэй i найвышэй, яшчэ ўсё трымаюцца то наўкруг чырвоныя, то зрэдку светлабокія, крамяныя мацакі, i зводдаль адасоблена, i чародкамі, i нават пацешнымі спарышамі, зусім адно пры адным.

I гэта прыгожа. Красою позняй восені.

* * *

Ратуючыся ад сумнага «няма чаго добрага пачытаць», раптам знайшоў у нашай чатырохсямейнай шматгадовай кніжна-часопіснай залежы сціплы томік па-польску з англійскай: Axel Münte, «Księga о ludziach i zwierzętach». Пасля прачытання ўступу i першых навелаў або нарысаў, як ix акрэслівае сам аўтар, памеціў у блакноце пачатак удзячнага адчування.

Напісаная ў 1930 годзе, выдадзеная па-польску ў 1975-м, чытаецца беларусам яшчэ праз дваццаць пяць гадоў, гэтая кніга, проста «Пра людзей i жывёлаў», можа быць названай наскрозь шчырым i выдатна апрацаваным творча зарадам чалавечнасці, пушчаным у свет, можна сказаць, надоўга.

Ад бедных людзей Мунт перайшоў да бедных цыркавых жывёлінаў, а я падумаў пра свае «Знічку» i «Дакор». Чаго яны вартыя, я не магу акрэсліць абгрунтавана, толькі адчуваю ix пэўную значнасць i ў самы строгі адбор апавяданняў уключаю толькі ад гэтага адчування...

А потым i яшчэ адна знаходка, кніжыца, якой калісьці собіла заваліцца за шафу, нават i трохі паднішчаная, зноў пераклад з англійскай мовы, ужо на рускую: «Несколько зеленых листьев» – раман не тое што незнаёмай, але i нячутай дагэтуль Барбары Пім, элегантная кніжка на дзесятак з нечым аркушаў, нібыта выклік нашай правінцыйнай шматтомнасці, напісаная густа, вобразна, з натуральнай культурнай іроніяй у падтэксце. Такіх кніжак на свеце, яшчэ раз падумалася, i многа, i не можа быць замнога, i адкрываць ix у прыклад самому сабе i ў пацверджанне i тваіх адносінаў да свайго абавязку – прыемна па-асабліваму.

А што не ведаў я дагэтуль i яе, Барбару Им, як i Акселя Мунта, сораму няма. Яны абое доўга, цярпліва ішлі да чытача i свайго, i замежнага, выданні іхніх твораў i па-польску, i па-руску i з вялікім спазненнем далучыліся да ix пасмяротнай славы або пашаны.

* * *

Падзея ў дачнай роўненькай будзённасці – суседскі певень, па-хатняму ўтульная кукарэка якога была вельмі нялішняй пры бусліным клёкаце, салаўіных спаборніцтвах, лугавых занёманскіх галасах то жорава, то перапёлкі, то драча, трапіў усё-такі ў кіпцюры каршуна. «Усё-такі» таму, што той злыдзень выцікоўваў курынага бацьку некалькі дзён, то з сасны, то з бярозы, бо лес тут адразу за плотам. I дамогся свайго. Калі гаспадары заўважылі бяду, было ўжо позна.

«Галава цэлая,– расказваў сусед,– значыцца, ён не забіў яго адразу, a катаваў, пачаўшы з нагі, ад сцягонца дабраўшыся ажно ў кішкі...»

Што ж, у драпежнай дзічыны гэта нармальна, апраўдваецца неабходнасцю, законам прыроды, а можна сказаць, што i гастранамічнасць такая – як яно спажываецца смачней.

Было гэта ў пачатку верасня, больш за месяц таму назад. A днямі па маскоўскім тэлебачанні двойчы паказвалі крыўду, несправядлівасць, незаконнасць, якая чыніцца з кантрактнікамі, што выконвалі сваю «працу» ў Чачні. Iм вельмі цяжка атрымаць заробленае, бо афіцэры вымагаюць хабар, a ў дарозе дамоў чакаюць бандыты, тэрарысты...

I ні слова пра тое, што там, дзе людзі на сваёй зямлі абараняюць сваё жыццё, сваю свабоду, законную самастойнасць, яны, кантрактнікі (на ўсё ёсць адпаведна тэхнічнае слова!), зарабляюць грошы забойствам, больш прафесійна вопытныя за тых няспелых, у спешцы дрэнна абвучаных юнакоў, некаму хлопчыкаў, якіх зблізку, у самы твар бачыць i на экране проста балюча...

* * *

Сем гадзін раніцы, а яшчэ такі прыцемак, што я свае злёгку «дымчатыя» акуляры зняў, нясу ў руцэ, каб весялей бачыць дарогу, якая ідзе перада мною святлейшай паласой. Сёння цяплей. Сустрэчны вецер амаль ірвануў нечакана, аднак i лагодна азваўшыся прыціхлым шумам. А шум гэты пачуўся зверху, з вышыні значна гучней – ад сілуэтаў рэдкіх i высокіх дрэў, прыдарожных ад поля. Хвілінаў праз дваццаць, вяртаючыся з пасёлка, калі ўжо выразней павіднела, я паглядзеў на ix, зрэшты, даўно знаёмых,– на двухствольную з аднаго пня меднакарыстую сасну i яліну з рэдкім лапнікам, але таксама высокую, як суседка. Такія вось – пад ветрам – музычныя інструменты.

Дзень ад'езду. Па апошняе малако я пайшоў раней звычайнага, бо гаспадыня ўчора сказала, што сёння раненька паедзе ў млын. Таго, з кім яна паедзе на грузавіку, яшчэ не было, i мы, стоячы на дварэ, крыху пагаварылі.

Яна здавала ўчора сваю другую, старэйшую карову на мясакамбінат. Ужо i пазаўчора, гаворачы мне пра гэты намер, ледзь не расплакалася, а сёння – тым больш не вытрымала, бо ўжо i момант зусім адпаведны. Яе разумная, ласкавая Рабіна (першы раз чую такое імя), ідучы ў рагатай чарадзе на смерць, пазнала сярод людзей на абочыне сваю гаспадыню i – «паверце!» – замўкала...

Дзякуючы пажылой, адзінокай жанчыне,– дзеці ж усе па свеце,– за ўсю яе людскасць, пацалаваў вясковую нястомную руку з цёплым «дэмакратычным» адчуваннем...

* * *

На нядаўняй сустрэчы з настаўнікамі i навучэнцамі гуманітарнага ліцэя. Сярод запісак-пытанняў было i такое: «Ці лічыце вы сябе пісьменнікам, які адбыўся, ці вашы галоўныя творы наперадзе?»

Перш чым з усёй старэчай шчырасцю адказаць на шчырасць юную, я ўспомніў пазалеташнюю сустрэчу з выкладчыкамі i студэнтамі педуніверсітэта i запіску з гарэзлівай, а то i з'едлівай маладою калючасцю: «Ці лічыце вы сябе вялікім пісьменнікам?»

«Лічу,– адказаў я спакойна, вытрымаў пэўную паўзу, як мне здалося, пад недаўменнае маўчанне, i дадаў: – I ўсё жыццё ад гэтага пакутую. Метр восемдзесят сем сантыметраў і, у сярэднім, сто пяць кілаграмаў. Hi вопраткі гатовай, ні абутку не знайсді...» Тут мяне спынілі смехам i воплескамі.

Было падобнае i ў ліцэі, калі я расказаў пра тую колішнюю пісульку.

* * *

Газета «Rzeczpospolita» за 31.Х – І.ХІ, у рубрыцы «Odeszli» (памерлі), паміж двума «Днямі задушнымі», леташнім i сёлетнім, паведаміла, што сярод іншых знатных палякаў памёр i Жукроўскі. Высокіх слоў пра Войцеха, як i пра кожнага ў пераліку, няма,– некалькі скупых, дэмакратычна аб'ектыўных радкоў: пісьменнік i сцэнарыст, аўтар чатырох найбольш вядомых твораў Да слова аб'ектыўных я спераду дадаў дэмакратычна, успомніўшы пра сучасную, ужо i дзесяцігадовую апалу аднаго з лепшых празаікаў былой Народнай Польшчы. «Źukrowski nie jest obecnie u nas lubiany»,– сказаў мне пазалетась у Карэлічах, на Міцкевічавым свяце, адзін з салідных польскіх літаратуразнаўцаў.

У лістападзе 1983-га, ужо не памятаю выразна, у Хэлме ранняй раніцай, калі мы ўдвух з Жукроўскім праходжваліся па ціхіх яшчэ вуліцах, ці ў Познані, калі ўжо ўтрох з Алесем Адамовічам няспешна блукалі па вуліцах, па-начному апусцелых, раней звычайна вясёлы, іранічны Войтак сумнавата расказваў, як у пачатку ваеннага становішча Ярузэльскі доўга i не першы раз угаворваў яго ўзначаліць Саюз літаратараў. А нарэшце, страціўшы цярплівасць, прэзідэнт вырашыў справу па-генеральску: «Палкоўнік Жукроўскі – бачносць! Пачынаючы з сённяшняга дня вы займаеце названую пасаду! Што, да халеры яснай, я павінен усё рабіць адзін?!» Так ён, свабодны пісьменнік Войцех Жукроўскі, i апынуўся паміж двух агнёў – немалым варшаўскім i непараўнана большим ватыканскім. Таму што,– як гэта ў нас не вельмі вядома,– падпаручнік артылерыі ў абароннай вайне 1939 года ў дні гітлераўскай акупацыі працаваў каля Кракава ў каменяломнях разам з маладзейшым на чатыры гады падпольным духоўным семінарыстам Каралем Вайтылам, сёння – Янам Паўлам II. Расказваў Войтак i пра тое, як ён пісаў каханаму Каралю то з асабістай ахвоты, а то i па-традыцыйнаму pro publico bono – дзеля агульнага дабра, i як перапіска тая не надта ў ix клеілася...

У адной з кніг Святога Айца, перакладзеных Хрысцінай Лялько, у вялікім нарысе «Дар i Таямніца», цікавым аўтабіяграфічнасцю, хоць i крыху залішне стрыманай, мне было добра прачытаць, як папа згадвае i Войцеха, з яго малодшым братам Антонім, ix сумеснае паднявольнае мадзенне.

Апошні раз я быў у Варшаве ў лістападзе 1987-га, але мы не пабачыліся, бо Войцех некуды надаўжэй паехаў. Пазней я паслаў яму другое выданне перакладзенай мною з жонкай яго займальна-вясёлай аповесці-казкі «Прыгоды ў Цюцюрліетане», а ён праз нейкі час прыслаў працяг тых прыгодаў, пад назвай «На троне ў Блябоне», аповесці-казкі больш сатырычнай, але i слабейшай, i наогул не для дзяцей, так што я ўстрымаўся ад перакладу, пра што i напісаў аўтару па-сяброўску.

Больш мне як быццам i няма чаго сказаць, бо i ён пасля гістарычнага 1989-га замоўк у сваёй апале, i я не вельмі ведаў, што ды як пісаць... A гадоў праз чатыры прачытаў у польскай літаратурнай газеце, што Войцех Жукроўскі аказаўся, выступіў з таленавітай кнігай успамінаў, i гэта было мне прыемна. Добра было б, вядома ж, кнігу тую прачытаць, напісаць яе аўтару, атрымаць якое слова ад яго, хоць, дарэчы, заўсёды не надта ахвочага да ліставання. Niestety! – скажам па-польску, што азначае на жаль! З маўчаннем сваім ён не першы, i тут ёсць свой інтэрнацыянал, i я ў ім – не з лепшых.

I вось тым часам «Дзень задушны», свята памяці, газетная калонка з мноствам імёнаў людзей, што адышлі, а сярод ix – амаль зусім апошні з тых, каго я ў Польшчы ведаў бліжэй, з кім сябраваў.

* * *

Па-ўладнаму расчуленая ўсмешка задавальнення на паказе сілавых практыкаванняў спецназа. Каму такія галовы, што лбом з падскоку разбіваюць тры белыя цагліны, пакладзеныя адна на адну, патрэбны больш за тыя, што думаюць i да чагосьці дадумваюцца.

* * *

У добрай кнізе I. Б. Канапацкага i А. I. Смолкіна «Гісторыя i культура беларускіх татар» цікава было сустрэць i такое:

«Агульнавядома, што першае ўказанне, якое было дадзена ўсявышнім Алахам Прароку Мухамеду (Мір яму i міласць Усявышняга!), было вызначана адным словам – «Чытай».

У гэтым сэнсе i я даволі магаметанскі вернік.

* * *

Буйным планам на тэлеэкране адна граната, якую антычачэнскі ваяка браў з рукі ў руку, рэзка нагадала мне польскую франтавую зямлянку, у якой ix стаяла дзве скрыні, у адной «zaczepne», з гладкай паверхняй, у другой «obronne», з паверхняй насяканай, нібы яна ў шакаладных квадраціках.

Адчуўся, паўтарыўся той юначы жах пачатку другой сусветнай вайны...

* * *

Іду спакойна на зялёнае святло, пераходжу вуліцу, а з бакавое, за маім невідушчым вокам, на чырвонае святло шухнула перада мною «иномарка», як заўсёды, вельмі ж кудысьці спяшаючыся. Не славутыя, з песні, «четыре шага», a нейкі метр ад неваеннага канца яшчэ аднаго чалавека...

Страшна стала пазней, успомніўшы.

* * *

На першае прадвяснянае сонца худую каровіцу выпусцяць з халоднага ды гразкага хлява, а яна пастаіць, пастаіць, прыгрэецца i раптам смешна, бо недалужна, падбрыкне.

На вольна-пенсійным прыгрэве так час ад часу, зусім сур'ёзна падбрыкваюць «вершамі» не скажаш каб худыя акадэмікі, нават i навук дакладных.

* * *

Наша карэліцкая кніга «Памяць». Увечары зноў глядзеў яе, за другім заходам шукаючы i знаходзячы штосьці новае.

Так у раздзеле «Вернутыя імёны», які я, відаць, проста прапусціў гартаючы кнігу першы раз, знайшоў такое:

«Рап'евец Канстанцін Сцяпанавіч, н. у 1916 у в. Лыкавічы. Арыштаваны ў студзені 1939. Асуджаны ў маі 1939. Прыгавораны да расстрэлу. Рэабілітаваны ў снежні 1966».

Было каму i плакаць па ім, i пра рэабілітацыю паклапаціцца. Той самы мой аднакласнік КосцяЛычык, пра якога я ў «дзевяноста пятым» пісаў, як ён, будучи польскім жаўнерам, у форме i з карабінам уцёк «у Саветы», а што з ім здарылася там (1937—1938!), я або чуў ды забыўся, або, хутчэй, i не чуў. Памылка толькі на год: «суд», пасля турмы i катаванняў, i расстрэл адбыліся ў 39-м. A ўсё гэта – у чатырох радках кніжнай калонкі...

Ёсць i яшчэ скупей. У раздзеле «Ахвяры фашысцкага тэрору»:

«Барысевіч Іван Гаўрылавіч.

Барысевіч Ірына Сафронаўна.

Яны расстраляны ў маі 194З у г. п. Мір».

Бацькі Цімы Ныгрыса (сямейная мянушка), дзядзька Іван (па бацьку я яго не ведаў) i цётка Ярына (так па-вясковаму), дачка пацешнага дзеда Цупрона Гаркавага (мянушка Мурын). Небагатыя хутаране на «кругліцы» поля паміж нашай, загорскай, пашай i сенакосамі. Там ix, дома, арыштавалі раніцай, а хату i ўсе будынкі падпалілі. Пагаворвалася пасля, а вясёлы, дасціпны Ціма, вярнуўшыся з Нямеччыны, даводзіў мне, што немцаў тады на ix «навялі свае сабакі», бо ён жа i праўда быў звязаны з партизанами У Нямеччыне гаравалі яны з Любай i дзіцем, дзяўчынкай. А старых акупантам выгадней было закапаць у Міры за бойняй, на месцы расстрэлаў.

Многа ў кнізе такога падобнага, пададзенага коратка i яшчэ карацей, i ўсё яно ў тых, да сцішнаты сумных пераліках у памяці могуць ажывіць толькі свае пра сваіх, мясцовыя пра мясцовых. Некалькі вёсак навокал тваёй, а перш за ўсё найжывей усё ў сваёй.

* * *

З-за паганай слізготы пошту 29-га прынеслі адзін раз, зусім пад вечар. Затое ж радасць якая – пісьмо ад Вацлава Жыдліцкага!.. На адной палавіне «раскладушкі» з панарамай начной Прагі віншаванне, на другой P. S., які хочацца запісаць:

«Дзякуй за ўспамін, за добрае слова. Яно, зараз сказанае такім сябрам, як Ты, асталося адзінае з усяго, што было. Бо ў ім, як у нейкім кодзе, усё пражытае... Вось, відаць, сіла мастацкага слова, літаратуры... Няхай Бог Цябе беражэ!»

Гэта – у адказ на мае спачуванне, жаль па яго мілай, слаўнай Марцэле. Не памятаю ўжо, як там даслоўна я, два з нечым месяцы таму назад, пісаў, аднак, аказваецца, як i трэба.

I ў яго віншаванні «з Новым годам i шчасцем», як i ў некаторых іншых сяброў, зноў пра канцы i пачаткі стагоддзяў ды тысячагоддзяў. А я гляджу на гэта ў нейкім ці не санлівым спакоі. Заўтрашнюю поўнач магу, чаго добрага, i праспаць, як пераезд у цёплым вагоне яшчэ адной дзяржаўнай граніцы.

А як гэта хораша – чэхам па-беларуску – сказана, што хочацца павярнуць i на яго, i на ўсіх добрых людзей:

Няхай нас Бог беражэ!

Дзве тысячы першы

З газеты «Rzeczpospolita» перакладаю пісьмо Жаромскага да незнаёмай панначкі.

«Пелягіі Маляхуўне

Налэнчуў, 2 жніўня 1918 г.

Паважаная Панна Пелягія Маляхуўна, вуліца Аградова ў Закапаным.

Пісьмо, адрасаванае Адаму Жаромскаму ў Налэнчове, a напісанае 25 ліпеня, я адкрыў таму, што з двух чалавек, якія да нядаўняга часу насілі гэтае прозвішча, я ўжо на гэтым свеце адзін. Мой сын Адам памёр тут 30 ліпеня, a Паніна пісьмо прыйшло назаўтра пасля яго пахавання. Шкада, што не раней. Можа, яно праясніла б вялікі перадсмяротны змрок i невыказны смутак промнем успаміну пра радасныя дні i мары маладосці. Адась жыццё закончыў у сне, у тры гадзіны раніцы – i сапраўды спачыў у Богу. Быў ён чысты, як сляза, i чысты пайшоў з гэтага свету.

Калі Пані мае да яго ў сваім сэрцы ўспамін прамінулай дружбы, прашу захаваць яго назаўсёды, бо ён варты гэтага.

Няма ўжо «Каханага Адася». Спіць у гэтай чароўнай налэнчоўскай зямлі, сярод палёў, поўных спелага збожжа, кветак, садавіны пад вялікімі дрэвамі, у ройным спеве птушак. Калі гэта праўда, што ён быў для Пані «Каханым Адасем», што я праз слёзы прачытаў у самым пачатку пісьма, прашу Бога, каб ён даў Табе на зямлі ўсялякага дабра.

Стэфан Жаромскі».

I мужнасць, i годнасць, i боль. I толькі адзін раз не «Панна», не «Пані», а горка бацькоўскае «Табе»...

Зноў падумалася сумна, што так я, відаць, i не змагу прачьггаць яго шматгадовы дзённік, толькі нядаўна выдадзены. А гаварылася, напісана было ў паведамленні, што гэта – яго найлепшы, найважнейшы твор, які так марудна ішоў да чытача. A пісьмы i яшчэ ідуць...

Вялікаму ўласціва не спяшацца.

* * *

Мікола Купава пазычыў для выстаўкі да 100годдзя Пятра Сергіевіча калісьці купленую мною карціну «Зімовая ноч. 1942». Назаўтра пасля вечаровага адкрыцця выстаўкі, на якім я не змог папрысутнічаць, паехаў уранні ў Палац мастацтва i паглядзеў яе.

У «Малой зале» Палаца, дзе светла ад сценаў, стол i i вялікіх вокнаў, няспешна ўбачылася ўсё, можна сказаць, даўно знаёмае, а потым i пасядзеў на самотным крэсле пасярод пустое зранку залы, таксама, як тое старое крэсла – адзін. Добра думаючы пра самабытнага мастака i цікавага чалавека.

Перад партрэтам Любы Асаевіч успомнілася, што ў мяне гэта першая работа Сергіевіча, убачаная ў арыгінале, калі я ўвосені 1944-га, прыехаўшы з Міра ў Мінск, пакуль што ў нейкую журналісцкую камандзіроўку, начаваў у Танка, сагрэты гасціннасцю яго Любові Андрэеўны, сяброўскай прастатой Максіма i забаўнасцю ix трохгадовага сынка.

У Сергіевіча мне заўсёды найбольш падабаліся партрэты, i жывапіс, i графіка. Стоячы перад партрэтам Забэйды-Суміцкага, яшчэ раз сумна пашкадаваў, што мой, такі самы «пакаленны» памерам, партрэт паважаны маэстра быў пачаўшы (як гаворыцца ў яго родных мясцінах) у красавіку 1952 года, калі мы з Уладзімірам Калеснікам зайшлі да Сергіевіча пад канец камандзіроўкі. Сёння, здалёк падумаўшы, можна мне было тады i «здрадзіць кампанію», застацца ў Вільні на дзень-два, папазіраваць. А мы ўсё вечна кудысьці спяшаемся...

* * *

Два нумары часогііса «Куфэрак Віленшчыны». У Маладзечне група моладзі сведчыць свой светлы ўдзел у справе народнага адраджэння. Спачатку я прачытаў пра гэтую справу, а потым пазычыў часопісы ў Гілевіча, тры дні знаёміўся з ціха-радасным адкрыццём. Першы нумар трымаецца на постаці Генадзя Каханоўскага, слова i ягонае, i пра яго, a ў другім – постаць вішнявецкага святара Уладзіслава Чарняўскага, беларуса ў каталіцтве. Апроч гэтых двух – талковая гутарка пра цікавае ды змястоўнае, важнае ў жыцці той часткі Радзімы, што называецца Віленшчынай i пэўным чынам працягвае віленскія традыцыі, не толькі заходнебеларускія, але яшчэ i нашаніўскія. Чыста, культурна, без ляпаніны моднай сексавасці i моўнага прэтэнцыёзнага штукарства, што месцамі раздражняе або зануджвае i ў «Arche», i ў новай «Нашай ніве».

* * *

Вялікія, зблізку духмяныя гронкі бэзу за дзень стаміліся ад рэзка халоднага ветру, які матлашыў імі перад маім шырокім акном, i ад сцёбання няцёплага дажджу, які то прыцішаў свой наступ, то ўзмацняў яго. I цяпер, пад вечар, калі як быццам ужо i нечакана распагодзілася на ўвесь сонечны блакіт, бэзавыя гронкі адпачываюць у ясна-спакойным цяпле, толькі лёгка пакалыхваюцца ад ветрыку, які не-не дый выбягае на нашу паляну перад акном – яшчэ крыху лагодна пасваволіць.

* * *

З-пад ніжняй прыступкі старога цымантовага ганка дробным букетам-кусцікам вылезла шэсць кветачак рамонку. Іменна тут ім спатрэбілася вырасці, бела-жоўценька расквітнець, іменна тут вясна знайшла сабе шчылінку на яшчэ адзін выхад.

* * *

«Кнігазбораўскі» том Паўлюка Труса, набыты некалькі дзён таму назад, прачытаў, пачаўшы з перапіскі, дзе ўразіла беднасць яго вясковых сямейнікаў, што неаднойчы нагадвалі яму, то брат, то бацька, то сестры, каб «ношанага не выкідаў», a прывозіў або перасылаў дахаты...

Проза слабенькая, «паэтычная». A ў паэзіі, якою я канчаў чытанне кнігі, прыкметна, як ён энергічна рос, як хутка вызваляўся ад уплываў, выходзіў на сваё. Смерць трагічна ранняя, страта для літаратуры значная, але ж i думалася, чытаючы, пра тое, як ён справіўся не дажыць да горшата, што пачалося з 1930-га...

Успаміналася i пра другога ранняга, Багдановіча, якога ў гады вынішчэння магла б, вельмі проста, не выратаваць ад карнікаў i геніяльнасць.

* * *

Голда Меір, «Моя жизнь». Дзе той Ізраіль, а на старонцы кнігі, у гутарцы пра пасадкі дрэў на суровых пустэчах, мне раптам бліснуў успамін, як мы, школьнікі яшчэ Загорскай трохкласнай школы, садзілі абапал гасцінца бярозкі, прывезеныя з недалёкага Качаноўскага лесу,– бліснуў пяшчотным падабенствам маленькага чалавека i маленькага дрэва, стракаты ствалок бярэзінкі ў малой руцэ над чорнай ямкай, у якую з рыдлёўкі некага старэйшага спрыяльна сыплецца зямля.

* * *

Куст ружы пайшоў пупіхамі, a некалькі бутончыкаў ужо выядрылася светла-ружовай красой. Старая маці, па сваёй ахвоце дачная катаржніца, цяжка спыніўшыся каля гэтага куста, што голлейкам трохі над плітачным ходнікам, ціха сказала, нібы самой сабе:

– Сынок паслязаўтра прыедзе – якраз усе расцвітуць.

Ей праз месяц будзе восемдзесят, а яму праз тры дні сорак пяць.

* * *

Жонка прапанавала тэму. Сустрэчная незнаемая старая жанчына павіталася з ёю на вуліцы i сказала:

– Вы мяне, можа, i не ведаеце, i я вас таксама не ведаю. А я жыву, мая дарагая, зусім адна, i так жа мне адзінока, што хочацца з кім-небудзь людскім пагаварыць...

A ў мяне – такое. Днямі заходжу ў аўтобус, а на першым збоку сядзенні мужчына сярэдняга веку, спаважны такі, у джынсавым рабочым адзенні, устаў i прапануе:

– Сядайце.

Здзіўлены, адказваю:

– А мне толькі адзін прыпынак. Сядзіце.

I стала – адразу i потым, калі выйшаў,– неяк няёмка, што не падзякаваў выразней.

* * *

У «Крыніцы» – постаць Алеся Жука, інтэрв'ю з ім Юрыя Станкевіча, слова пра яго Галіны Тычка, Ірыны Шупляковай, Андрэя Федарэнкі. I кавалак Алесевай прозы, якую прачытаў пасля ўсяго.

Неяк вельмі ж душэўна, успешна адчулася шчасце пісаць пра роднае, шчасце Алесева i сваё, якое было i, можа, Бог дасць, «блеснет улыбкою прощальной» яшчэ хоць трохі...

Ад слоў маладых пра старэйшага захацелася праверыць, што я пісаў пра яго, старэйшы пра маладога, так даўно ўжо, у пачатку 70-х, у пасляслоўі да рускай кнігі, у добрым перакладзе 1ны Сяргеевай.

Радасць ад пераклічкі разумения сапраўднага ў літаратуры.

* * *

Трыццаць гадоў ад майго апошняга наведання Балгарыі. Многае помніцца, пра многае пісаў i расказваў. А вось i сёння, у паўночным бяссонні, зноў убачыўся горад з пацешнай назвай Пернік, у якім толькі што адшумела фальклорна-веснавое свята, вясёлая публіка амаль уся разышлася, а на ўскраінным лужку, зводдаль ад святочнага цэнтра з лаўкамі ды эстрадай на плошчы, яшчэ ўсё размашыста кружыцца, топчацца карагодны танец «Хоро». Чуваць аднастайная музыка, да кален мігацяць голыя, быстрыя ногі дзяўчат, рукі танцораў, уразмах надзейна трымаюць кола – далонь у далонь. Сакавіта-сонечная зеляніна ранняй травы, а на фоне яе яшчэ святлейшая сукенка адной у тым крузе дарослай жанчыны, трэба думаць, настаўніцы, у адной руцэ якой рука дзяўчынкі, a ў другой юнакова, чаго добрага – на не зусім дзіцячую зайздрасць іншым хлопцам... Як ім усім свабодна i радасна! Як ім недаставала такога настрою! Яны ўдзельнічалі ў свяце, можа, былі i заслужана пахваленыя, а вось тое, што на дадатак – тое для душы, самі сабе парадавацца i спрытам, i шчасцем, i ўступленнем у маладосць, у якой ужо папраўдзе ix мілая, вясёлая настаўніца.

* * *

Мне прынеслі дзве кнігі пра Арсенія Таркоўскага.

Чытаю ўспаміны пра яго, пачаўшы з аднаго знаёмага сярод некалькіх аўтараў – дасціпнага i мудрага Лявона Мкртчана, затым на выбар з незнаемых ды пераважна жанчын, а нарэшце ўсё агулам, з большай ды большай цікавасцю.

Потым буду чытаць «Осколки зеркала», кнігу дачкі паэта i сястры кінарэжысёра, прадчуваючы значнае.

З падобным прадчуваннем купіў калісьці, у пачатку васьмідзесятых, кнігу самога паэта, «Стихи разных лет», і, гартаючы яе цяпер, з прыемнасцю сустракаюся са сваімі паметкамі на палях. А гартаў – шукаючы верша, радок якога працытавала адна з успамінальніцаў. Знайшоў яго ў вершы пад зорачкамі («И это снилось мне, и это снится мне...»). Вось той радок: «Не надо чисел мне, я был, я есмь, я буду». Бачыў я i яшчэ зусім падобнае, але дзе, у каго, здаецца, замежнага – памятаецца невыразна. А ў нашага цудоўнага Валодзі Караткевіча такая назва лічыцца... ах, як жа арыгінальнай!..