Текст книги "З людзьмі і сам-насам"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 7 (всего у книги 14 страниц)

I вось яна, тая дачка,– я вылічыў прыблізна: гадоў пасля шаснаццаці,– на фота ў кветках, а другім вянком вакол яе прыемнага тварыка – надпісы на сцяне. Няхай наіўныя, недаўгавечныя, але ж i поўныя шчырага жалю. Ад якога i я дзергануўся міжволі ў нячутным для кагосьці плачы...

А як жа тым, у каго найбольшая роднасць, дружба, каханне?..

Цяжка ішлося адтуль.

* * *

У кнігу пра Неман мне было прыемна парэкамендаваць два невялікія ўрыўкі з Калеснікавай аповесці «Доўт памяці». Як яму з мамай i татам чароўна плылося супраць быстрай позневячэрняй плыні ў чайцы, на ўсяночную ў Ярэмічы, як зімою Нёман ператвараўся ў выдатны каток, i трэба было самому ладзіць канькі. Драўляныя, на канце падкаваныя кавалкам тоўстага дроту. Гэты другі ўрывак з Валодзевай аповесці выходзіў на школьныя вершы Якуба Коласа, што так хвалявалі майстра канькоў i лыжаў родным словам, i я не стаў там лішне скарачацца,– такое нам трэба ды трэба...

Відаць, ад гэтага сутыкнення з сябравым малечым светам у памяці маёй замільгала даволі настойліва, прыемна ажыло i сваё. Наш загорскі сусед, вясёлы ды ўпарты дзядзька Паўлюк, прыйшоў да мяне, шасцікласніка, з польскім «элементажам» іхняй Любы i абураным здзіўленнем:

– Скажы, Іван, як гэта можна, каб такое ды ў буквары: «Папуга хцэ сера»?!

Прыйшлося растлумачваць, што ён, па-нашаму папугай, хоча сыру, а не таго, пра што дзядзька падумаў не ведаючы, што наша «е» – гэта польскае «э».

Пасмяяўшыся разам са мною i тымі, хто быў тады ў хаце (не памятаю), дзядзька пайшоў з «элементажам» дахаты, а мне вось помніцца цэлых семдзесят гадоў

Па малако ў пасёлачак я штодня прыходжу ў сем з мінутамі. A гарадскі гаспадынін унучак, шасцігадовы Валодзька, ужо або забаўляецца ca сваім чорным шчанюком, або штосьці майструе на панадворку. Калі я першы раз здзівіўся з гэтага перад яго бабуляй, яна засмяялася:

– А Бо-о, дык ён жа спаць лажыцца ў пяць гадзін!..

Я лажуся таксама рана, каля дзесяці, то крыху «да», то «па». Бывае, i выцягну да пяці або шасці, а калі дык i ўзбуруся лішне зарана. Сёння, напрыклад, прачнуўся ў дзве гадзіны. I адразу з цытатай з таго Любінага «элементажа»:

Mała Zosia sobie śpi,

Coś się naszej Zosi śni,

Bo się Zosia we śnie śmieje...

He ўсё тут, відаць, у мяне дакладна, а яшчэ адзін радок ці, можа, больш ix i зусім не ажывае ў памяці. Затое жыве, весела расчульвае маю бяссонную старасць цудоўны ўсясветны вобраз —дзіця шчасліва смяецца праз сон.

Той гістарычны перыяд справядліва называецца акупацыяй, паняволеннем часткі нашай радзімы «панскай Польшчай», дзе былі i прыгнет, i беднасць, i асіміляцыя, i турмы для тых, хто супраць гэтага змагаўся, i яшчэ недарэчна страшнейшае – для тых, хто ўцякаў у «вольную, шчаслівую БССР»,– турма, Сібір, Курапаты...

Але ж было i проста жыццё i ў нас, у Заходняй. Праца, нягоды, спадзяванні, матчыны слёзы, маладое шчасце кахання...

I такія драбніцы, як папугай, што хоча сыру, як усяночная над Нёманам, як усмешка малое Зосі праз сон...

* * *

Кожны робіць сваё. Яліны стаяць цёмна-зялёнай тушчэчай, нібы знарок дзеля таго, каб на ix найвыразней выдзяляліся беленька-стракатыя, тонка-стромкія ствалы маладых бярозаў i таксама тонка-вынёслыя сосны, што не паэтамі прыдумана, a сапраўды меднаствольныя. A ўсё гэта ад сонца! Так i хочацца ўсклікнуць ад захаплення. Кожнай раніцы зноў маладое, яно ласкава, весела дыханула на лясную прыдарожную сцяну сваім невычэрпна магутным святлом, зрабіўшы як найбольш прыгожым, як найдзяціней радасным i гэты звычайны, просты закутак прыроды.

* * *

Тры дні таму назад прачнуўся апоўначы ад жахлівага сну. Мне трэба было выканаць загад: паставіць міну ў аўтобусе, дзе i жанчыны, i дзеці, i той, якога абавязкова, пад карай смерці абавязкова трэба знішчыць. Я так заблытаўся ў сваім партызанстве i чалавечнасці, што засталося толькі горка, балюча прачнуцца. I супакоіцца ў радасці, што гэта сон.

I тут не абышлося без кніжнага. Якраз чытаю Базэна, «Зялёны храм»:

«У меня нет кроликов, нет голубей, нет кур, ведь их нужно было бы убивать...»

I ад гэтага мірнага, свабоднага вегетарыянства ў настаўніка-пенсіянера, старога француза, мне прыгадалася сваё.

* * *

Выслухаўшы яго красамоўнае ды знішчальнае асуджэнне кагосьці з іхніх агульных знаёмых ці нават сяброў, той, хто слухаў, мог бы, меў бы права сказаць пасля паўзы, а то i адразу:

– Ну, а цяпер з такой самай адкрытасцю давай i пра сябе самога.

* * *

Даўні знаёмы, пра якога я даўно не чуў, аказваецца, знайшоў шчаслівае прымяненне свайму, як камусьці здавалася, дзівацтву – самастойнаму вывучэнню фінскай мовы: працуе сабе ў Хельсінках перакладчыкам. Выступаў па радыё «Свабода», талкова расказваў землякам, як там выглядае справа з заработками I проста прыемна было пачуць яго, што помніцца чалавекам не толькі талковым, але i вясёлым, i прымавачку ёмкую пачуў, яўрэйскую: «Колькі ні пi – усё роўна рускім не будзеш!..»

* * *

Палітычна моднай даўгавата ўжо трымаецца Адамовічава «Вандэя», a літаратурна прыдатнае «сена на асфальце» слушна лічыцца за Стральцовым. Калі Алесь мог сказануць гэта ў дыскусійным запале, дык Міхась, відаць, i не думаў, што такое просценькае стане вобразна крылатым.

А ёсць жа тут, у абодвух выпадках, i трохі таго, хто першы сказаў «э».

* * *

Учытаўся ўчора ў трэці том «Беларускіх народных прыкметаў i павер'яў».

Шукаючы спосабу на хваробы, сяляне, ад беднасці не ведаючы медыцыны, фантазіравалі на ўсе лады, з чаго цяпер, здалёк, можна часам i пасмяяцца, а то i здрыгануцца ад дзікасці, агіднасці некаторых спосабаў паратунку. А ix – процьма. Але ж i паэзіі колькі! Вобразнасць, моўныя залацінкі.

«Убачыўшы першы раз увесну бусла, дзікага гуся або жарабя, кажуць: «На ціхае лета, на буйнае жыта, а нам на добрае здароўе!» Ажно ўспомнілася запарожскае, пад бандуру: «На ясні зорі, на тыхы воды...»

Голую ведзьму засталі ў жыце – робіць заламку. Гукнулі, спалохалі – кіне заламку ды як «суне на ўцекача, дык толькі цыцкі лёпаюць».

«Зязюля, кукуючы, заікнецца». «А так яны (грошы) дзын – i прападуць». «У нашых даўнейшых людзей было веранне, што хваробы...» «Вада ў рэчцы бяжыць, бяжыць дый задрэмлецца». Ну, вядома ж, i іншае, больш.

* * *

Нашы вясёлыя тосты.

Экалагічны: «Няхай жыве беларуская птушка бацян!» Так уздымаў свой партызанскі самагон віцебскі рагатун Пятро, знатны мінёр-падрыўнік.

Сацыяльны: «Няхай жыве рабы вол, якога мы купілі ўсім калгасам!» Таксама Пятрова.

Паэтычны (як па Коласу): «Няхай будзе добра ў нашым кутку!» Чуў у Наваградчыне, ад шафёра грузавіка.

Медыцынскі: «Няхай жа пройдзе наскрозь!» Таксама з Наваградчыны.

Сексуальны: «Няхай жыве... (абавязковая паўзачка)... хто з кім хоча!»

Быў i такі, можна сказаць, фальклорны: «Шануючы вас, дарагія жанчынкі, так бы, здаецца, i паганяў каторую вакол хаты, як сваю! Так жа ў прадзедаў нашых было. Хай жа вам лёгка ўцякаецца!»

* * *

Каля студні – выварка з вадою. Сухмень штодня, штоночы такая, што жабы скачуць у тую высакаватую пасудзіну, шукаючы паратунку. Тры раніцы выплёхваў ix з вываркі, ужо i разгірачаных ад холаду. Уратаваная, яшчэ i пасядзіць у траве, адыходзячы.

Потым пашэнціла ўбачыць, як адна сядзела на краечку вываркі, задаволена адпачываючы. А праз дзень – зноў такая ж, можа, i тая самая, на тым самым краечку.

Трэба ж дадумацца. З бяды.

* * *

У нашу вёску з далейшай да сваякоў пагасцяваць прыходзіў на дзён колькі хлопец, які хораша спяваў. На пашы мы прасілі яго паспяваць, i ён ахвотна выводзіў сваім салодкім голасам такое дарослае: «Какія воласы валністы, валнуюць сэрца, грудзь маю...» Уяўляю самога сябе, сябрукоў ды сябровачак, як мы сядзім на траве, заслуханыя... Каб жа такое фота ўбачыць цяпер!.. Ён мне, той хлопец, Данчыка нагадаў. Па голасе.

* * *

Прыемна чытаць пра тое, што памятаецца з маленства:

як вялікія зялёныя конікі скусвалі нам, пастушкам, бародаўкі на руках;

як маці прысмальвала мне грамнічнай свечкай па трошкі валасоў над вушамі, над лобам i на патыліцы, каб не баяўся грому, пярэпалаху;

як мы ад усіх пастушыных раненняў лячыліся аднолькава, сваімі цёплымі сцакамі, што так прыемна бачыць надрукаваным у навуковых запісах маэстра Сержпутоўскага.

* * *

«А навошта мне твой смурод?!» У адказ на вельмі шчырую споведзь. A ў падтэксце: i свайго хапае. «Давай лепш весялейшае!»

Тут тое, што чыталася калісьці ў Талстога: «Личное хорошо, когда оно полно жизни и страсти».

Гэта яшчэ i ад нядаўніх думак пра такую ці не такую, поўную ці асцярожную шчырасць у дзённіку. Які – хоцькі-няхоцькі – не толькі ж для сябе самога, тым больш што ты i друкуеш яго, хай сабе i не ўсё.

* * *

«Калі жонцы ў цяжу сніцца зайчык, то сын будзе». Таксама сына абяцаюць сном пра ix жарабец, арол, бусел, дзяцел, сокал, шчупак. Скупей чамусьці з прадказваннем дачок: калі прысніцца качка, птушка маленька, рыбка маленечка...

Усё гэта ў Федароўскага. Толькі ў адным выпадку сам складальнік ды каментатар кнігі «Зямная дарога ў вырай» Уладзімір Васілевіч падае запісанае на Капыльшчыне: «Рыба ў сне – будзе байструк».

A імя пана Міхала Федароўскага, бачачы, дый вельмі часта, пад запісамі на розныя тэмы, нагадвае мне Мацея Канановіча, тое з ix сямейнай гісторыі, што бацькі яго сябравалі ca славутым фалькларыстам. У«Крыніцы» – 50, хочацца сказаць: у нумары Федзі Янкоўскага, Валодзя Калеснік, успамінаючы Федзю, не абмінуў Канановіча добрым словам, назваўшы Мацея не толькі польскім пісьменнікам ды перакладчыкам беларускай паэзіі i прозы, але i чалавекам «таварыскім i мілым». Ад Валодзі, хутчэй стрыманага ў ацэнках, не схільнага да «сентыментальнічання», пачуць гэтае «мілым»,– ужо здалёк, не ў рукапісным, як было ў мяне ў першым чытанні, a ў друкаваным тэксце,– было неяк па-асабліваму прыемна.

* * *

Столькі пражыць, столькі прачытаць i толькі цяпер «адкрыць» для сябе, што тыя прыбудовачкі, відаць, каля кожнага беларускага гумна (калісьці!), куды ссыпалася мякіна, называліся ў нас палоўнямі – ад мякіны, паловы. Няхай сабе i з украінскай мовы ды песні, што тут сама весела выйшла з памяці:

Жито, мати, жито,

жито не полова.

Як дівчіну не кохаты,

коли чорноброва?..

* * *

«Дзярэчынскі дыярыюш» Міхася Скоблы, цікавы гістарычны нарыс пра гарадок, у якім мне не давялося пабываць, нямала пачуўшы пра яго ад Мацея Канановіча, бацькі якога з тых маляўнічых мясцін. Добрае веданне прадмета спалучаецца з жывасцю падачы.

А яшчэ ў зборніку артыкулы ды эсэ, у якіх таксама свой голас, сваё бачанне сапраўднага i не надта сапраўднага ў нашай літаратуры.

* * *

У апошнім ліпеньскім нумары «Литературной газеты» Леанід Жухавіцкі, сам сур'ёзны, наколькі магу меркаваць па яго выступленнях у друку, з пашанай піша пра Роберта Раждзественскага, з яго шчырай незадаволенасцю самім сабою, тым, што ім зроблена.

«В одном из его блокнотов осталась характернейшая запись:

«Буддийский ад.

Самая страшная казнь, самое жуткое наказание: человеку много раз подряд прокручивают его собственную жизнь, бесконечно повторяя страницы упущенных возможностей».

Написано так, словно это жуткое наказание он пережил еще при жизни».

У нейкай меры гэта знаёма i мне.

* * *

«Исповедь» Аўрэлія Аўгусціна.

Лінейка ў школе – тады ўжо, у другой палавіне IV стагоддзя,– як педагагічная прылада выхавання. Абтрэсванне з сябрукамі чужое грушы. А такое i выпісаць можна: «Я барахтался и кричал, выражая немногочисленными знаками, какими мог и насколько мог, нечто подобное моим желаниям – но знаки эти не выражали моих желаний. И когда меня не слушались, не понимали меня или чтобы не повредить мне, то я сердился, что старшие не подчиняются мне и свободные не слушаются как рабы, и мстил за себя плачем». Гэта – пра адчуванні немаўляці. I такое, i іншае, з матчынымі грудзьмі, з тою лінейкай, з тымі чужымі грушамі – усё так хораша, жыццёва гаворыць пра талент гэтага афрыканскага рымляніна, пра сілу i жывапіс лацінскай мовы, што вось i дагэтуль не мёртвая, калі яе добра падаць перакладам i каментаром. I аўтараў пафас, малітвенны асабліва спачатку, можна цярпець з разумением – дзеля галоўнага ў кнізе.

* * *

Да Аўрэлія Аўгусціна, прачытаўшы кнігу Аляксандра Меня «Сын человеческий», некалькі дзён успаміналася, як ён высока выказаўся пра «Жизнь Иисуса» Рэнана, i думалася, як мне ў раннім юнацтве ўсётакі шанцавала – найчасцей выпадкова – на добрыя кнігі. I гэта я чытаў, няхай сабе i трохі зарана на грунтоўнае разумение, на ўсю глыбіню. Нядаўна трымаў у руках «Пол и характер» Вайнінгера, таксама ж тады прачытаны, але жадання перачытваць не адчуў. А Рэнана перачытаў бы.

* * *

I нявыспаны сёння, i чытанне не пайшло, i работы мая гаспадыня не дала, сказаўшы: «У лес пайдзі. Потым будзеш успамінаць». I я пайшоў. Не так у лес, як па пясчанай дарозе, трохі над Нёмнам, з лугам абапал, а потым i лесам, успомніўшы адзін, даўні ўжо, адвячорак, калі я даўгавата пасядзеў на высакаватым сонечным беразе, развітваючыся з ракой перад ад'ездам у горад.

Збочыў з дарогі лясной на лугавую. I тут убачыў чалавечую спіну, прыгорбленую над нейкай работай. Чалавек пачуў маю хаду, азірнуўся, i я пазнаў яго. Паздароўкаўшыся, сказаў:

– А я падумаў – рыбак. Але ж i Нёмна каля вас няма.

– Ды не, я кароўку пасу.

– I кошык пляту, як заўсёды,– дадаў я ў тон яму.

Я ўжо яго заставаў такім чынам неаднойчы, у

розных месцах, з каровай на повадзе, або i так, свабодна, ды з новым кошыкам, то пачатым толькі, то ўжо i з ладнай густой зелянінай лазінак уплеценых на белых рабрынах асновы.

Не ўваходзячы ў большую гутарку, я пайшоў лугам далей. Памалу, залажыўшы рукі назад, счапіўшы ix правай жменяй за левую запясць. Не па дарозе ішоў, а па зялёным, мяккім цаліку някошанай ды не спасвенай травы, паміж высокай сцяною лесу i наднёманскім кустоўем. I цішыня такая, i сонечна без спякоты, i ленасна ў патолі, i не ў лішнім роздуме...

I тут у адну маю далонь, павернутую навонкі малою місачкай, ткнулася штосьці цёпла i сыра казытлівае, i я – нібы спалохаўшыся – вёртка азірнуўся. Трэба ж так! – знаёмая чорная карова, якой не відно было за кустамі, зусім нячутна па маёй старэчай глухаватасці дагнала мяне і, відаць, па прывычцы хацела штосьці ласае лізнуць ды чмякнуць з маёй далоні-місачкі...

Я ўзяў яе за невялікі рог i павярнуў назад. За ёю вужам поўз па траве доўгі повад, i я падняў яго на павароце не за самы канчар, а так, каб замахнуцца, сцебануць каровіцу па крыжы,– туды ідзі, назад, дзе гаспадар!

А ён ужо ішоў у наш бок з усім сваім прыладдзем, на новы прысяд.

– Гэта яна прывыкла заўсёды на повадзе,– сказаў яшчэ здалёк,– дык i за вамі вось падалася...

Малагаваркі, ён не дасказаў, што яна нас, чаго добрага, пераблытала, ці што, а мне прыпомнілася яго мажная, вясёлая жонка, з далоні ці з прыгаршчаў якое гэтая маўклівая пястунка чым-небудзь i ласавалася, відаць, неаднойчы.

Вось i буду помніць. Нават i запісаць такое захацелася. I буду чытаць далей, што перад выхадам без цікавасці адклаў.

* * *

Над гэтай лацінскай, найстарэйшай для мяне «Споведдзю» ўспамінаю талстоўскую – тое ашаламляльна-радаснае ўражанне, якое яна зрабіла на мяне. Юнак на семнадцатым годзе, я нёс яе з местачковай пошты, выпісаную з эмігранцкага выдавецтва «Добро» ў Варшаве, i, на хаду распакаваўшы бандэроль, прыхваткам чытаў на сцежцы ўздоўж гасцінца, так добра вывучанага за чатыры школьніцкія гады, а цяпер бязлюдна пустога.

«Исповедь» Талстога ўразіла мяне сваёй незвычайнасцю, тым, чаго не сустракаў ні ў кога іншага з пісьменнікаў, хоць ведаў ix ужо i тады нямала.

А вось другую «Исповедь», Русо, значна пазней прачытаную, пакуль што не ўспамінаю.

* * *

Некалькі дзевак толькі што ахрысцілі ў праваслаўную веру, i яны цераз знаёмых афіцыянтак ушчыліліся ў рэстаран, на багаты ўрачысты банкет, i так вельмі ўдала адзначылі сваё свята дармовым выпіцьзакусіць. Благодать крещения па-сучаснаму...

Я назіраў ix радасць з-за недалёкага стала, ведаючы, пачуўшы, што там, у весялосці, да чаго.

Успомнілася, чытаючы, з дзевяноста трэцяга года.

* * *

Такая вясёлая недарэчнасць,– каб жа сабрацца на тым свеце нашай кампаніяй родных, сяброў, добрых знаёмых ды пасмяяцца, паспяваць, паўспамінаць, распытаць, як там у ix, што было, пакуль я далучыўся, расказачь, што было ў нас, на гэтым свеце.

Брат Міша ўспамінаецца чамусьці з Чайкіным, былым партызанам, што прыжаніўся ды застаўся ў суседняй нам вёсцы. Два філосафы, яны ехалі з Міра, адзін у Трашчычы, другі ў Маласельцы, абодвум у адну дарогу, i каля Пясочнай зусім нечакана пакупаліся. Воддаль ад вёскі адзін песачлянін, выдзеліўшыся з бацькавай гаспадаркі, пабудаваўся каля высокага ўзгорка, на якім у «мікалаеўскую» вайну стаяла царская артылерыя, нават i сажалку выкапаў каля сядзібы, на крыніцы. Філосафы ехалі, гаварылі, хоць i цвяроза, але весела лежачы на возе, а кабыле тым часам захацелася піць. Яна сабе павярнула з гасцінца ніжэй, да сажалкі, i, пакуль дапяць да вады, абярнула ў яе воз з двума гаварунамі. Як яны паганялі яе, як самі беглі абапал воза, кожны адной рукой учапіўшыся ў цапок, беглі, каб не ацэпнуць мокрымі, бо гэта ж было позняй восенню. Бачу ix, чую іхні смех – з саміх сябе!..

Ды ці мала чаго прыгадалася б на сустрэчы. Вось, чытаючы ў Аўгусціна такі чалавечы, сыноўні сказ пра смерць яго маці, мне раптам зноў успомніўся слаўны ў сваёй змястоўнасці Шура, што адышоў найпазней, а за ім згадаліся другія з родных i сяброў, пра сустрэчу з якімі іменна там, дзе я весела далучуся да ix, зноў, не ўпершыню ўжо нібы казачна ў неверагоднасці, але й зусім выразна ды праўдзіва, як у іншай, новай рэчаіснасці – думаю, уяўляю... Яны пераважылі, ix там больш, чым нас засталося тут, людзей аднаго пакалення, адной, толькі нашай сучаснасці, нашага месца ў вялікім руху жыцця, якое не павінна ўзяць ды так нікчэмна проста закончыцца павальнай, шматлюднай смерцю.

* * *

Блажэнны Аўгусцін, «Споведзь», кніга дзесятая:

«Хорошие люди с удовольствием слушают о бедах, пережитых другими, и радуются не бедам, а тому, что они были, а теперь их нет».

Як гэта проста, мудра, празрыста хораша. I як хацелася б пачуць гэта на боскай лаціне.

А вось узвышаная вобразнасць:

«Пусть взирают на одно с радостью, а на другое – с сокрушением, пусть из братских сердец, как из кадильниц, возносятся пред лицо Твое гимны и рыдания».

Выпісаў, i ледзь не адразу здалося, што ранейшае, пра «хороших людей», усё-такі лепш.

* * *

А шостай гадзіне, калі я выйшаў на ганак, каб ісці да ўмывальніка, яшчэ быў прыцемак, цямнейшы пасля хатняга электрасвятла. А на паўночным захадзе нечакана, пакуль я паспеў падумаць, што гэта нармальна, заходзіў над лесам вялікі ад дагарання месяц.

Толькі праз гадзіну i пятнаццаць мінут, калі мы з суседам, як штодня, акуратна сустрэліся каля яго дачы, каб разам ісці ў пасёлак па ранішні сырадой, над тым пасёлкам, далека за ім узыходзіла сонца. Таксама вялікае. Аднак яно не згасала, але спакваля разгаралася – на цэлы дзень, які ці не надоечы стаў роўным з ноччу.

Можа, i гэты мой запіс – яшчэ адна ўспышка на дагаранні вогнішча жыцця i пэўнага таленту, пра што не вельмі сумна думалася днямі?..

* * *

Дачытаў Аўгусціна. Добра даведвацца, напрыклад, пра такое, што Петрарка малафарматны спісак «Споведзі» меў заўсёды пры сабе. Пра гэта ў «Приложении». Кнігу, з увагі да мінскай хатняй цясноты, пакідаю тут, а наогул беручы, яна назаўсёды стала, займела сваё месца ў маёй удзячнай памяці.

* * *

Тупіковыя моманты, калі становіцца ясна, што ты не ўсё прачытаў, што варта прачытаць, што можа быць цікавым i патрэбным у пажыццёвай вучобе, абавязковай для літаратара.

Так я, каб не пакутаваць ад пустаты душы, успомніў прывезеныя Хрысцяй Лялько экземпляры яе часопіса «Наша вера», уступна ды павярхоўна прагледжаныя ў тыя дні, калі ў мяне сабралася многа чаго чытаць, i пастаўленыя на паліцы на «крыху пазней». Успомніў перш за ўсё артыкул Уладзіміра Конана пра ксяндза Адама Станкевіча. З цікавасцю прачытаў яго, успамінаючы Валянціна Таўлая, ягоныя апавяданні мне пра гэтага незвычайнага чалавека, да якога Валянцін ездзіў у Вільню як супрацоўнік Купалавага музея i вяртаўся не з пустымі рукамі. Так засеў у маёй памяці рукапіс «Паўлінкі», прывезены ад айца Адама. Пэўна ж, прывозілася i яшчэ штосьці, як былі i апавяданні пра тыя сустрэчы, няхай сабе i забылася многае ў падрабязнасцях, але ж адчуванне значнасці, змястоўнасці тых сустрэчаў паэта са святаром, закаханых у роднае слова, у слова Купалы, у памяці маёй жыве.

Бывае i так, што нешта ў часопісе або ў газеце апускаеш таму, што здаецца неабавязковым для прачытання. Так з двух апошніх «ЛіМаў», прывезеных разам, я прамінуў артыкул Алеся Бадака пра творчасць Віктара Гардзея, а цяпер, апынуўшыся ў даўно знаёмым стане чытацкага тупіка, пачаў i гэта чытаць, a ўчытаўшыся, i задумаўся пра Віктара, сёе-тое прыгадаўшы.

Скажам, тое, як я, гасцюючы ў Калеснікаў, па Валодзевай рэкамендацыі чытаў Гардзеевы вершы, да таго часу малавядомыя мне, i мы гаварылі пра ix з уцехай старэйшых. Запомніліся з аднаго верша таленавітыя радкі, якіх даслоўна не памятаю, але вобраз, які яны нясуць, удзячна помніцца. Штосьці так: калі мама насіла мяне пад сэрцам, хтосьці перайшоў ёй вясковую вуліцу з поўнымі вёдрамі. А ён жа, як піша Бадак, без мамы застаўся ў маленстве, i гэта для мяне, пачутае цяпер, горка пераклікаецца з поўнымі вёдрамі шчасця...

Раніца мая нечакана запоўнілася цікавым чытаннем, з якога вартым светлай памяці ўбачыліся святар i паэт у адным выпадку i два паэты ў другім.

* * *

Уранні, раней чым выйсці ў пасёлак, заглянуў у падараваны Кудраўцом шыкоўны том «Познія яблыкі», прачытаў першы раздзел «Сачынення на вольную тэму». Нікуды не дзенуся, буду перачытваць.

...Дзіўна, што робіцца з памяццю?!

Пакуль маладая ўдава не спус-цілася з уціснутага воза сена ў рукі суседа, пакуль ён не данёс яе да бліжэйшай капы, а яна не зашаптала, тулячыся да яго: «Ой, Ігнат... I даюся, i баюся...», мне ўсё думалася, як жа гэта так здарылася, што я не чытаў такога рамана?.. Поўная ўпэўненасць, што чытаю першы раз. I толысі пасля гэтай сцэны з тымі «даюся – баюся», што нібы ключык ад усяго, у памяці стала разварушвацца іншае, тое, што пайшло пазней, з паваротам да раскалупвання ў памяці i ранейшага.

Збоку камусьці можна было б i сказаць: а што ты хочаш, столькі за век прачытаўшы, можна i пазабываць. А тут жа, мяркуючы па даце пад творам, толькі пятнаццаць гадоў прамінула i – такое... Ці ў гэтым есць тое, што называецца проста: яго не толька чытаць, але i перачытваць можна i хочацца?..

...Успомнілася Верачка Палтаран,– як яна хораша, шчыра цешылася з удачаў. У Пташнікава – Алімпіяда, у Кудраўца – Вапшчэткі. Як пра жывых гаварыла. Назаўсёды жывых.

...А можа, яшчэ i так: чаму ўласціва перачытвацца, тое мае i ўласцівасць легка забывацца?..

...У ціхага, слаўнага Толі мова такая сапраўдная, наша. Прыкладаў мноства я на палях паадчыркваў,– i ў «Сачыненні...», i на іншых старонках,– а яны ўсё яшчэ ды яшчэ – залацінкі. «Ці гэта ты, Ігнат, ці так сабе хто?» «Гурбячок зямлі, нашаткаваны кратом». «Смяецца, расперазаўшы зубы на ўвесь рот»...

* * *

Пачуцці, у тым ліку i пачуццё чалавечнасці, у палітыцы не шануюцца. Ix называюць эмоцыямі, як каханне сексам.

«Нельзя отталкиваться от эмоций».

Чытаю гэта ў газеце i недаўменна, у думках пытаюся: ад чаго ж адштурхоўвацца трэба,– што ў нас вышэй?..

* * *

Параненаму ў Дагестане юнаку-салдату далі пагаварыць з мамай па тэлебачанні. З забінтаванымі рукамі, у чысценькай пасцелі ён пачаў гаварыць, збіўся з тону i расплакаўся. Як мог бы расплакацца мой унук-салдат i мноства іншых юнакоў.

Пазней, у другой псрадачы,– галасы патрыятычнага абурэння: як можа плакаць рускі салдат?!

А гэты плач – над патаптанай чалавечнасцю – вышэй за ўсё. Калі б нам перш за ўсё ды наймацней, найясней адчуваць.

* * *

Лёг позна, добра заснулася, i спалася б яшчэ, ды вось – адзін толькі раз – загадна гаўкнуў сабака, i я прачнуўся. Пяць гадзін. A сабакі – няма. Ён сваю справу зрабіў.

I такое яшчэ:

У кароткім сне пад раніцу, пасля апошняй у Крынічным бяссонніцы, вызваляў птушыныя ножкі, заблытаныя ў конскай валасні на дроце каля слупа агароджы, а птушка, не памятаю якая,– загаварыла са мною па-чалавечы. Не памятаю, пра што, але прачнуўся весела.

* * *

...Казаў, а раней, чым сказаць, радасна думаў: дачушка, а потым i ўнучка ў хаце – гэта ж свежы букет на стале.

I цяпер ва ўяўленні, праз нервы, затузаныя мноствам пражытых гадоў, часта з адчайным болем з'яўляецца, як найбольшая крыўда, абраза, смяротны грэх – растаптаны, загублены жывёльным мужчынскім гвалтам вобраз дзяўчынкі ці чыстай дзяўчыны, не дацвіўшай свабодна да шчасця кахання i мацярынства.

Такое днямі прыйшло рэзкім святлом бацькоўскага болю, калі на юбілейным вечары Рэрыхаў аглядаў дзіцячы «фальклорны» канцэрт, бачыў многа святых вачанят, весела расчульваўся пацешнай наіўнасцю танцаў, няспеласцю галасоў, то ў харавым турце, то ў сольнай самастойнасці.

...У палавіне вечара нестарая жанчына ціхенька, асцярожна ўвяла ў залу i пасадзіла на вольнае месца ў першым радзе жанчыну старую, прыгорблена накрытую цёплай хусткай, i сама прысела побач. Калі канцэрт закончыўся, маладзейшая жанчына, таксама ціха, асцярожна вывела старую i не вярнулася, відаць, павезла яе дахаты. А мая незнаемая суседка ветла шапнула мне, што гэта бабуля на ўнучку прыехала паглядзець. На тую, што ў радасці бачыў i я, хоць i не ведаў, каторая ж гэта найлепшая. Артыстачка.

Блаславёная краса маленства, у якой ты сёння жахлівай небяспецы!..

* * *

На вечары я выступаў. Падаравалі вялікую ружу i маленькую кніжыцу вершаў Мікалая Рэрыха з загадкавай назвай «Цветы Мории». Дома гэтай «Мории» ў слоўніках не знайшоў. I смаку ў вершах, калі зусім па шчырасці, не асабліва дабраў. Найлепшьт – «Наш путь», зноў жа пра чысціню ды хараство маленства, якое не трэба, не можна абражаць. А далей, у іншым вершы, пад назвай «Я сохраню», надоўга спыніў увагу радок:

Мысли я погружу в тишину.

Двухтысячны

Проста бутэлька, невядома, ад чаго. Яе, глядзі ты, яшчэ i не адмыеш. А то i з пашкоджаным рыльцам, на пункце не прымуць. Нехта шпурнуў яе понізам або i плазам пакаціў па лёдзе так удала, што ад рачнога берага яна не блізка... А можа, i добрая, што тут здалёк здагадвацца, трэба зірнуць.

Трэба дык трэба. Пайшоў. Адзін дагэтуль на паркавай дарожцы. I праваліўся, крыху не дайшоўшы да знаходкі, ужо на даволі глыбокім. Аднак, на шчасце, дзірка-палонка ў даўнавата адліжным лёдзе аказалася круглай, толькі каб шухнуць туды старчма. А ён паспеў яшчэ распасцерці рукі, затрымаўся над лёдам галавой i плячыма. I дзіка закрычаў. Стараваты пенсіянер, а можа, i бомж які, каму таксама ж хочацца жыць.

Той, што падбег яго ратаваць, маладзейшы, здагадаўся абламаць нізка навіслую галіну дрэва, але на лёдзе яна аказалася закароткай, не даставала да крыкуна, i выратавальнік, прыгнуўшыся, асцярожна пасунуўся нагамі раз, яшчэ i яшчэ раз наперад, падсоўваючы туды найпершае, найтанчэйшае голле... Ды ўсё ж i ён праваліўся. На шчасце – не на глыбокім.

Над берагам гарадской ракі, над правым, яшчэ аснежаным адхонам – вышэй праходзіць аднабокая вуліца з паднебнай, з парку гледзячы, градою шматпавярховых дамоў. Яшчэ раз падкрэслю словы на шчасце,– праз адно з безлічы вокан, што зверху глядзелі на раку i парк, нехта «спасены», як сказала б мая маці, заўважыў тапелыдаў, пазваніў у «хуткую дапамогу», яшчэ лепш – пажарнікам.

Мокрых, азяблых, смяротна перапалоханых выцягнулі на бераг (пажарнікі), узялі ў цяпло спецыяльнай машыны (медыкі) i памчалі туды, дзе ратуюць далей.

...Людзі, якіх тым часам паспела крыху сабрацца, спакваля, гамонячы, разышліся.

Не зусім. Бо калі я стомлена дайшоў сюды i прысеў на падсохлай за сонечна-ветраны дзень выгоднай лаўцы са спінкай, на другім баку асфальтаванай алейкі, бліжэй да ракі, яшчэ стаялі дзве пажылыя жанчыны, трэба думаць, не ўсё дагаварыўшы. Потым адна з ix развіталася i пайшла ў свой бок, а другая накіравалася да мяне.

– Не прастудзіцеся, яна ж халодная,– сказала пра лаўку, нібы замест прывітання. I расказала, зусім незнаемая, пра ўсё здарэнне. Нават прапанавала перайсці туды, дзе яны толькі што стаялі, i паглядзець уніз, на лёд.

Дзве нястрашныя зводдаль палонкі, ужо зацягнутыя лядовай крошкай. Тая галіна, што аказалася закароткай. А так – праплешыны шэрага, наздраватага лёду, a бліжэй да стрыжня – адкрытая вада без толку i патрэбы развяснелай у пачатку лютага ракі.

Пустой бутэлькі на лёдзе не было,– думай што хочаш...

Яшчэ слухаючы гаманкую жанчыну, падумалася: а што каб гэта я нагадзіўся на першага крыкуна раней за таго, што з галінай, каб гэта мне, амаль бездапаможна цяжкаму ў доўгім кажусе з непаслухмянымі нагамі, з ходу прыйшлося выбіраць паміж ганьбай страху, «разумнага разліку» i адчаем абавязку?..

* * *

Кожны дзень хацелася б пачынаць, як малітвай, нейкай добрай справай, патрэбнай працай. А я апошнім часам, ды ўжо й даўнавата, толькі чытаю. Добра, што хоць сапраўднае (Бунін, Талстой) або патрэбнае (чацвёрты том Федароўскага, слоўнік Ластоўскага), пацяшаючы сябе тым, што хоць абы-чаго ды абы-як не пішу, шануючы свой, нялёгка набыты, узровень.

* * *

У маім цяперашнім, як бы сонным існаванні прыходзіць i такая думка, такія думкі, бо неаднойчы:

Ёсць нешта, што я павінен зрабіць, а не раблю, i прыйдзе той час, калі ўбачу, што іменна павінен быў зрабіць, а не зрабіў!..

* * *

Чалавек жыве, жыве, а потым памірае, як быццам i не падумаўшы, што гэта ж – назаўсёды.

* * *

Я i раней быў не занадта прыткі абараняць свае творы ад крытычных нападкаў у друку, у чытацкіх пісьмах i ў вусных або ў ананімна-запісачных пытаннях на літаратурных сустрэчах. Тым больш цяпер, калі ўжо я даўно бацька i даўнавата дзед, не толькі па-сямейнаму, але i ў літаратуры. I ў гэтым не толькі старэчая абыякавасць, але i нармальная стома ды адпаведнае справе жыцця рашэнне – няхай яны, мае кнігі, i далей абараняюцца самі.

* * *

I на гэтай сустрэчы – на юбілеі сям'і Рэрыхаў – да мяне звярнуліся з мікрафоннай просьбай – расказачь, пра што буду гаварыць у сваім выступленні. Тэлевізійнікі нашы, якім гэта зручней, чым крышку пазней запісаць выступление, якое ў мяне не на паперцы, a ў памяці, да якога я рыхтаваўся ў думках, каб сказаць сваё адзін раз.

I гэта ўжо не ўпершыню, такая іхняя «прафесійнасць», i кожны раз яно абурае.

* * *

I день іде, i ніч іде.

I голову схопівші в рукі,

Дивуешся, чому не йде

Апостол правды i науки!

Так мог, за чатыры месяцы да смерці, пісаць палымяны пакутнік Шаўчэнка.

Лягчэй было б яму сёння,– падумалася, зноў прачытаўшы ў газеце пра з'яўленне ў нас яшчэ аднаго апостала. Не праўды, не навукі, a нацыі, што, відаць, яшчэ вышэй.

* * *

Бунін у сваім «Освобождении Толстого»: «Политика, говорил Гете, никогда не может быть делом поэзии».