Текст книги "З людзьмі і сам-насам"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 12 (всего у книги 14 страниц)

* * *

Памёр Астаф'еў. Сёння недзе ў далёкай Краснаяршчыне, у роднай вёсцы Аўсянка, будуць яго хаваць.

A пазаўчора ўвечары мы з жонкай бралі па тэлевізары то «Сегодня», то «Вести», то «Время», што дзе было пра яго, хоць патроху, а потым значна больш i шло па канале «Культура», доўгае інтэрв'ю ў пустым салоне турысцкага карабля, у дзевяноста трэцім. Бачачы, чуючы яго, успамінаў нашы рэдкія сустрэчы: у дарозе на Магілёў, зімою семдзесят пятага, з песнямі ў аўтобусе, у Маскве разоў некалькі, a найдаўжэй у шаўчэнкаўскім падарожжы па Дняпры, у маі восемдзесят дзевятага, таксама ўжо даўно...

Далучаешся душой да агульнага, урачыста-жалобнага, а разам з тым, міжвольна, вытыркаецца ў памяці i сваё. Я паслаў яму «Неман» з «Муштуком i папкай» па-руску, а ён мне не адказаў. I думай як хочаш: ці гэта пошта падвяла, i тады ўжо, у дзевяноста першым, бязладная, ці нешта іншае, на чым прыкра спыняцца... Бо i сустрэліся мы на цеплаходзе з сяброўскімі абдымкамі, якімі ён мяне апярэдзіў, i доўга, шчыра пагаварылі ў Каневе, на гары Чарнечай, адзінока чакаючы ў няньку, пакуль людзі даўжэзным натоўпам паднімуцца на свята пехатою, бо нас з Віктарам Пятровічам, як старых слабакоў, уважлівыя гаспадары паднялі з нізіны на легкавіку.

...На вячэрнім тэлеэкране – яго вясковае пахаванне. Калі запрацавалі рыдлёўкі, пасыпаўся першы пясок – так далека, а сэрца кранула зблізку, да слёз.

I такое ў далейшым сумна-высокім настроі: ён спыніўся, застаўшыся Словам, а нам яшчэ трэба ісці, да новага распараджэння.

* * *

Дакументальныя тэлефільмы, адзін за адным, пра двух жывых лаўрэатаў Нобелеўскай прэміі.

Працаўнік Салжаніцын. Заслужаныя слава i дастатак, прысмак апальнасці i глыбокая старасць. Яна была асабліва выразна відаць, калі ён, па просьбе нябачнага аператара, праходжваўся па вузкай, доўгай верандзе, на цёмным фоне недалёкага лесу, снежнага цаліку на зямлі i гульні сняжынак у паветры. Разоў некалькі няспешна праснаваў туды i назад, асцярожна пахістваючыся, з кіёчкам, барадою i шапкай падобны на «яснополянского старца».

Гаварун Гарбачоў. Найбольшай пашаны варты за тое, чаго не зрабіў, з трона сышоўшы без крыві, можа, нават i мудра «смирив гордыню»...

* * *

...А мне адраджацца не трэба, беларусам я нарадзіўся даўно, у раннім вясковым юнацтве. Няма i патрэбы хваліцца тым, што ад пачатку i назаўсёды тваё.

* * *

Каторы ўжо нумар чытанне «Полымя» пачынаем з дзённіка Дубянецкага. Мяркую па сабе i па сябрах. I чалавек гэты, значны i пры жыцці, яшчэ прыгажэй раскрываецца сёння. I час, які ён так рупліва апісвае, васьмідзесятыя гады, бачыцца пагістарычнаму праўдзіва, шырэй за справы толькі выдавецкія, i незабыўныя чыноўнікі, што кожны пасвойму тармазілі прагрэс, дзейнічаюць у летапісца Міхася на цэкоўскіх ды камітэцкіх падмостках з жывой тэатральнай пацешнасцю.

* * *

Светлая, мужная жанчына, знаёмая выкладчыца адной з нашых тэхнічных ВНУ, у тэлефоннай гутарцы, калі я спытаўся, як жа ёй працуецца, падаючы маладым вышэйшую матэматыку – па сваёй волі i настаянні – па-беларуску, з вясёлай... лепш – радаснай шчырасцю расказала, як прыкметна апошнім часам расце ў студэнтаў свабодная цяга да роднай мовы.

* * *

У снежаньскім «Полымі» – грунтоўны артыкул Серафіма Андраюка пра нашу прозу з палавіны шасцідзесятых гадоў да палавіны васьмідзесятых. I такое вось – упершыню, ажно захацелася выпісаць: «Падтрымка ў друку ці ў вусных выступлениях таленавітых маладзейшых празаікаў была арганічнай рысай чалавечых i мастакоўскіх паводзінаў старэйшых калег па цэху. Вядома, як падтрымлівалі...»

Называюцца імёны. Добра ўбачыць i сябе ў тым пераліку.

Дзве тысячы другі

Студзень – жнівень

Зноў успомнілася наша атака на Мэхэлінкі 13 верасня ў 39-м, раннім i хмарным прыморскім ранкам. Двое нядошла-старых кашубаў на затоена пустой вясковай вуліцы. Баба ў прыглушана-спалоханым пагалошванні. У дзеда рабочая куртка з правага боку грудзей прарвана клінам, як мне здалося, ад шальное кулі ззаду. I задыханыя словы на польска-нямецкай трасянцы:

– A oni durch strzylają, durch strzylają!.. [¹]

Бездапаможнае чалавечае нараканне. Я ўбачыў i пачуў гэта, подбегам пераходзячы забрукаваную вуліцу, услед за першым нумарам кулямётнага разліку, пад цяжарам пяцідзесяці трох кілаграмаў нерасчлянёнага «максіма», які, мяркуючы па выбітай на ім даце 1908, прайшоў i першую сусветную вайну. Не на колах ён, а з палазкамі, не пакоціш, а трэба цягнуць, паўзучы, або тарабаніць на гарбе, надзеўшы рамай на галаву.

Сустрэча тая сяды-тады пераклікаецца ў мяне з дурнымі кінабаевікамі ды рэкламнымі кадрамі ваяўнічых анонсаў на штовячэрнім тэлеэкране i з усім тым бязглузда крывавым, што адбываецца то далей, то бліжэй на Зямлі,– жахлівае durch, што азначае: усё, бясконца...

* * *

Шэсцьдзесят пяць Стральцову. Было б...

Нашы надзеі, нашы прароцтвы збываюцца,– зноў i зноў нас палоняць, хвалююць свежасць i краса, глыбіня i сіла мастацкага слова, радасна бачыцца яго пераможная хада ў будучыню, дзе забяспечана адпаведнае разумение i гордая пашана.

Над старонкамі Міхасёвага аднатомніка, які ўранні гартаю перад вячэрнім выступлением, успамінаецца Рыгор Раманавіч Шырма, пра якога i я гаварыў нядаўна на святкаванні яго юбілею ў сціплай утульнасці кінатэатра «Змена». Перачытаў i ўступны артикул Адамовіча, можа, больш чым у іншых выпадках у Алеся разумны i востры.

Нібы нават убачылася, як усе яны, натуральна аддаляючыся, кожны з часам свайго адыходу,– Шырма, Стральцоў, Адамовіч,– усталёўваюцца ў нашай народнай гісторыі, у няспешнай чарзе за іншымі, несакрушальна абарончымі вежамі, нязгаснымі маякам! i, як сказала ў сваім нядаўнім газетным выступленні таленавіта-ціхая Марыя Вайцяшонак, нашымі храмамі, «которые видны из многих точек света».

* * *

У рэдакцыі – чалавек некалькі нашых, старэйшых i маладых. У гутарцы дайшло да тэмы п'янства. I я, між іншым, сказаў, што ніколі адзін не піў i не п'ю. А дома прыпомнілася, як зімою на пачатку 1962-га, калі я жыў падоўгу ў вёсцы, у брата Міхася, працуючы над «Птушкамі i гнёздамі», паехаў з братам у Карэлічы, дзе ён працаваў, вяртаўся без яго, раней, у кузаве грузавіка семнаццаць кіламетраў, у сцюжны мароз, проста ацэпшы, адубеўшы.

– Лячы мяне! – папрасіў братавуху.– Што ў цябе ёсць?

– Капуста ў печы...

– О! А сала, цыбуля? I чарка, можа, знойдзецца?

Перад лустаю хлеба, скрылямі сала i цыбулінай, перад місай гарачай капусты (успомнім Пушкіна: «Да щей горшок, да сам большой!») я кульнуў гранёную чарыцу самагону, горача, смачна, напоўніцу закусіў, а тады падаўся на вялікую, яшчэ не астылую печ i, у смак адляжаўшыся, не прастудзіўся.

Такое вось выключэнне.

* * *

У чарговым «Arche» – «Скарына» – інтэрв'ю Сямёна Букчына з Яновічам, дзе Сакратавы Крынкі параўноўваюцца то з Фолкнеравай сядзібай Ёкнапатофем, то з талстоўскай Яснай Палянай...

Можа, яшчэ б якую парачку падобных мясцін – для весялейшага падтэксту? Ці хопіць i так?..

* * *

Выйшаўшы з падземнага перахода, ад станцыі метро, на шырокай i чыстай ад снегу панелі апынуўся ў рэдкім, рухавым натоўпе. Іду паволі, разглядаюся i – дзіўнае, небывалае адчуванне – не бачу нікога, з кім быў знаёмы або сябраваў, чым нейчы воблік запомніўся.

Так не будзе калісьці, для кагосьці i мяне самога.

Хоць людзей i не паменшае.

* * *

Васіль Зуёнак, якому я падпісаў свой «кнігазбораўскі» том, пры наступнай сустрэчы нават ухвальна здзівіўся: «А колькі ж вы ўсяго запомнілі!..» Не хапіла духу адказаць: «А колькі ж я дадаў героям ды сітуацыям выдумкі, свайго!» Бо ёсць жа гэта, дый нямала, i ў гэтым ужо мая патаемная радасць: пападаць у тон, прыдумляць адпаведнае.

А гаварылася пра «Ніжнія Байдуны».

* * *

Некралогі ў «ЛіМе» ідуць звычайна на перадапошняй старонцы. Бывае часамі, што адразу адгортваеш іменна там i адчуваеш палёгку, калі няма партрэціка i чорнай рамкі. А то ўсё часцей нечаканае, ажно i ахнеш.

Пазаўчора – Пятро Васілеўскі. Адразу пазваніў ягонай Галі, i яна мне няспешна, стрымана расказала пра ўсё. Упершыню... а можа, i не ўпершыню, але не з такой дарэчнасцю пачуў, што пасля франтавога ранения ў 1941-м ён дыхаў толькі правым лёгкім. А цяпер гэтае адно, нармальнае лёгкае атакавалі метастазы. У свой апошні дзень ён папрасіў Галю нікуды не ісці, a прысесці побач i падаць яму руку. Апошнія словы: «Як цяжка паміраць!..» А потым парыў, спроба яшчэ сказаць, можа, i найважнейшае, аднак гэта было ўжо штосьці зусім невыразнае...

Калі ў Пятра з'явілася сівая бародка без вусоў, я пачаў называць яго Аксакавым, памятаючы змалку любімага Сяргея Цімафеевіча, аўтара «Дзіцячых гадоў Багрова-ўнука». Мы сустракаліся заўсёды весела. Аляксандр Твардоўскі, з якім Пятро быў даволі блізка знаёмы, называў яго i па «отчеству» i па «Капітанскай дачцэ» Савельічам. У ix былі доўгія, далёкія праходкі ў кактэбельскіх гарах, многа перагаварылі. Праўда, калі мы з «Аксакавым» пазней, у Дубултах, нечакана сустрэліся з Марыяй Іларыёнаўнай Твардоўскай, ён прыкметна збянтэжыўся: відаць, было за што крыху саромецца разумна-строгай удавы вялікага паэта, якая з паслядоўнай мужнасцю ахоўвала цвярозасць свайго Сашы... Пятро мне i пра гэта потым расказаў, спачатку пагаварыўшы з Твардоўскай. Ён быў выдатным субяседнікам, я гэта ведаю па нашых з ім частых i доўгіх праходках, толькі ўдвух, у лясных Каралішчавічах, у прыморскіх Дубултах, яшчэ сям-там, на мінскіх сустрэчах i ў перазвонах. Наогул – слаўны таварыш, разумна глыбейшы, чым на першы ці толькі знешні пагляд, чым у сваёй прозе i кінадраматургіі,– скажам яшчэ i такое, памятаючы ягоную шчырасць ды сціпласць у самаацэнках. З удзячнасцю памятаю ягоную ўвагу да маіх «лірычных запісаў», крыху чытаў такое i ў яго. Хацелася б пачытаць i больш, усё...

* * *

Коля Марцюк зрабіў мне ў Вобрыне партызанскае сядло, я напісаў пазалетась пра гэтую ўдзячнасць. А наган даў мне Іван Смалянка, па-вясковаму Евін, у Маласельцах. Навёў мяне на яго мой старэйшы брат Коля, выдаўшы сябраву таямніцу. Ціхманы, дабрадушны Іван не стаў адмаўляцца, сказаў мне пачакаць яго ў сенцах, а сам унёс аднекуль з двара абматаную анучай цяжкаватую гамоліну i ацішана прагудзеў:

– Ванячко, каб другому каму – не даў бы... Гадоў праз трыццаць пазней я папракнуў яго,

чаму, бываючы ў Мінску, у дзяцей, не зойдзе i да мяне, як бывала раней, а ён пачаў апраўдвацца:

– Забыўсё, Ванячко, твой домер нома...

У іхняй вёсцы пра Беларусь можна пачуць Бералусь, пра Лаўрына Раўлын, пра Рап'ёва Япрова... Цьмяна помніцца, што Федзя Янкоўскі неяк мне гэта растлумачваў па-навуковаму.

* * *

Не па выбару, а каму як ад роду прыйшлося, жывуць людзі ў прыгожых i яшчэ прыгажэйшых мясцінах, прылясных, надрэчных закутках роднай зямлі. У нялёгкім, шчаслівым клопаце гадуюць дзяцей, змалку да старасці многа працуюць, спакваля співаюцца, ашваркам дошкі па галаве сын б'е бацьку, потым вешаецца ў непадасланым хляве, а тата плача па сыне i апускаецца яшчэ ніжэй, а потым памірае...

Адзіная навіна, што нядаўна прыйшла мне адтуль,– пахавалі панурага Яся, апошняга на ўвесь пасёлачак мужчыну. Прыбыло на яшчэ адну не вельмі старую ўдаву, не горшую за ўсіх работніцу i гультайку, пляткарку ды зводніцу, аматарку засветных тэлесерыялаў, якая i чалавеку свайму не давала патолі за п'янку, i сыну, хоць i сама, як кажуць, цягне дый не надта моршчыцца.

А рака – памяццю мне па даўняй прывычцы бачыцца– усё цячэ, плыве нястомніца, дрэвы на высокім беразе то зелянеюць моўчыкам, то, як прачнуўшыся, i пашумяць. I беражанкі ўсё шыбуюць заклапочана над люстрана-гладкай вадою, раз-поразу залятаюць, утыкаюцца ў бязлікія норкі на крутым, слаёна ды зрэдку, ад каранішчаў вісюча-касматым, адкрытым абрыве бёрага, то зноў улегцы вылятаюць адтуль то ў нізкі, то ў вышэйшы паляўнічы палёт бясконцай бацькоўскай руплівасці.

A ціха-імклівыя, светлыя, востра-доўгія чаўнакі байдарак з аголена загарэлай турысцкай або канікульнай моладдзю розных узростаў плывуць апяяна быстрай ракою, ажыўляючы, дзякуй ім, пераклікам ды смехам спрадвечную цішыню гэтых чароўных мясцін. I зноў ды зноў іншыя людзі ўдзячна здзіўляюцца, як тут прыгожа, а яшчэ ж, відаць, i шчасліва, як падумае нехта, жывуць у такой летуценнай красе...

* * *

Прыстойна выдадзены таміна «Новай зямлі» на трох мовах. Зачапіўся за польскі пераклад захопленаэнергічнага Чэслава Сэнюха, дачытаў усё тое, чаго ён мне, асабліва пад канец работы, не дасылаў на сяброўскі суд,– i трэба прыемна сказаць, што дачытаў з неаслабнай цікавасцю. Пераклад атрымаўся добры, месцамі я ўсміхаўся ад задавальнення, нібы нанова ўбачыўшы наш нацыянальны скарб. Для «очистки совести» выбарачна прачытаў некалькі раздзелаў рускага перакладу. Усё ж такі Ісакоўскі, Гарадзецкі i менш вядомы мне Сямынін, усё ж такі іхняя сяброўская павага да аўтара. Пераклад дзе «терпимый», а дзе i добры. Прыкра за рэдакцыйна-цэнзурныя купюры палітычнага характару (то рэлігійнае, то некалгасна-сялянскае), як торкая памятка былога,– год выдання 1949-ы,– больш за тысячу радкоў шкодна забранага ў рускамоўнага чытача...

* * *

Нібы ў мяне памінкі па Астаф'еве,– перачытваю, як новае чытаю «Затеей» ў кнізе «Падение листа», выдадзенай у 1988 годзе, з маімі тагачаснымі паметкамі на палях. I ў блакнот адхіляюся час ад часу.

Багата ўсяго, i не толькі для рускіх. Багацце слова як сеткай, а то i як невадам цягае з народных глыбіняў. I адбірае з гэтага ўлову лепшае ды найлепшае, як быццам легка, многа гэтаму не правучыўшыся. Колькі ж ён бачыў сваім, пасля франтавога ранения адзіным вокам, колькі сабраў i аддаў на радасць чытачу, не абцяжаранаму лішняй зайздрасцю, якая хоць i ёсць, аднак жа чыстая. I народнасць ад самага нізу, на ўсю глыбіню-шырыню. I вайны ён паспытаў удосталь, радавы сувязіст, «израненный воин», як хтосьці так у дні жалобы гістарычна напісаў.

Над Астаф'евым успамінаецца трэці часопісны кавалак Пташнікавай таленавітай «Ненапісанай аповесці», школьны экзамен па алгебры. I там аўтар ведае яе, як i трэба ведаць тое, пра што пішаш, i Астаф'еў усе свае алгебры ведае так, як быццам з гэтым раскошным веданнем i нарадзіўся. А я прымаю гэта ў абодвух з пашанай. I таежнае, i палявое, i вайсковае, i гарадское, i чым жыў салдат, i чым галодны, босы пасляваенны падлетак – усё натуральна жывое.

Думалася пра дружбу сібірскага самародка з нашым Быкавым, афіцэрам-франтавіком, i з Пышным, франтавіком-радавым, яшчэ ж i сувязістам таксама. А як ён шчыра, хораша напісаў пра слаўнага, незабыўнага Дзіму Кавалёва, па маці рускага, па бацьку беларуса!..

Успамінаю Віктара Пятровіча на тары Чарнечай, каля помніка Кабзару, стомленага i нялёгкім жыццём, i заложнаю працай дома, у сваёй Аўсянцы, i бясконцымі спрэчкамі на цеплаходзе, па вечарах, дый не насуха... Я амаль усю сваю ўвагу аддаваў тады польскаму сябру Фларыяну Няўважнаму, з якім можна было задавальняцца i сціплай чарачкай, i змястоўнай, вясёлай цвярозасцю. I сёння чую распараны познім ды шумным застоллем голас сябра літоўскага, магутнага Вітаса Пяткявічуса,– як ён счапіўся са «старэйшым братам», Астаф'евым, абараняючы роднае імкненне да дзяржаўнай незалежнасці: «А что ты так заботишься о нас, бедных литовцах? Дай нам, позволь умереть с голоду!..» Спрэчку гэтую мы чулі ўдвух з Няўважным, i Фларыян расказваў мне пазней, што Астаф'еў перад гэтым дняпроўскім рэйсам нешта нядаўна быў у Варшаве i не спадабаўся палякам сваёй «маскальскай» імперскасцю. Ca мною ў яго такога не было. Асабліва ў самотнай прахалодзе, калі нас з ім прывезлі на rapy i мы чакалі на лаўцы пад дрэвамі, пакуль знізу не падняўся даўжэзны пешы людскі паток. Нагаварыліся... А на мітынгу былі ў групе міжнародных гасцей, выступалі, i была такая спёка, што Віктара я ўспамінаю з усмешлівым перабольшаннем. Ён у мяне не проста прысеў на зялёным адкосе, у самым падножжы помніка, а нават скінуў свае ўяўныя кірзачы i парцянкі паслаў, распасцёр на халявах, каб падсохлі ад поту. Такая свабодная прастата.

Праз усё яго бачанне, веданне прыроды, працы, бяды i болю прасвечвае, я паўтараюся, не толькі рускае, але i агульналюдское,– любоў да сумленнага жыцця, да людзей цяжкай працы. I колькі ў гэтым непадробнай шчырасці, колькі высокай паэзіі, зразумелай кожнаму i ўсюды!..

I не гумар у яго, а радасць жыцця такая, што i мяне, чытача, час ад часу ўдзячна развясельвае.

...Столькі ў свой час гаварылася пра салжаніцынскі «Матренин двор», які мне, дарэчы, з самага пачатку нагадваў «Живые мощи» Тургенева. А вось чытаю «Парўню», i думаецца, як шчодра ў яго, Астаф'ева, такога высокамастацкага дабра, калі б пачаць хваліць «паштучна».

...Перачытаў Тургенева i Салжаніцына.

I «Живые мощи», i «Матренин двор» – як заклік да цішыні i роздуму, неабходных для сапраўднай літаратуры, каб яна ў такіх умовах рабілася, з самага нізу жыцця выносячы праўду пра яго «на свет цэлы». I грунтоўнасць у апісаннях – ад той свабоды выбару i абавязку праўды, паўнаты жыцця.

Тры аўтары, далучыўшы i Астаф'ева.

Радавіты прыгоннік, барын-паляўнічы; настаўнік матэматыкі пасля вырастания ў інтэлігентнай сям'і, афіцэрскага фронту, турмы i ссылкі; вясковы сірата, не ў роднай хаце, a ў дзіцячым доме, юнак, які сваё літаратарства аплаціў ваеннай гарапашнасцю, ранениям^ пасляваенным ліхалеццем, амаль самавук у параўнанні з памешчыкам, адукаваным па-еўрапейску, i з савецкім педагогам, у якога, праўда, не было даваеннага шастання па замежных сталіцах, свабоднага ведання некалькіх моў, a ўсё ж гэта не тое, што двухгадовыя літаратурныя курсы ў Маскве...

Аўтар «Живых мощей» пісаў, што называецца, ад паўнаты душы, у свабодзе выбару ды ў безнагляднасці. Другі аўтар, «Матрениного двора», адваяваўшы, выпакутаваўшы трохі свабоды сілай душы. А трэці, што напісаў, між іншым, i «Паруню» «по веленью божьему» ды з мужным пераборам выкарыстваючы час «галоснасці», «перабудовы» i «дэмакратычнай» смуты, ужо без двукосся.

Можна яшчэ сюды i Цютчава дадаць, эпіграф да «Живых мощей»:

Край родной долготерпенья —

Край ты русского народа!

I можна перайсці да самога сябе, задумацца над тым, а як жа ў цябе з вобразам жанчыны-маці, пакутніцы ў працы, у горы ды ў бедах, сваіх i народных?..

* * *

Не памятаю, ці дзе запісана ў мяне, хоць бы намёкам на тое, што мама расказвала пра сябемаладзіцу. Хутчэй за ўсё – не. Як яны з нашым, з маім бацькам згодна жылі, як толькі аднойчы было, што яна да сваіх, у суседнія Маласельцы схадзіла, дык за тое, што без дазволу або ўзгаднення, ды яшчэ i пераначавала там, бацька наш, цяжка ўявіма малады з яшчэ на тры гады маладзейшай мамай, у якой нават Ганны, нашай найпершай, не было яшчэ, упершыню, як яна казала, «першы i апошні раз», ці ад бацькоў наказ які пачуўшы, пакуль яе не было, ці свой характар захацеўшы паказаць, калі яны селі сям'ёю за стол i яна з лыжкай прысела каля яго, ён – во ажно як! – выхапіў у яе тую лыжку i бразнуў яе, хоць i не звонка, драўляную, аб падлогу. А яна сабе ўстала, лыжку падняла ды, не абцёршы яе,– тыц у крупнік. I сёрбае, як усе, бо гарачае. Таксама ж характар! На ўсё жыццё, бо яшчэ ж i найменшаму з дзяцей, мне, па ліку дзесятаму, ужо ўдавою стаўшы, расказала за прасніцай.

Успомнілася гэта цяпер над старонкаю «Матрениного двора», дзе старая пакутніца ўспамінае: «Меня сам ни разику не бил». Не кніжнасць тут у мяне, а наша «общность», агульнасць літаратараў i людзей. А яшчэ i сямейная гордасць – тым, што ў маіх тая першая i апошняя сутычка была не такая, як у Матроны са сваімі, з мужыком пры ягоных бацьках i залвіцы, бо там: «То есть был-таки раз – я с золовкой поссорилась, он ложку мне об лоб расшибил. Вскочила я от стола: «Захлебнуться бы вам, подавитесь, трутни!» И в лес ушла. Больше не трогал». А наша мама нашаму тату, дзеду з бабай нават i слова злоснага не сказала.

Запісваю, i думаецца з сумнаватай усмешкай, як бы гэта Валодзю Калесніку спадабалася ды прыдалося ў кнізе пра мяне...

* * *

Калі памёр Уладзімір Высоцкі, Эльдар Разанаў параўноўваў яго... з Гётэ.

А на пахаванні генерала Лебедзя артыст Аляксей Пятрэнка, зноў жа па тэлебачанні, параўноўваў «этого самородка»... з Ламаносавым i Шаўчэнкам...

Таксама з жалю.

* * *

Акружэнец, не партызан, а прымак у багатым хутары, былым фальварку, амужычаны журналіст, працавіты круцель, прысуседзіўся на мірскім кірмашы да ларка з «чарнілам», прывезшы з дому, за дванаццаць кіламетраў на выпрашаным у брыгадзіра калгасным гора-кані бочачку салёных агуркоў. Хвацкая закусь, жывая капейка!.. I раз, i другі раз, i трэці...

Расказваючы мне пра гэта, колішні зямляк, жыдок з Турца, цяпер ажно маскоўскі бухгалтар на пенсіі, расчулена смакаваў гэтую «смекалку», ажно вочы заплюшчыўшы:

– Огурчик – рубль! Огурчик – рубль!.. I рубель жа не сённяшні, a сталінскі ці хрушчоўскі.

* * *

Вярнуўся з ЗША з нейкай вялікай удачай у сваім бізнесе, а дома, ледзь не з ходу – шырокі інфаркт i некралoг з памінальнай нацяжкай.

Прыгадаўся пачатак ягонай кар'еры, кніга рускіх народных казак, поўная адкрыта-агіднага брыдкаслоўя, але для гандлёвай прыманкі маляўніча аформленая пад кнігу для дзяцей. На паседжанні праўлення Саюза пісьменнікаў, у «розных», яна разглядалася як шкодная парнаграфія. А ён, выдавец-пачатковец, моўчкі адседжваў сваё за доўгім сталом i толькі прытоена ўсміхаўся, трэба думаць, з таго, якія мы ўсе прастакі ca сваёю адсталай маральнасцю.

* * *

Наша Крынічнае.

Да ўсяго прывыкаеш. Салаўёў яшчэ застаў, але запісваць не пацягнула. A жураўліны пераклік за Нёманам, дзе лугі тым часам дружна пайшлі ў зеляніну ад начных i дзённых дажджоў, чую кожную раніцу з дарогі ў пасёлак, як быццам без хвалявання, як штосьці звычайнае, неад'емнае. Што ж, на дваццатай тут вясне.

* * *

Рэкс на ланцугу, злосна гаўкае ад будкі, ніяк не можа змірыцца з тым, што мы даўно знаёмыя, што я тут як свой чалавек. А малая чорная сучка (прабачце, забыўся за зіму, як вас завуць) то моўчкі тупаціць, то сядзіць каля ганка, начэкваючы, што гаспадыня нарэшце выйдзе i штосьці дасць. Ніяк не паддаецца на мае пацмокванне, упрошванне падысці да лаўкі, дзе я прысеў з малаком, пад маю далонь, каб пагладзіў. Толькі сярдзіта, нягучна пагаўквае на камароў, на ляту хапаючы ды чаўкаючы ix. Гаворыцца: «Як сабаку муха». А тут жа яшчэ меншая назола.

* * *

Спёка ледзь не па-летняму. Яблыні дацвітаюць багата, як лапчатым снегам пасыпваючы пялёсткамі на траву i на яшчэ адкрытую зямлю.

Абедаем на кухні. А потым хтосьці першы, нечакана:

– A зірніце ў акно! I хмары няма, a такі спорны дождж!

Потым я выйшаў на ганак і, прысеўшы, пачаў любавацца, што адбылося ў такой раскошы, пасля некалькіх дзён спякоты i гут, не толькі ў горадзе, перад нашым ад'ездам сюды.

Багаты ў сонцы цвет яблыні хутка намок i абвяў, густа абсыпаўшыся вялікімі бялячкамі пялёстак. А чарэшня, што адцвіла раней, стаіць сабе ў сонцы, яшчэ ўсё шчасліва мокрая.

Шпак, сёлета першы для мяне, прысеў на найвышэйшай галінцы чарэшні. Мала гэтага – пырхнуў яшчэ вышэй, на высачэнную галінку таксама мокрай ліпы. Добра быць птушкай! Усё навокал ды зверху – яшчэ прыгажэйшае.

* * *

Сонца i цішыня. Пасля ўчарашняга дажджу квецень не вярнулася на яблыні. Цвітуць толькі бэз i каліна. Неяк песенна, нават запісваць прыемна.

* * *

Вячэрняе бойкае вогнішча. Самотна высокі, няпоўны месяц на другой квадры. Скрылікі сала i лустачкі хлеба на ражэнчыках. I салаўі ў цёмнай надрэчнай гушчэчы. Спачатку далекавата, а затым спакваля бліжэй, бліжэй, як быццам зацікаўленыя вогнішчам.

Toe, што потым, здалёк успамінаецца як шчасце.

* * *

Шырокія аўтакаляіны прылясной дарогі ўтапіліся ў павышэлай ад дажджоў траве, а замест ранейшага пылу на ix, цяжкага для хады, гладкая ўезджанасць, па якой ідзецца тупка.

He толькі мне.

Павярнуўшы з двара на дарогу, заўважыў водцаль у каляіне... бусла. Так проста гэта i так незвычайна, ніколі не бачана, каб i ён уладзіўся прайсціся!.. А мне прыйшлося яму перашкодзіць, хоць я спачатку i пайшоў павальней. I раз, i два азірнуўшыся на мяне, буська няспешна, але ж i абачліва падскочыў, залапаў крыламі ўшырыню, на выгляд цяжка ўзняўся, пашыбаваў над дарогай i ўзлескам, пад ранняе сонца, туды, дзе асядзе тонка-чырвонымі цыбамі на росна-зялёнай роўнядзі, закіне дзюбу ў неба i зойдзецца шчаслівым клёкатам-смехам.

* * *

На самым лісцяным чубчыку старой, разложыстай бярозы, у сонейку – зязюля. Спыніла мяне голасам, бачу яе знізу, з дарогі, i збоку, у профіль. Як яна ледзь прыкметна, рытмічна патузваецца раскрытай дзюбай наперад, у лад свайму прыемна простаму, заўсёды новаму «ку-ку!..».

I такая яшчэ падзея на пачатак новага дня.

* * *

«Кнігазбораўскі» аднатомнік Наталлі Арсенневай.

...Скрозь у яе сінь, пачаўшы з заходнебеларускага зборніка «Пад сінім небам». Сінія завеі, сінню ўмыцца, сніць сінь, рассініць далеч год, сіняя пушча... I далей, i далей... I толькі ў палавіне кнігі, у вершы «Пачакай»:

I блакітным ладанам удален

Найшчырэйшая плыве туга.

Па найвышэйшым рахунку – найлепш у яе з прыродай. I ніхто ў падобным выпадку не папракне толькі пейзажамі боскага Левітана... Можна сабе дазволіць такую раскошу i ў паэзіі. Бо прырода ў яе ідзе праз душу, часта наводзячы на светлае, высокае, чалавечнае па-жаночы. I сінь, сінеча – ад вясёлай, шчаслівай, як кажуць палякі, пагоды духа, ад глыбіні чыста-мірнага неба.

...I трывожная думка, між іншым, чытаючы, што i да нашага «Кнігазбору» яшчэ, чаго добрага, начальнікі дабяруцца,– такое, як гэты смела-апальны том, выдаўцам не даруецца, так не пройдзе...

* * *

У сваім нядаўнім, разумным i мужным выступленні па радыё «Свабода» Віктар Казько, які апошнім часам многа перацярпеў, добра намякнуў пра неабходнасць адчування вечнага. Дзеля як найбольш правільных паводзін, найбольш адпаведнай настройкі для творчасці.

* * *

У дачнай залежы старых часопісаў – разрозненыя нумары «Иностранной литературы» з канца 80-х – пачатку 90-х гадоў. Колькі непрачытанага ў свой час! Раманы, аповесці, апавяданні. Албанскія, нарвежскія, кітайскія, румынскія, індыйскія... Hi аўтарскіх прозвішчаў, ні назваў твораў, само сабой, не запомніш, але ж i добры настрой, i роздум неяк са мной застануцца, пашыраючы ды паглыбляючы мой вобраз вялікага свету, з чытацкай i пісьменніцкай удзячнасцю за гэта.

* * *

Учора, звонячы ў Мінск, папрасіў дачку прывезці тамы Якуба Коласа з апавяданнямі. Захацелася ix, успамінаючы шэрую кніжыцу «Родныя з'явы», афармленнем падобную на «Рунь» Максіма Гарэцкага. З маёй першай вясковай бібліятэкі, што не змяшчалася сваім трохмоўем на самаробнай этажэрцы.

...Апавяданняў з 1906-1917 гадоў значна менш за тыя, што напісаны, як значыцца на тытуле, у паслякастрычніцкі перыяд. Дачытаўшы першыя, да другіх адразу не пацягнула, не ведаю, ці пацягне i крыху пазней, бо выразна адчулася, што я захацеў вярнуцца іменна ў ранні, зусім свабодны час творчасці Тараса Гушчы. I варта, i трэба было гэта зрабіць, хаця б з-за «Маладога дубка» i «Наша сяло, людзі i што робіцца ў сяле...» – яркага, глыбокага апавядання i светлай, шчырай заяўкі няхітрым нарысам на пачэснае месца ў сапраўднай літаратуры i мастацкай прозе.

...На машынапісе дзвюх маіх аповесцей, пасланых з партызанскай пушчы ў Маскву, з кароткім адрасам: «Саюз беларускіх пісьменнікаў, Максіму Танку», былі не надта шматлікія паметкі тых, хто мяне прачытаў да вызвалення Мінска i майго прыезду на працу ў газеце-плакаце «Раздавім фашысцкую гадзіну». Былі пытальнікі i клічнікі, нават i чырвоным алоўкам, аднак цяпер мне прыгадаўся прыгожы почырк Максіма Лужаніна з такім суровым прысудам: «Поўнае няведанне ўмоў часу i патрэб часу».

Былі пасля i добрыя водгукі старэйшага сябра, з якім пяць гадоў працаваў у адной рэдакцыі, дзе i з почыркам яго пазнаёміўся, нічога не сказаўшы яго ўладальніку пра той прысуд. Ды вось жа зноў успомнілася i найранейшае, i яшчэ два водгукі, у цэлым станоўчыя, але i з падтэкстам. Прачытаўшы ў рукапісе мае «Птушкі i гнёзды», ён ухваліў ix у выдавецкай рэцэнзіі, аднак i намякнуў на «ўважлівае прачытанне Пруста» i падобных яму (не памятаю прозвішчаў) тэарэтыкаў ды практыкаў «патоку свядомасці», што ў мяне выклікала вясёлае недаўменне, а выдаўцоў магло i насцярожыць рэцэнзентавым намёкам на такое адхіленне ад сацрэалізму...

Трэці падтэкст мог бы пайсці тут i зусім асобна. Таксама ў выдавецкай рэцэнзіі, зноў жа пахваліўшы мяне за «Ніжнія Байдуны», Максім, дарэчы, сакратар пры Коласе, даволі тонка падсунуў i меркаванне пра пэўнае падабенства мае рэчы да Коласавага «Наша сяло...».

Нядаўна я выбарачна перачытваў польскі пераклад «Ніжніх Байдуноў», таленавіта зроблены Янам Гушчам, а таксама i яго даўгаватае пасляслоўе да тонкай кніжкі. Ён называе маю рэч не аповесцю, а хутчэй кнігай свабодных гавэндаў, да якіх, пісьмом папрасіўшы мае згоды, далучыў у канцы i апавяданне «Гуртавое». Успомнілася, калі перачытваў гэта, што i Валодзя Караткевіч у эсэ пра мяне наконт пахваленых ім «Байдуноў» сказаў, што «ніякая гэта не аповесць». Пры ўсёй павазе да маіх паляка i беларуса, я тут не задумваюся, на ўсе грудзі выдыхнуўшы даўно i шчыра, a ў нечым i захоплена сабранае памяццю з як найбольш натуральнай свабодай,– у гэтым галоўнае.

Колас, Лужанін, Гушча, Караткевіч... A быў жа яшчэ нестары літаратуразнавец, які на абмеркаванні новых празаічных твораў спытаўся ў мяне, ці чытаў я Міхаіла Аляксеева, «Хлеб – имя существительное». Не ведаю, ці ён паверыў мне, калі я сказаў адмоўна, але адразу пасля паседжання я спусціўся ў бібліятэку Дома літаратара, папрасіў тую кнігу i дома неадкладна прачытаў. Што ж, у кожнага тое, што цяпер найчасцей называецца «малой радзімай», дае яму права на любасць i наймудрэйшую выснову: «Мая мама лепшая за ўсіх». Нямала ўжо такіх кніт у сусветнай літаратуры, i будзе ix яшчэ больш, i чытацца будуць яны з патаемнай i адкрытай удзячнасцю, а то яшчэ некаторыя i перачытвацца.

Нядаўна на старонках «Нашай нівы» другі літаратуразнавец, значна маладзейшы, з наіўнай просталінейнасцю з прачытанага адкрываў, як гэта ў савецкія часы беларускія пісьменнікі павінны былі пісаць толькі тое, што патрабавала камуністычная ўлада. «Нават адпаведная разнарадка тэмаў i вобразаў існавала...» Во як, нават i вобразаў!.. Юнаму тэарэтыку такая спрошчанасць, можа, i даравальная, а вось што я, стары, абстраляны практык, паспяшаўся акрэсліць зусім i не зусім свабодны час Коласавай творчасці на «да» i «пасля» кастрычніка, дык гэта ўжо дарма. Свабодны выбар тэмаў i вобразаў у Коласавых апавяданнях i, так сказаць, курскага, настаўніцкага перыяду, i наогул дваццатых гадоў адчуваецца з поўным даверам. З заслужанай пашанай бачыцца сталасць мастака, культура яго слова. За спелай прозай адчуваецца i свежая паэзія вершаў, «Новай зямлі», «Сымона-музыкі». A ўжо недзе далей, дый не так далека наперадзе будзе трагедыя літаратурнага прыгону, пляга рэпрэсіяў ўсемагутнага камуністычнага тэрору – той час, калі ён, Колас, «тры гады спаў не раздзяваючыся», пра што нам, трупе маладых, расказваў вясной 1953-га ў Каралішчавічах.