Текст книги "З людзьмі і сам-насам"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 13 (всего у книги 14 страниц)

...Хораша, весела i сардэчна, мудра піша ён пра абедзве крайнасці чалавечага веку – маленства i старасць, хоць сам яшчэ ў тым узросце, пра які рускія гавораць: «Уже умен и еще молод», сталасць пасля саракоўкі. Хоць ужо i ён прымяркоўваецца да старэчых адзнакаў. «У Міхаіла Іванавіча была досыць пачэсная лысіна,– расказвае ён i ў дужках дадае: (з некаторага часу я пачаў гаварыць аб лысінах з пэўнай павагаю)», i ўсмешка яго, яшчэ й з пагладжваннем сваёй галавы, перадаецца мне, чытачу.

Дзед Баўтрук за два тыдні змайстраваў хутаранцу Даўнару свіронак i паветку. А тым часам рэвалюцыйныя грошы так упалі ў цане, што хоць плач,– ці не ў дзесяць разоў, параўноўваючы з тым днём, калі прастадушны цясляр дамаўляўся з хітраватым умельцам жыць (такія былі i тады, не толькі сёння), аднак падарунак унучку на кірмашы ён купіў. I тут ужо варта не паскупіцца на цытату большую:

«Прысеў адпачыць у дарозе. Даўнаровага тытуну закурыў, пакупкі свае агледзеў яшчэ раз. З кішэні казельчыка выняў – зграбны, падла: ножкі – па каленцы, пад чэраўцам – рыжавата, хвосцік угару задзёрты, a ў хвосціку дзірачка, пад хвосцікам дзірачка i па баках па дзірачцы. Паднёс дзед хвосцік у рот, падзьмуў – свіснуў казельчык, аж рэха па лесе пайшло. Усміхнуўся дзед Баўтрук: вось будзе рад унучак Андрэй!»

Колькі ўсяго ў гэтай канцоўцы апавядання пад назвай «Называецца зарабіў»!

...Нібыта й радасць, што слабых, як не ягоных, апавяданняў з канца двадцатых i да палавіны пяцідзесятых Колас напісаў, можна сказаць: вымучыў толькі паўтара дзесятка. Куды што падзелася – i разважліва, грунтоўна жыццёвы тэкст, i шчырасць пачуццяў, i натуральны гумар... Памятаецца, як здавалася будучай з'явай яго вялікае, як аказалася, апошняе ў жыцці апавяданне «Між дзвюх рэчак», як мы, маладыя, чакалі яго i як яно расчаравала,– тая самая слабізна, што i ваенныя прымітыўна-бездапаможныя замалёўкі, з той толькі розніцай, што павярхоўна «публіцыстычнай», панылай расцягнутасці намнога больш...

Малодшы брат дзядзькі Якуба, эмігрант Міхась, здалёк, адкрыта даводзіў, што «Колас цяпер гаворыць не сваім голасам». Малады Максім Танк пісаў яшчэ маладзейшаму Пімену Панчанку ў лютым 1945-га, са зруйнаванага Мінска ў легендарны Іран: «Новых твораў за гэты час, вартых увагі, не з'явілася. Праўда, напісаў Колас паэму «Адплата». Урыўкі мне чытаў Лужанін. Рэч, здаецца, слабая. Стары не хоча зразумець, што ў вершах атупела яго пяро. Пісаў бы ён прозай. Праўда, сам я паэмы не чытаў, але як прачытаю, напішу табе падробную рэцэнзію, якую, можа, калі-небудзь надрукуюць патомкі, пад загалоўкам «Перапіска з другам Піменам», бо зараз, сам ведаеш, праўды пра творы класікаў ніхто не асмеліцца надрукаваць».

«Пісаў бы ён прозай»... Штосьці тут ад маладой паэтычнай наіўнасці. Пісаў ж а Колас i прозай, амаль да самага канца: трэцяя, найслабейшая, частка «На ростанях», тое самае «Між дзвюх рэчак»...

Аляксандр Твардоўскі слушна гаварыў, ведаючы гэта па ўласным горкім вопыце, што дакараць пісьменніка за маўчанне несправядліва жорстка, таму што сам ён найперш i найбольш пакутуе ад свайго маўчання. A хіба ж лягчэй, разумней за маўчанне бездапаможнае плявузганне абы-чаго ды абы-як у цяжкай, затхлай самотнасці раздзьмутай славы, калі ніхто табе не скажа праўды?..

...Чытаю новае – раман «Скажи смерти «нет» аўстралійкі Дамфны К'юсак. Пачаў з асцярогай, а пайшло добра. Праўдзівая, шматфарбная палатніна іншага (не хочацца сказаць: чужога), далёкага геаграфічна, але па-чалавечы блізкага жыцця людзей.

Падумалася, чытаючы, пра папярэдняе: пра два тамы Коласавых апавяданняў. Законы сапраўднай літаратуры абавязковыя для ўсіх, усюды.

* * *

«Народная воля» перадрукавала з кнігі «Шчыра, як на духу...» мой раздзельчык пад назвай «Адусюль добра вяртацца ў Беларусь». У чытацкай анкеце, на пытанне: «Чым (якімі падзеямі, здарэннямі) засталося ў памяці дзяцінства?» я адказаў у свой час пробліскам успаміну, які прыйшоў першым, ды па пісьмовай просьбе выдавецтва найкарацей: «Калі ішлося з мамай за ручку». Ды вось жа ізноў, i неаднойчы, i пасля выхаду кнігі, i да таго, успамінаецца недагаворанае ў гэтым, заказана скупым адказе.

А з мамай за ручку, як выразна ўспомнілася, я ішоў у Адэсе на вячэрню, ці то ў Андрэеўскую царкву, ці ў Панцялееўскі сабор, якія ад нашага дома на Старасянной плошчы амаль аднолькава недалёка. Гэта ўжо меркаванне пазнейшае, i з 1949 года, i з іншых, калі я бываў у горадзе майго нараджэння. А тое, што ярка ўспомнілася, было на шырокай панелі, пад буйна зорачным небам, на якое я раз-поразу азіраўся, задзіраючы твар, з ручкай у мамінай руцэ, што маме, такое мае «круцельства» ды адставанне, не падабалася. Бо ішлі мы ў асноўным моўчкі. Маме было пра што маўчаць. Цяпер я магу гадаць, пра што,– пра зацяжную хваробу мужа, пра арышт старэйшага сына, пра неадчэпнае жаданне дачакацца нейкай палёгкі i вярнуцца ў сваю далёкую вёску, да роднай зямелькі... Маўчанне нялёгкае, можа, i беспрасветнае, з гэтым цяжарам яна i ішла памаліцца...

Ну, а мяне хутчэй за ўсё не было на каго пакінуць, каб спакайней ісці. Або таксама для нейкай палёгкі?..

* * *

Летась сын выштукаваў знак перад нашай вясковай сядзібай, нумар дачы, патрэбны раённым газавікам, што развозяць заказаныя балоны. A днямі хтосьці той наш паказальнік з фанеры пераламаў, адну палавіну пакінуў на слупчыку, а другую шпурнуў у траву пры дарозе. Я адразу ўспомніў чародку вучняў з нейкай экскурсіі, што напярэдадні прашумела на дарозе за нашай драцяной сеткай i зялёнай сценкай шыпшынніку.

Праўда ж i тое, што наша маці калісьці прыгадвала з народнай няпісанай філасофіі: «Грашней таму, у каго прапала»,– ён думае дрэнна пра многіх, а зрабіў не па-людску хтосьці адзін. Успомнілася адно,– як мы, некалькі загорскіх падшыванцаў, што хадзілі ў местачковую сямігодку, накралі кантовых таўкачыкаў крэйды, якімі пішацца на дошцы, i панапісвалі амаль усім у нашай вёсцы на варотах ці на сценах ад вуліцы мянушку кожнага гаспадара ці гаспадыні. I разам з гэтым прыгадалася другое,– даўняе паведамленне ў газеце, як нейкі стары дачнік, у приступе ўласніцкага шаленства, стрэліў з драбавіка па вясковых дзецях, што «ўбіліся» ў яго вішні. Можа, i праўда, што хацеў толькі напалохаць распуснікаў, як гаварыў на судзе, але ж i страшнейшая праўда была – адну дзяўчынку застрэліў. З вясковымі ў вішні прыйшла i гарадская, госця ў бабулі з дзедам, ціхенькая ды не такая ўвішная, як мясцовыя накольнікі.

Наш малады гаспадар, прыехаўшы ад гарадской занятасці ды мітусні, прыняў да ведама такую значную навіну, зламаную фанерынку, пажартаваў з малечы, паабяцаўшы прывезці праз тыдзень фарбы, каб на новым паказальніку намаляваць яшчэ прыгажэйшае 27.

* * *

Ідучы з рэдакцыі на метро, а не пяшэчкам, як раней ішлося дахаты па парку, скардзіліся з сябрам на ногі, кожны на свае. I я расказаў, як у пачатку 1973-га на лясных, глыбокаснежных ваколіцах друскеніцкага санаторыя «Беларусь» я выходжваў штодня каля пяці гадзін – уранні, пасля абеду, увечары.

На ўступным медаглядзе трэба было падзьмуць у спецпрыладу для вымярэння аб'ёму грудзей. Ніяк не ўспомню назвы тое прылады, падобнай да высокай бляшанай банкі з накрыўкай. Сярэдняя колькасць адзінак вымярэння дыхання – 4500. Я столькі i выдзьмуў, без асаблівай натугі. А праз месяц, перад ад'ездам, зноў трэба было падзьмуць. I дзьмухануў я так, што ажно покрыўка з тое прылады падскочыла i бразнулася аб падлогу, нават трохі пакаціўшыся, пакуль легчы. На здзіўленне пажылой медсястры,– больш за шэсць тысяч адзінак, на якія разлічаны той вымяральнік.

Такія ноті ды грудзі бываюць у свой час.

* * *

Пажылая мінчанка, што бярэ малако ў адной з намі гаспадыні, таксама дачніца, якая тут, у хутарскім пасёлку, зноў адчула сябе на зямлі-карміцельцы, адной раніцай, перад гаспадыняй i мною абуралася на каларадскіх жукоў, ад якіх няма «аніякага спасу», а другой раніцай павярнула сваё абурэнне на іншую поскудзь – крата.

– У мяне ён, сляпак гэты, усё перавашаваў, a ў суседкі каб што крануў! Не паверыце?

Мяне падкусіла ўлучыцца ў жаночы дыялог. Яны заклапочана гаварылі, стоячы пасярод двара, а я сядзеў каля сцяны, дзе гаспадыня кожнае ранне стаўляе нам белыя, поўныя слоікі.

– Яна ў вас ведае слова,– ca смакам падкрэсліў я чутае неаднойчы, яшчэ ў маленстве ў сваёй вёсцы.

Атрымалася!.. Абсяляненая мінчанка i ca мною згадзілася, i з гаспадыняй перайшла амаль на шэпт, пачала тлумачыць ёй штосьці адпаведнае пра суседку i не толькі... I я падаўся дахаты, каб не падумалі, чаго добрага, што падслухоўваю.

* * *

Снова в поле чистом кто-то стонет,

А над ним кружится воронье...

Никакая родина не стоит

Тех, кто умирает за нее.

В небесах высокая награда

Будет всем, кто до нее дорос.

Видит Бог, кому все это надо,—

Женщина не видит из-за слез.

Аўтарка – невядомая Іна Кабыш з Саратава, зборнік якой, «Место встречи», у бязмежнай Расіі выйшаў у колькасці пяцьсот экземпляраў.

Адразу ўспомніўся Блокаў «Коршун». Няма тут кнігі, каб яшчэ богведама каторы раз прачытаць той верш, услед за гэтым, толькі што,– якое шчаслівае «між іншым»! —прачытаным у «Литературной газете» за 5-11 чэрвеня.

...Доколе коршуну кружить?

Доколе матери тужить?

I гэтае:

Женщина не видит из-за слез.

* * *

«...Прыход любімага мною Янкі Брыля, Веры Палтаран...» Яшчэ кагосьці трэцяга, што я ці не дачуў, ці не запомніў. Прыемна, што i «любімага» i што названы з незабыўнай Верачкай.

Гэта – з пазаўчарашніх фрагментаў дзённіка Дубянецкага па радыё «Свабода»,– як мы заходзілі да яго, кожны па сабе, у розны час, пасля выхаду Міхася Фёдаравіча з бальніцы, вішнуючы з радасцю паправунку i вяртання на свой, як сёння бачна, нялёгкі, гераічны пост дырэктара выдавецтва «Мастацкая літаратура».

Успомніў свой, ужо i даўні, запіс, як я на Паўночных могілках ішоў да магілы свайго сябра з дзён вайны, Ціхана Дуднікава, i наткнуўся на пірамідку з прозвішчам – так запісаў – мілага Міхася Дубянецкага.

Так здарылася, што на пахаванні гэтых блізкіх мне людзей мне не прыйшлося быць. Кветкі раздзяліў на двух.

I такая ўзаемная пераклічка шчырых пачуццяў.

* * *

Такое майстэрства або мастацтва мае сваю назву, якую я, вядома ж, сустракаў, але не запомніў. Камбінацыя з малюнка i наклейвання знойдзеных птушыных пёркаў. Малюнак тут – толькі дробна-крапліста-шэры фон да пёрыстага букеціка. У тон усяму – рамачка, шкло і... думкі мае пра тое, як гэта шчыра, душэўна рабілася, i радасная ўдзячнасць да майстрыхі гэтага юбілейнага падарунка – мілай Ніны Мацяш, нашай пяшчотнай мужнасці, ініцыяламі якой i датай у куточку сціпла дапаўняецца твор.

* * *

Калі я выходзіў у дачнікі, вельмі няпроста, як аказалася, было знайсці печніка. Насваталі аднаго ў не надта далёкай вёсцы. Калі яму сказалі, каму гэта ён спатрэбіўся, пячнік-аматар ледзь не ўсклікнуў: «А, Брыль! Наш галоўны ілгун!» Пра яго ж гаварылі, што ён «нейкі баптыст, ці што», дый «паэт, вершыкі састаўляе». Калі мы пазнаёміліся, ён i паспрабаваў навязаць мне райска-пякельную спрэчку, i пазлаваўся, відаць, далека не ўпершыню на Жэню Янішчыц, якая напісала яму з «Маладосці», што. вершы яго друкаваць нельга. Грубку i пліту рабіць ён адмовіўся, ужо i не помню чаму. Неўзабаве знайшоўся іншы пячнік, таксама аматар, але ўжо не прапаведнік i не паэт, справа вырашылася належна. А неяк на юбілейна сямейным застоллі, тым часам ужо праз цэлых дзевятнаццаць гадоў, нам весела ўспомніўся той, першы, з ягоным «галоўны ілгун».

A ўчора – зноў. Мне аднаму. Чытаючы Танкаў верш «Дзівоснае здарэнне».

Пазайздросціўшы чалавечай дзятве, лясныя звяры i птушкі i сабе наладзілі, прыбралі навагоднюю ёлку.

...Такі пачаўся ў лесе карнавал,

Што нават я —

Вядомы балабон тутэйшы,

Які прысутнічаў

Пры гэтым выпадкова,

Слоў не знайду,

Каб гэта апісаць.

Учора я зранку ныў без працы, дачытваў абышто, a кніга вершаў усё чакала, пачаўшы з канца кастрычніка 1989 года (так у аўтографе), Максімава кніга, адна з апошніх пры жыцці, чакала, калі ж i я вазьму яе i спакваля, са старонкі на старонку панясу ізноў набыты, светлы сэнс існавання.

Яго натуральна вясёлая самаіронія, не толькі з «балабонам», адзнака сілы i ў старасці; яго бачанне красы роднай прыроды «У расе ззяе папараці парасон,/ Пад якім сушыць крылы свае махаон./ У зязюліным лёне да шышкі прьгаік/ Ап'янелы ад пахаў лясных баравік». Мудрасць ягоных мініяцюр хочацца цытаваць свабадней, не ў дужках:

МАЎЧАННЕ

Маўчанне

Ніколі не было

I не будзе золатам:

Яно – або

У шмат разоў даражэйшае,

Або – нічога не вартае.

ЗНОЙДЗЕНЫ...

Знойдзены:

Невядомая карціна Рафаэля...

Невядомая партытура Бетховена...

Невядомыя строфы Пушкіна...

А на папялішчы купалаўскай хаты —

Яго жалейка...

Нічога дзіўнага!

Каму невядома, што яны жывуць

I твораць вечна!

У АКУЛІСТА

Чакаю ў прыёмнай Акуліста.

Чытаю пра розныя хваробы,

Якія пагражаюць чалавеку,

I як ад ix ратавацца.

I дзіўлюся, што забылі

Пра самую небяспечную хваробу —

Пра слепату

Ад славы ці ўлады.

Можа, таму, што яна амаль

Не паддаецца лячэнню.

1989 год. Леў яшчэ жыў, працаваў, сціпла падзяляў з народам усе яго беды-нягоды, a порсткія «адраджэнскія» вослікі бяздумна падбрыквалі вакол яго, падкідалі яму абразлівыя пісьмы. Такое – прароку ў сваёй айчыне... Праўда, дагэтуль адны вослікі проста стаміліся, змоўклі, а да іншых i сталасць прыйшла, цвярозае апамятанне.

А ён i далей усталёўваецца ў нашу народную вечнасць.

* * *

Дурань сам па сабе не такі i страшны, калі падумаць, колькі дурняў, за якімі агромністая сіла ўлады, на якую ён, кожны ўсеўладны дурань, апіраецца.

* * *

Галоўны на ўрачыстым вечары выступіў па-беларуску, зрэдку заглядваючы ў паперыну. А потым, у тэлеперадачы, вядучым было сказана, што выступіў ён «на втором государственном языке».

* * *

Без пары спалавелае ад штодзённай спякоты поле аўса. Пад самае ранне – нарэшце!—хоць трохі пацерушыўся нейкі міжвольны дождж.

Ідучы пакропленым пылам прылясной дарогі, прыемна думаецца, як гэта на кожную гронку, на кожнае звіслае зярнятка i востры лісток-тыркун прыйшлося хоць па кропельцы.

I мне таксама дыхаецца лягчэй. Бо неба яшчэ ўсё прыхмаранае.

* * *

У паўдзённай лёгкай прахалодзе сяджу на лаве за доўгім сталом. Нада мною высозны, агромністы шацёр густой лістоты, а побач шурпаты, аднаму не абняць, ствол красуні ліпы. Далей умывальнік, белая пластмасавая бочачка з накрытай свежай вадой. За ёю – карэла-тоўстая, тым часам i старая ўжо сліва, за якою тое, на што я гляджу, метраў за дзесяць. Гэта цымантовы круг, які аказаўся лішнім, калі капалі калодзеж: вада пайшла раней, чым меркавалася. Дно круга пазней зацымантавалі, i гадоў блізу пятнаццаць маем вялікую бочку на ацяпленне вады на сонцы, для вячэрняга паліву агарода.

А гаворка пра ўсё гэта па той, няхай сабе i дробязнай, але ж i незвычайнай, прыемнай прычыне, што на край гэтай поўненькай бочкі раптам сеўпрысеў не хто-небудзь, а дзяцел!.. Калісьці я з гэтай самай застольнай лавы назіраў, як падобны прыгажун на градцы каля сцяны дома зладзейкавата кляваў клубніцы. А цяпер другі нечаканы госць у чырвонай шапачцы прысеў на тоўстым канце бочкі, спачатку клюнуў глыткоў з дзесятак вады, а потым вырашыў i купнуцца. Вядома ж, не нырнуў качкай у дно, а разпоразу злёгку штурхаўся дзюбай у ваду, то трапечучы крыльцамі, то пашчыпваючы пер'e на валляку i вакол яго, аднак не ахкаў, як гэта рабіў бы ад асалоды чалавек, a зноў i зноў моўчкі тыцкаўся ў цёплую ваду, усмак наталяючыся раскошай.

З-за ствала слівы калодзежны круг бачыўся мне напалавіну, i дзяцел то паказваўся на ім, то знікаў, а ўжо на заканчэнне любаты нібы знарок адкрыўся са сваёй шапачнай чырванню ўвесь. Не надоўга, бо пырхнуў на яблыню, нават здалося – дзюбнуў у бліжэйшую стромую галіну, як быццам выпрабоўваючы сілу, якое пэўна ж пабольшала.

* * *

«Выпад у свет» быў бы яшчэ весялейшы, каб не агідна-сцішнаваты смог у дзесяць – дванаццаць гаДзін зноў жа сонечнага дня, i ў Міры, i ў дарозе, лесам i сярод палёў, на якіх ужо, хоць i зарана, капаюць бульбу.

A дыміць, нібы прачнуўшыся, каб далучыцца да небяспечнай «моды», былы торфазавод Міранка, хоць там, як кажуць, хто ведае або толькі чуў, торфу (тарпы па-мясцоваму) зусім ужо няма, вычарпалі да дна i «канавай абкружылі тое балота». А вось жа дыміць, дыміць...

Дапісваю пазней:

Пазаўчарашні смог, пра што сусед удакладніў у Беражне, не ад былога торфазавода: гэта за Нёманам – во дажыліся!– гарэлі лугі, ажно стаўбцоўскім пажарнікам прыйшлося добра, доўга папрацаваць...

* * *

Прагноз ізноў на сухую сонечнасць, а на тэрмометры сёння, каля сямі гадзін раніцы – пяць градусаў.

Сыплюцца яблыкі, сыплецца лісце, буслоў ужо не відаць, не чуваць. Толькі жоравы абжальваюць занёманскім пераклікам заўчаснае заканчэнне лета.

Эсэ

Тры вузлы

«Вучыўся, настаўнічаў, дзве вайны перажыў, знёс клопату i трывог, голаду i холаду, меў назаўсёды не адну страту, перажыў жахлівыя трагедыі».

Аўтабіяграфія ў адным сказе. У пэўнай меры, якую вызначае сталая сціпласць, ён, гэты жыццяпіс, расшыфроўваецца ў кнігах Фёдара Янкоўскага, вучонага i пісьменніка.

Калі пра дзве вайны, дык гэта саракаградусныя маразы на фінскай, цяжкае ранение, бясконцыя дні i ночы ў шпіталях; потым Вялікая Айчынная, спачатку падпольшчык, тады камандзір разведкі, які падняцца ў сядло самастойна яшчэ ўсё не вельмі мог.

Мне даводзілася бываць з Фёдарам Міхайлавічам у тых мясцінах, дзе ён партызаніў,– паўночнае наваколле Мінска i Радашкавіч,– я чуў, што i як людзі гаварылі пра яго разумную чалавечнасць i ў маладосці, назіраў, як спакойна i радасна ён сустракаўся з тымі мужчынамі, жанчынамі, якіх на ўсё жыццё запомніў некрыклівымі патрыётамі. «Спакойна» – гэта сказалася не зусім дакладна: праўда, спакойна ў тым сэнсе, што табе няма чаго саромецца мінулага, аднак спакой толькі знешні, бо ў ім затоена i шчаслівае, i журботнае хваляванне.

Страты, трагедыі... Было з найбліжэйшымі. Было, вельмі многа было перажыта ў баях, франтавых i партызанскіх, убачана, адчута i ў руінах шматпакутнага, няскоранага Мінска, i на крывавых папялішчах родных вёсак.

Ну, а вучоба, вясковае настаўніцтва, зноў вучоба, інстытуцкае выкладанне, навуковыя пошукі – гэта вялікі i змястоўны шлях ад буквара ў палескай школцы да цэлай бібліятэкі ўласных прац мовазнаўцы з айчынным i міжнародным признанием, з мноствам падрыхтаваных ім настаўнікаў роднай мовы. Усё жыццё настаўнік. Святая праца i літаратараў, пачынаючы ад Цёткі, Коласа, Гарэцкага...

З ранняга вясковага юнацтва, з адвароту лістка ў насценным адрыўным календары запомніліся мне словы Меражкоўскага, якія працытую з памяці:

Дагэтуль адны многа ведалі, але мала любілі, другія многа любілі, але мала ведалі, i толькі той, хто будзе многа любіць i многа ведаць, зможа зрабіць нямала.

Іменна такі ён, Фёдар Янкоўскі, мужны i верны ахоўнік свяшчэннага агню роднай мовы, яе высокай народнай культуры i несмяротнай красы.

Дастойны працяг, шчодрае дапаўненне навуковай дзейнасці прафесара Янкоўскага – кнігі яго мастацкай прозы, глыбінна-простая мудрасць i майстэрская адточанасць лірычных запісаў i эсэ.

Сямідзесяцігоддзе нашага таварыша хораша ўшанавана выданнем кнігі «З нялёгкіх дарог». Гэта яго найдаражэйшае, што выбрана самапатрабавальным аўтарам з некалькіх папярэдніх зборнікаў. Можна дадаць – гэта яшчэ i тое, што не толькі добра чытаецца, але i перачытваецца як жывое, ад чулага сэрца i сталага розуму.

Тры моманты па-новаму ўбачыліся мне пры чытанні гэтай кнігі, пераважная большасць густога i празрыстага зместу якой вядома была i раней. Тры моманты, тры вырашальныя вузлы.

Ліпень саракавога года. Орша... Нават падумалася над тымі старонкамі, што недарма яна, Орша, адзін з нашых галоўных чыгуначных вузлоў... Спісаны франтавік з рукою на перавязі, вяртаючыея пасля ўсіх маразоў-баёў-шпіталяў, доўга на гэтым вузле чакаў свайго цягніка. I там быў развязаны ці завязаны —як тут найдакладней сказаць? – галоўны вузел яго жыцця. Там ён глыбока i канчаткова ясна адчуў сваё прызванне,– зноў пачуўшы роднае беларускае слова, апынуўшыся паміж найраднейшых людзей, прыняўшы матчыну ласку старэнькай вясковай жанчыны, што накарміла «салдаціка» i прывеціла. Цяпер яму – толькі зноў у школу сваю, да чыстых вачэй, поўных святла нявіннага даверу, дапытлівасці, гарэзлівага шчасця! Да сваіх патаемных сшыткаў, дзе запісы народных слоў ды сказаў вякамі адшліфаванай, ачышчанай мудрасці!..

Нельга, вядома, катэгарычна сцвярджаць, што іменна там, на вакзале вузлавой Оршы, былы настаўнік, былы салдат, ціхманы глускі хлапчына, іменна тады, на сваім ужо шматвопытным дваццаць другім годзе ўпершыню адчуў, у чым яго жыццёвае прызванне,– такое думалася, прадчувалася i раней. Аднак ён сам лічыць тыя гадзіны вакзальнага чакання, тыя сустрэчы з людзьмі, тое вяртанне ў свет роднага слова вельмі значным, знамянальным днём свайго жыцця, скажам яшчэ раз – вузлавым.

Гэта было хвалюючым пачаткам таго, што значна пазней, ужо тады, калі нам штодзень, то ўсё больш уласціва думаць пра вынікі ды пралікі, калі пасівелы, прытомлены чыстай вады заслужаны дзеяч навукі, таленавіты празаік скажа:

«...Маё роднае слова, родная літаратура вялікага краю, родная Беларусь. Вы – мая радасць i ўцеха, вы – мая скруха i боль, вы – маё шчасце, жыццё».

Не давялося тады маладому настаўніку доўга пашчыраваць у зноў жа сваёй, дафрантавой вясковай школе, пахвалявацца над сшыткамі запісаў...

У яго вышэйзгаданай кнізе выбранага ёсць раздзел з простай назвай «У садзе».

А было яно ў садзе Антося Лявіцкага, больш вядомага ў нашым народзе па крыху дзіўнаватым псеўданіме Ядвігін Ш., у чэрвені сорак трэцяга года, у дні чарговай фашысцкай блакады гэтых мясцін. Аднае ночы там адбыўся смяротна-хвалюючы паядынак цішыні i асцярожнасці. Група карнікаў засела ў тым садзе, затаілася ў чаканні партызан, што меліся тут прайсці, як часта праходзілі. Група партызан-разведчыкаў таксама спынілася там, адчуваючы блізкую небяспеку. У сціхоцці чакання, грознай напружанасці ўсіх думак, усіх пачуццяў, галоўны з разведчыкаў заслухаўся салаўінаю песняй, задумаўся прозай Ядвігіна Ш., паэзіяй маладога Купалы, таксама тут земляка, частага госця ў доме радашкавіцкага аптэкара Лявіцкага... Ад роднага слова, ад салаўінай песні пайшоў ён, затоены партызан, на вяршыню мудрасці i красы,– у творчым хваляванні ўспомніў, перажыў заключны акорд непераўзыдзенага «ХаджыМурата»...

Глыбей ісці няма куды,– ты на самым надзейным грунце роднай зямлі, найважнейшай усенароднай справы, адгэтуль усё-ўсенька ўбачана, адчута, улічана, толькі з такога падмурка, з такое цвердзі можна ўздымацца, стартаваць.

А партызаны ў тым паядынку маўчаннем перамаглі. Засада карнікаў «не дачакалася» ix, пайшла адтуль напуста.

Галоўны разведчык, той малады, яшчэ ўсё нямоглы ад карэльскіх ран настаўнічак, той паэт у душы, у садзе тым, як i ў Оршы, адчуў свой галоўны вузел, сваё прызначэнне – яшчэ раз.

Трэцім вырашальным момантам як найяснейшага бачання, яшчэ адным вузлом на жыццёвым шляху бачыцца мне i тое, што ў раздзеле «Полымя», адным з наймацнейшых у кнізе «З нялёгкіх дарог».

Полымя роднага ачага, з маленства роднай печы, перад якою нясе сваю нястомную службу маці, у якой палаюць сухенькія, бацькам назапашаныя дровы, нязгаснае полымя дружнай i працавітай сям'і. Як гэта добра бачыцца ў сталасці! Сям'я, адчуванне яе,– прадзеды, дзяды, бацькі, мы самі, нашы дзеці, унукі, праўнукі. Цэласць, бясконцасць, вечнасць жыцця, першааснова роднай гісторыі. I шчасце наша, i грунтоўная школа, i ўдзел у сыноўнім служэнні.

Хай будзе блаславёнай сённяшняя маладосць з яе крынічнай прагай нацыянальнага адраджэння, няхай жывуць i множацца святыя парывы нашых юнакоў i дзяўчат – тых, што i любяць многа, i нямала патрэбнага ведаюць!..

A зблізку бачачы такіх, як Фёдар Янкоўскі, чытаючы яго кнігі – сапраўднаю роднай мовай, разумна пра родную мову – добра, з гордасцю i верай думаецца: нам ёсць што любіць, ёсць што абараняць. Слова яго, шчырасць яго, вернасць яго можна браць у дарогу, як спрадвеку бярэцца хлеб.

1998

Пераклічка

Пачну з даведкі, нібы з эпіграфа да развітальнага слова пра сябра:

«Жыдліцкі Вацлаў (н. 16.IV.1931), чэшскі літаратуразнавец i перакладчык. Доктар філалогіі, прафесар Карлава універсітэта ў Празе. Даследуе гісторыю беларускай i ўкраінскай літаратур, ix сувязі з чэшскай літаратурай, чытае пра ix курс лекцый ва універсітэце. Аўтар прац «Украінская i беларуская літаратура ў чэшскіх перакладах», «Даследаванні па гісторыі чэшска-беларускай супольнасці», «Кароткі нарыс гісторыі беларускай літаратуры» i інш.

На чэшскую мову пераклаў кнігі «Я з вогненнай вёскі...» А. Адамовіча, Я. Брыля i У. Калесніка, «Хатынская аповесць» A. Адамовіча, «Птушкі i гнёзды», «Ніжнія Байдуны» i «Апошняя сустрэча» Я. Брыля, «Абеліск» i «Дажыць да світання» В. Быкава, «Дзікае паляванне караля Стаха», «Нельга забыць», «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» i «Чорны замак Альшанскі» У. Караткевіча, «Данута» А. Карпюка, «Мсціжы» I. Пташнікава, «Сэрца на далоні», «Гандлярка i паэт» I. Шамякіна, асобныя творы Ц. Гартнага, К. Чорнага i іншых. Уклаў анталогію сучаснай беларускай паэзіі, аднатомнікі Я. Купалы, М. Танка i інш., напісаў да ix прадмовы ці пасляслоўі».

Узяў я гэта, трохі падціснуўшы, у Адама Мальдзіса, з другога тома «Энцыклапедыі літаратуры i мастацтва Беларусі».

А далей – пра перажытае.

* * *

Ліпеньскі тыдзень у Мінску.

Увечары пазваніла з Прагі наша вядомая журналістка Алена Ціхановіч. Павітаўшыся, сумна сказала, што Вацлаву Жыдліцкаму рабілі аперацыю на сэрцы i ён у цяжкім стане... Спатрэбілася паўза, абаім, пасля якой Лена перайшла на службовае: папрасіла сказаць кароткае слова пра дзённік Міхася Дубянецкага, абнародаванне якога пачалося друкаваннем у «Полымі», а закончылася некалькімі перадачамі па радыё «Свабода».

Слова тое я ёй падыктаваў на запіс адразу, а напісаць цяжка прадуманае пісьмо змог толькі на чацвёрты дзень, перад ад'ездам на далёкую дачу на Міршчыне.

«Дарагі Вацлаў!

У нашай цудоўнай надрэчнай ды прылясной глухамані, у цішыні ды самоце многа думаецца пра перажытае, пра сустрэчы з найбліжэйшымі з людзей... Для мяне, для Ніны Міхайлаўны, для ўсёй нашай сям'і гэта i Ты – адзін з такіх людзей, чыя абаяльная чалавечнасць дапамагае паўнацэнна жыць, адчуваць сябе абдораным шчасцем сапраўднай дружбы.

Мы часта думаем пра Цябе, успамінаем многае, у тым ліку i Тваё леташняе гасцяванне ў Мінску i ў нашым доме.

Усяго Табе добрага!»

Адказу я, можна сказаць, не вельмі спадзяваўся, думаючы пра ягоны стан, ды тут галоўнае, каб мой сігнал дайшоў, быў яму перададзены.

Лена пісала мне праз два тыдні:

«Сёння званіла сп. Жыдліцкаму, хацела пацікавіцца яго здароўем. Мне зноў адказала жанчына, што пан Жыдліцкі пасля аперацыі сэрца, пакуль слабы, але мой прывет яна яму перадасць.

Бывайце як мага больш здаровы».

Можа, гэта будзе неяк залішне эпісталярна, аднак i далей хочацца выкарыстваць пісьмы, не пераказваючы ix.

Вось толькі што напісаў:

«Крынічнае, 21. VIII

Мілая Лена!

Пра Вацлава я пачуў пазаўчора, па вячэрняй «Свабодзе». Думаў, будзе потым трохі больш. Не было... У мяне пакуль што «закрамянелае сэрца», як гаворыцца пра мужчын у такіх выпадках. Больш за сорак гадоў нашай дружбы... I пісаў пра яго, i буду пісаць, пакуль мне бачыцца толькі ягоная ўсмешка... Ён жа быў у Мінску ў канцы кастрычніка – пачатку лістапада, за стал ом у нашай хаце ўсміхаўся: «Піць мне не можна, але ж i хочацца...» А на вечары ў бібліятэцы Дома літаратара мы разам, два міжнародныя дзяды, любаваннем ды пахвалой даводзілі да чырвані шчочак красуню Вераніку Стральцову, дачку незабыўнага Міхася, па бацьку таленавітую ў літаратуразнаўстве.

У яго два сыны, Гонза i Далібор, у 1967-м яны гасцявалі з бацькам у нас, вазіў ix па Наваградчыне. Я тады захапляўся фатаграфіяй, i яны ў мяне, пацешныя хлопчыкі з усмешлівым бацькам, на многіх здымках. A дарослымі я ix не бачыў, хоць двойчы, у

1979-м i 1980-м, быў у Празе. Не ведаю, як, на якой мове з імі трэба гаварыць або як ім пісаць, маючы толькі бацькаў адрас i нумар тэлефона.

Ці не можаце Вы, Лена, неяк дапамагчы мне? Куды пойдзе Вацлаваў архіў? Мноства ягоных пісьмаў да мяне я здаў у адзін з двух архіваў,– не памятаю i не магу тут праверыць, у акадэмічны ці ў дзяржаўны, яны там у надежным захаванні. A які лес чакае мае пісьмы яму?.. Чэхі народ культурны, акуратны, Жыдліцкі асоба значная, аднак ведаць хацелася б больш ды канкрэтней. Прабачце, што нагружаю Вас просьбай, аднак не магу прыдумаць, да каго б звярнуцца...»

Крыху пазней прыйшло пісьмо ад незнаёмай Галіны Бінавай, украіністкі з Брноўскага універсітэта, раней пражскай студэнткі Жыдліцкага, якая была пры ім да скону. Гэта, відаць, яна адказвала на Леніны званкі. Перакладаю з рускай мовы:

«...Вельмі шкадую, што даводзіцца пісаць Вам з такой сумотнай нагоды. 18 жніўня, каля 2З гадзін памёр Вацлаў Жыдліцкі. Апошнія шэсць гадоў ён быў вельмі блізкім мне чалавекам. I вось яго няма. Як страшна i несправядліва. У душы такі вакуум, які, ведаю, нікім i нічым да канца майго жыцця не запоўніцца...

12 ліпеня ён перанёс цяжкую аперацыю, якая ішла 7,5 гадзін. Божа мой, колькі болю ён выцерпеў у першыя дні пасля аперацыі! Ды аказалася, што толькі дзеля таго, каб прадоўжыць сабе жыццё на месяц. Пасля аперацыі вельмі аслабеў, але спакваля мацнеў, адчуваў сябе лепш. I раптам увечары 18-га прыйшоў крызіс. I хоць я адразу ж выклікала «хуткую», рабілі ўсё магчымае – беспаспяхова.

Ведаю, што Вы былі з ім блізкія. Ён з вялікай цеплынёй часта гаварыў пра Вас i Вашу жонку, успамінаў сустрэчы з Вамі, чытаў Вашы пісьмы, пераглядаў фотаздымкі. У апошнія тыдні перад смерцю ён штодня званіў Вам, хацеў павіншаваць з юбілеем, але, на жаль, так i не дазваніўся. Меркаваў, што жывяце на дачы. Так на стале каля тэлефона i застаўся яго блакнот з Вашым нумарам тэлефона. Цяпер, хоць i ca спазненнем, выконваю гарачае жаданне майго Вацлавічка i віншую Вас, Іван Антонавіч. Будзьце здаровы i ўспамінайце яго. Гэта адзінае, што нам засталося. У нашай памяці ён будзе жыць i памрэ толькі разам з намі.

...Насылаю Вам i Вашай жонцы паклон ад Яна i Далібора, сыноў Вацлава».

Як было ў свой час з адыходам Міхала ЗабэйдыСуміцкага, спадарыня Галіна прыслала мне надрукаванае жалобнае паведамленне ўсім блізкім, сябрам i знаёмым, што «назаўсёды адышоў наш любімы тата, дзядуля, брат, дзядзька i свёкар». Пасля пераліку сыноў, сястры з сям'ёю, унукаў, нявесткі – значыцца i дацэнт, доктар Галіна Бінава.

Зноў Лена Ціхановіч:

«...Ваш ліст атрымала 9 верасня. Я напісала вам раней пра развітанне – у памяць кампутара, але пакінула на потым, каб вярнуцца. Вось з той памяці:

Вацлаў Жыдліцкі памёр 18 жніўня. Адразу пасля патопу ў тыя дні ў Прагу прыйшла вялікая спёка. Тое месца, куды перабраўся сп. Жыдліцкі, было часткова затоплена, вада заліла i бліжэйшую станцыю метро – Андал.