Текст книги "Каласы пад сярпом тваім. Кніга І. Выйсце крыніц"
Автор книги: Уладзімір Караткевіч
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 6 (всего у книги 24 страниц)
– Добра. Хай ідуць дзеці, – уздыхнула Загорская.
Алесь бег наперадзе ўсіх. Дзеці абагнулі палац, горку, на якой распараджаўся гарматамі Кірдун, карцінны павільён і спынілісяу гушчары парку, дзе была дзярновая лаўка.
Усе селі. Зялёная сетка святла ляжала на тварах дзяцей.
– Дык як жа вы жывяцё, Ядзвінька? – спытаў Алесь.
Лялечны тварык схіліўся ўніз. Вочы, такія нявінныя і сінія, засаромлена глядзелі на Алеся.
– Я з маці жыву. I з Янкам. У мяне тры старэйшыя браты… Былі тры браты… Два загінулі на вайне… Адзін – хто яго ведае дзе, мне не кажуць. Я апошняя. Ніхто ўжо не чакаў мяне, a я ўзяла ды і нарадзілася. Усе за мяне таму вельмі баяцца. Толькі я не баюся. Я люблю, каб цёпла. Люблю, калі спяваюць. Люблю, каб мне не перашкаджалі. A баюся толькі, калі хлопчыкі злыя… I сабак.
Алесь слухаў гэта з памяркоўнай усмешкай.
– Мы не будзем злыя, – сказаў Алесь. – Праўда, Мсціслаў? I сабакам яе ў крыўду не дамо. Што сабакі. У мяне унь два кані ёсць.
– Сапраўдныя коні? – спытала малая Клейна.
– Анягож.
Дзяўчынка паглядзела на яго з павагай.
– Ну a ты, Янка? – спытаў Алесь.
– Я зусім як яна, – вінавата ўсміхнуўся хлопец, і ўсе зноў здзівіліся, як па-вясковаму, амаль зусім чыста вымаўляе ён словы. – Толькі я не ведаю, дзе мае бацькі.
– Так зусім і не ведаеш? – спытаў Мсціслаў.
– Помню… Слаба… Помню агні… Вакол іх, на ражнах, сушылі рыбу… I зусім не помню бацькоў… Толькі аднаго Кемізі… Напэўна, ён быў мне брат… Не ведаю… I яшчэ помню жаночыя рукі… Нічога больш – адны рукі… Аднойчы з'явіліся крылатыя чаўны… Людзі казалі – «даў»[33]33
Судна гандляроў рабамі.
[Закрыть] і паказвалі на іх пальцамі. Дзяцей схавалі, але нас усё адно адшукалі… Усе нашы, акрамя нямногіх, ляжалі на пяску… У Кемізі тырчала ў грудзях палка… Потым нас везлі морам… Потым быў нейкі бераг, і белы-белы пясок, і пячора з крыніцай, куды нас заганялі на ноч. Усё гэта звалася Мангапвані[34]34
Астравок ля заходняга берага Афрыкі. База арабаў – гандляроў рабамі.
[Закрыть], a вартавалі нас людзі ў белых павязках на галаве… Потым я згубіў сваіх, іх не стала… Зноў было мора і потым вялікі горад, дзе мяне зноў купілі… I прывезлі сюды.
– Янка, – падаў голас Мсціслаў. – Няўжо гэта ты ад прыроды такі? Можа, гэта проста таму, што ты мыешся не так, як трэба?
– Я мыюся, – уздыхнуў Янка. – Не, тут ужо нічога не зробіш. I спрабаваць не варта.
– Ну і чорт з ім, – сказаў Алесь. – Падумаеш, бяда вялікая.
Яны сядзелі і гаварылі аб розных цікавых рэчах даволі доўга. Потым здалёк, з лагчынкі пад горкай, ударылі чатыры гарматы. Адным залпам.
– Прыехаў нехта, – з неахвотай падняўся Алесь. – Трэба ісці.
– Сядзі-і, – сказаў Мсціслаў.
– Не, брат, трэба. Можа, гэта дзед. Тады не пахваляць.
– Дзеду тройчы стралялі б… Гэта або Раўбічы, або Кроер.
– Усё адно. Трэба ісці.
Калі яны падыходзілі да круга гонару, на ім, ля самай тэрасы, кідалі павады на рукі слугам два чалавекі. Адзін з іх, худы і жылаваты, вельмі пахмуры, быў незнаёмы Алесю. Гэты чалавек злазіў з белай кабылкі павольна, з падкрэсленай стрыманасцю. Ваўкавата глядзелі вочы з-пад калматых брывоў, доўгія, як вiлы, вусы звісалі на зялёны паляўнічы гарнітур.
Затое другога Алесь пазнаў адразу. Ні з чым нельга было зблытаць гэтыя зеленаватыя, як y рысі, вочы пад брывамі пясочнага колеру. Ні ў кога не было такіх учэпістых рук і такіх кашэчых спрытных рухаў.
Жандарскі паручнік Мусатаў уласнай персонай завітаў y Загоршчыну.
Перадаўшы коней слугам, абодва пайшлі па сходах на тэрасу – адзін справа, другі злева, быццам не жадаючы папіраць нагамі адны і тыя ж прыступкі.
Алесь заспяшаўся. Калі дзеці падышлі да Загорскіх, Клейны і Ісленьева, Мусатаў ужо стаяў перад імі. A пахмуры чалавек чакаў наводдаль, муляўся, быццам не адважваючыся падысці.
– Прабачце, мадам, – сказаў Мусатаў. – У мяне справа да іх сіяцельства.
На абліччы Ісленьева з'явілася грымаса пакуты.
– Ну што яшчэ? – спытаў ён.
Матуля, каб не перашкаджаць віцэ-губернатару, звярнулася да бацькі:
– Чаму ж гэта Кроер не едзе?
– Асмелюся звярнуцца, мадам, – шчоўкнуў абцасамі паручнік. – Пан Кроер не прыедзе.
– Чаму? – спытаў бацька.
– У адной з вёсак пана Кроера бунт, – ціха сказаў Мусатаў.
– Дзе?
– У Півошчах.
– З якой прычыны?
Паручнік паціснуў плячыма. Твар Ісленьева скрывіўся.
– Якія захады вы прынялі? Спадзяюся, ніякіх агіднасцей? Стараліся ўгаварыць?
– Стараліся. На жаль, не дапамагло. Давялося страляць. Ёсць параненыя.
Свежае аблічча графа збялела:
– Ведаеце, чым гэта можа скончыцца?
Голас яго сарваўся. Наступаючы на Мусатава, ён патрасаў перад яго носам белымі сухімі старэчымі рукамі.
– Гэта чорт… Гэта чорт ведае што такое! Beau monde! Notabilités![35]35
Свет! Ганаровыя асобы! (франц.).
[Закрыть] Як вы смелі прыехаць да мяне пасля такога?.. Мала было крыві? Мала шыбеніц на верках?
– Супакойцеся, супакойцеся, граф, – дарэмна спрабаваў сказаць слова бацька.
Мусатаў павярнуўся і пайшоў да сходаў, вонкава амаль спакойна. I толькі тут граф, глыбока ўздыхнуўшы, сказаў глухім голасам:
– Стойце… Вазьміце з сабою лекара… Спадзяюся, пан Юры дазволіць…
Бацька моўчкі схіліў галаву.
– Вось, – сказаў Ісленьеў. – Загадайце запрэгчы коней… I запамятайце, вы ніколі не з'яўляліся сюды з вашымі ганебнымі звесткамі. Я нічога не чуў… Я нікога не бачыў…
Голас ягоны перасеў. Ён нагадваў цяпер распатланага драча, які з крыкам робіць вартую жалю скідку, дарэмна імкнучыся адцягнуць увагу сабакі ад чагосьці дарагога яму.
I ён пайшоў y дом, неяк дзіўна заграбаючы правай рукой паветра і не звяртаючы ўвагі на гасцей, якія стаялі наўздалёк, нічога не разумеючы.
– Дастукаўся Канстанцін, – змрочна сказала Клейна. – I падумаць толькі, што ён твой траюрадны брат, Антаніда. Бадай з аднаго гнязда горлінка чыстая і драпежны воўк. Цьфу!.. Спадзяюся, ніхто не памрэ…
– Хто памрэ? – спытаў Алесь y маці. – У каго стралялі?
– Ніхто не памрэ, сынок, – сказаў бацька. – Стралялі проста салдаты… на стрэльбішчы. Лухта ўсё… Ідзі… ідзі да дзяцей. Хутка я цябе паклічу.
I як толькі Алесь аддаліўся, сказаў Клейне:
– Чуў.
– Чуў, але не зразумеў, – сурова сказала старая. – Цяжка зразумець такое.
– A я ж казаў, – прамовіў пан Юры.
Губка маці, пяшчотная губка з мушкай-радзімкай, дрыжала.
– Божа, – сказала яна, – за што ж гэта? За што такое? Мне ён, урэшце, не больш прыемны, чым табе… Такі грубы, такое быдла… I гэты няшчасны, такі жалкі граф… З яго жыццём, з яго маладосцю…
– Э, – сказаў бацька. – Ці мала іх з такой маладосцю? Вось былы наш губернатар, Міхаіл, граф Мураўёў. Пачынаў разам з тымі. Братоў павесілі – a ён y чынах ходзіць. Браты ў Сібіры, a ён член Дзяржаўнай Рады вось-вось будзе, калі ўжо не ёсць…
– Georges, – умольна сказала маці, – я прашу цябе, ніколі больш не гавары пра забойствы… Прашу.
– Добра, – сказаў бацька. – Я толькі думаю… Трэба аб'явіць гасцям.
– Так, канешне ж так, – заспяшалася маці. – Адразу ж зрабі.
– Ану маўчыце… вераб'і, – сказала Клейна.
– Што? – спытала маці.
– Глупства не вярзіце, – сказала старая. – Свята юнаку сапсуеце – чым ён вінаваты? Ён, ці што, з дурным дзядзькам сваволіў ды з паручнікам страляў?
– Што ж рабіць? – жаласна спытала маці.
– Маўчаць, – кінула Клейна.
– Гэта цяжка, – сказаў бацька.
– A вы цяжар y душы нясіце… Гэта вам пакута за дурнога сваяка…
Уздыхнула. Сказала ўжо больш спакойна:
– Святкуйце… Святкуйце, каб сынок ніколі не быў такі.
– Я ведаю, – небывала сур'ёзна сказаў бацька. – Я і сам хацеў гэтага.
– За гэта я і люблю цябе, князь-вісус, – сказала Клейна.
…A ў гэты час Алесь пытаў y Мсціслава:
– Што там адбылося? Нічога не разумею.
– I я не разумею, – сказаў Мсціслаў. – Дарослыя… Ты вось скажы мне, ведаеш ты таго даўгавусага?
– A я ведаю, – весела віскнула Ядзя, амаль дагодліва гледзячы ў Алесевы вочы.
Дзяўчынка, здаволеная тым, што і яна, нарэшце, можа быць карыснай y такой цудоўнай кампаніі, весела засакатала:
– Мы з маці былі аднойчы ў старога Вежы… Стары Вежа маці паважае… I гэтага даўгавусага мы там бачылі… Гэта Кандраці, малочны брат старога Вежы. Ён наглядае за яго лясамі.
…А бацька, між тым, таксама заўважыў даўгавусага.
– Вось ён, Антаніда, – сказаў пан Юры. – Напэўна і з Вежам нешта не да ладу.
Кандраці наблізіўся да паноў. Глядзеў на іх трохі нават вінавата. Але ганарыста выступала з-пад доўгіх вусоў крутая ніжняя сківіца.
– Што здарылася, Кандраці? – спытала маці Антаніда.
– Стары пан просіць прабачэння, – суха сказаў даглядчык. – Ён не зможа прыехаць… У яго… гм… падагра…
– Што за чорт, – сказаў бацька, – ніколі ў яго ніякай падагры не было.
– Я ўсё разумею, любы, – сумна сказала пані Антаніда.
Кандраці крэкнуў ад шкадобы.
– Пан просіць прабачэння, – са скрухай паўтарыў ён. – Падарункі княжычу едуць. Будуць тут праз гадзіну… Пан таксама пасылае пані і сыну сваю любоў. I пані Клейне пасылае сваю любоў…
– Патрэбна яна мне ўжо дужа, тая любоў, – сказала Клейна. – I тут не мог як усе людзі зрабіць, казёл стары… A я з ім яшчэ менуэт калісь танцавала.
– …і пану Графу Ісленьеву – сваю любоў, – спяшаўся Кандраці. – A маладому князю сваю непарушную любоў і блаславенне… A сам просіць прабачэння…
– Кандраці, – сказала матухна. – Скажы, чаму ён так зрабіў?
– Не магу ведаць, – апусціў вочы даглядчык.
– I ўсё ж? На нас злуецца?
Наглядчык яшчэ ніжэй апусціў галаву.
– Ён сказаў… Ён сказаў… «Халуi ўсе».
Бацька толькі рукою махнуў:
– Ну i добра. Заставайся тады ты замест яго. I на месца яго за сталом сядзеш.
Кандраці пакланіўся:
– I ён мне так сказаў… Сказаў, што шчаслівы быў бы, каб я мог замяніць яго… Ды толькі прабачце, пан Юры, прабачце, пані-матка, я гэтага аніяк не магу, бо я хаця і вольнаадпушчанік, a ўсё адно свайму малочнаму брату раб, a фаміліі вашай давеку ўдзячны і шкодзіць яе гонару аніяк не згодны.
На твары Загорскага быў такі разгублены выраз, што Клейна няўлоўна ўсміхнулася, a ў вачах яе загарэўся гарэзлівы, амаль дзіцячы, малады агеньчык.
– Ідзі, бацюхна, – сказала яна бацьку. – Ідзі, пазнаём сына з Раўбічамі. Я ўжо тут неяк сама спраўлюся, можа… А ну, хадзем са мною, пане Кандрат. Паходзім між гасцей. Ты мяне, старую, пад руку паводзіш – хай госцейкі шаноўныя асудзяць. Калі Вежа так сказаў, дык мы яго ўважым…
– Яны не наважацца, – змрочна сказаў Кандраці.
– Правільна, – згадзілася старая. – У тым і бяда, што ён мае рацыю, стары казёл. Халуі ўсе. Што б дужы ні зрабіў – змоўчаць. Вольнасць y ix адабралі – змоўчалі. Са старых паселішчаў сагналі – змоўчалі. Прымусілі права на шляхецтва даводзіць – і тут яны змоўчалі.
Моцна сціснула локаць Кандрацію, давяральна шапнула яму на вуха:
– Ты прабач, Кандраці. Ты ідзі і рабі выгляд, што цябе вядуць, што табе няёмка… Я прыдумала – мой і адказ… Надта ўжо мне, старой, ix падражніць хочацца.
– A вы падумалі, як гэта мне? – спытаў Кандраці.
– Падумала, – вельмі сур'ёзна сказала Клейна. – Падумала, бацюхна. Ведаю – цяжка. Але ж я цябе, чортавага сына, люблю, сам ведаеш. Дык ты паступіся, паступіся на хвіліну гонарам… Няўжо вялікая цана, каб поўху ўсім гэтым хвостміжножнікам даць? Га?
Кандраці глядзеў на яе, сурова выпнуўшы крутую сківіцу. Потым y яго вачах таксама зацепліліся іскаркі. Ён рашуча крэкнуў, вызваліў перадплечча з пальцаў Клейны і далікатна ўзяў яе пад локаць.
Дзівосная пара пайшла па тэрасе. Клейна і Кандраці ішлі, паважна размаўляючы аб нечым, міма купак гасцей, сустракалі там-сям здзіўленыя альбо шакіраваныя міны. Тады старая зіркала проста на ix цяжка і ўладна – і вочы апускаліся.
…А пан Юры тым часам вёў Алеся праз танцавальную залу, авальную, з тонкімі белымі калонамі і хорамі, на якіх ужо брынкліва настройваў скрыпкі і басы аркестр. Шматлікія госці купкамі стаялі між калон, гаманілі і смяяліся. Пан Юры і Алесь падышлі да адной з купак.
– Знаёмцеся, – сказаў Загорскі. – Гэта мой сын… A гэта Раўбічы, сынок, бліжэйшыя нашы суседзі… Вось гэта пан Яраслаў Раўбіч.
Алесь схіліў галаву, a потым, можа, занадта рэзка, ускінуў яе. Яму аніяк не хацелася, каб нехта заўважыў y ягоным паклоне нясмеласць. A ён пабойваўся. Усё ж гэта быў той самы Раўбіч, y доме якога гарэў далёкі агеньчык, такі маленькі, як іскра… Той самы Раўбіч, якога лічылі чараўніком вясковыя дзеці. Той Раўбіч, з падполаў якога цягнула серай. Той Раўбіч, пра якога казалі, можа, і зусім няпраўду, быццам ён страляў на раздарожжы ў прычасць.
Раўбіч уважна глядзеў на Алеся. Быў ён сярэдняга росту, але моцна складзены, з кароткай шыяй і магутнымі пукатымі грудзьмі. Чорныя як смоль і сівыя на скронях валасы стваралі на патыліцы магутную грыву, a спераду падалі на лоб касой скобкай. Твар быў шыракаваты ў скулах, але ладна вытачаны. Бровы доўгія, вычварна зламаныя і таму пагардлівыя, a лоб пераходзіў y нос амаль роўна, як на старых статуях. Шчыльна сціснутыя вусны вялікага рота, высокі гладкі лоб – усё гэта пасавала да агульнага выгляду і рабіла няправільны ўвогуле твар нейкім па-мужчынску прыгожым. Але самыя дзіўныя былі вочы: халодныя, карыя, з такімі пашыранымі зрэнкамі, што райка, здаецца, зусім не было. Гэтаму ўражанню дапамагала яшчэ і тое, што вейкі былі доўгія і густыя, зусім не мужчынскія, a на павеках, займаючы ўсе вачніцы, ляжаў асмужаны цёмны цень.
Страшнавата было глядзець y гэтыя вочы. I ўсё ж Алесь глядзеў. Гэты твар палохаў, але адначасова нечым прыцягваў яго. Цяжкі, знясілены нейкай неадчэпнай думай, змардаваны і грозны твар.
…Вочы без райка глядзелі ў вочы хлопцу, быццам выпрабоўваючы. I Алесь, хаця яму было амаль фізічна цяжка, не апусціў вачэй. I тады, пасля хвіліны гэтай нямой дуэлі, на сціснутых вуснах y Раўбіча з'явілася ўсмешка.
– Будзе сапраўдны князь, – трошкі нават расчулена сказаў ён. – Не сродак, не цацка чужой сілы… Віншую цябе, гаспадар Юры.
Толькі калі Раўбіч адвёў вочы, Алесь заўважыў, якая на ім дзівосная вопратка. Гэта быў сурдут не сурдут, a нешта пашытае пад кароткую і шырокую чугу. Пашытае, відаць, першакласным майстрам з вельмі дарагога, танюткага шэра-блакітнага сукна. Каб не гэта, Раўбіч выглядаў бы старасвецкім дваранінам з мядзведжага кута.
Усё астатняе было звычайнае: шэрыя панталоны, забраныя ў боты на высакаватых абцасах. Усё, акрамя аднаго: запясце правай рукі, жылістае і загарэлае, моцна перахопліваў шырокі жалезны бранзалет, пацьмянелы ў паглыбленнях, бліскучы на пукатых паверхнях, зроблены таксама па-майстэрску. Алесь краем вока заўважыў на ім нейкія трыліснікі, сцябліны чартапалоху, стылізаваную шыпшыну на капцы і фігурку конніка на шалёным кані. Ад гэтых назіранняў адарваў яго мяккі жаночы голас:
– Яраш, ты паглядзі толькі, які ён зараз гожанькі. Проста хлопчык з партрэта Аляшкевіча.
Абражаны гэтымі словамі, ён таргануў галавой управа і сустрэў спакойны позірк цёмна-блакітных вачэй сталай жанчыны, якая стаяла побач з Раўбічам. Жанчына была звычайная, з русай каронай валасоў на галаве, з трошкі вінаватай, вельмі жаночай усмешкай на прывялых вуснах.
– Вось вам і мой старэйшы, пані Эвеліна, – сказаў бацька. – Бачыце, які недарасль выгадаваўся.
– Які ён недарасль, – сказала Раўбічава. – Ён проста харошы хлапчына. Якраз таварыш майму Франсу. Пазнаёмцеся, дзеці…
Франс, чорнавалосы, матава-бледны, прыгожы хлопчык, працягнуў Алесю руку з пачуццём уласнай годнасці. Тонкі рот ветліва і трошкі завучана ўсміхаўся. Малады Раўбіч, асабліва ладны ў сваім бездакорным дзіцячым фраку з чорнага тонкага сукна, схіліў галаву:
– Мяркую, вы цяпер будзеце ў нас частым госцем, князь, – сказаў ён па-французску. – Ваша свята падабаецца ўсім, і вы таксама.
Алесь таксама схіліў галаву. Паводзіны Франса яго забаўлялі, і ён паспеў заўважыць за манерамі маладога прыдворнага тое, што ратавала Франса і не рабіла яго смешным: нейкую ўнутраную іронію да таго, што ён казаў.
– Чаму вы не прывезлі сваёй малодшай? – ветліва спытаў пан Юры. – Старэйшую я заўважыў. A Наталі няма…
– Што вы, – вінаватая ўсмешка Раўбічавай рабіла яе твар асабліва прыемным. – Наталі ж толькі два гады.
– Гэта дзіцячае свята, – сказаў бацька і падкрэсліў: – Таму я і запрашаў усіх. Для такіх гасцей мы аддалі асобны пакой з цацкамі.
– Я думаю, што наступны раз мы выправімся, – сказала пані Эвеліна. – A пакуль што, сапраўды, дзе ж старэйшая?
З натоўпу гасцей якраз y гэтую хвіліну выбралася дзяўчынка, – гады мо на два маладзейшая за Алеся, – па-дзіцячы даўганогая, y белай, званочкам, сукенцы, што адкрывала яе загарэлыя моцныя ножкі.
– Notre enfant terrible[36]36
Наша немагчымае дзіця (франц.)
[Закрыть], – з усмешкай сказала Раўбічава.
Enfant terrible набліжалася да іх даволі рашуча і амаль цягнула за руку, як вялізную ляльку, Ядзечку Клейну. Тая ледзь паспявала за сваёй мучыцелькай.
– Вось, – сказала мучыцелька. – Вось яна, Ядзя. Так і не ўцякла.
– Вечар добры, Ядзенька, – сказала Раўбічава. – A ты, Міхаліна, трымай сябе прыстойна. Вось хлопчык, якога сёння стрыглі, пазнаёмся з ім.
– Яго толькі сёння стрыглі? – прыўзняла бровы дзяўчынка. – Зусім як дзяўчынку… Бедны!
Вочы Раўбіча смяяліся. Ён скоса глянуў на пана Юрыя і сустрэў яго вясёлы позірк.
– Не чапляйся да слоў, Міхаліна, – сказала Раўбічава.
– Ма-а, – з дакорам сказала малое, – ты ж ведаеш, я не люблю…
– Не чапляйся да маіх слоў, Майка, – больш паблажліва сказала маці.
– Не буду, – сказала Майка. – Дальбог, не буду, матулечка.
I глянула на Алеся халаднаватымі вачыма.
– У вас нейкае зусім сялянскае імя, хлопчык, – паважным птушыным галаском сказала яна. – Чаму б гэта?
Алесь раззлаваўся:
– A чаму гэта ў вас такое дзіўнае імя, маленькая дзяўчынка?
Белая шаўковая яе сукенка прыемна адцяняла слабы залацісты загар на руках. Валасы былі сабраны ў высокую прычоску, смешную на дзіцячай галоўцы.
«Каб не язык, зусім някепскае было б дзяўчо. Адцягаць бы цябе за валасы. Ведала б, як жарты строіць».
A пад брывамі насмешліва глядзяць на яго цёмна-блакітныя, як марская вада, вочы.
Дзяўчынка ўздыхнула і першая адвяла позірк, не вытрымала. Губкі яе таргануліся, бы ад няўлоўнай крыўды. Але яна стрымалася і знешне спакойна паправіла на плячах доўгую карункавую мантылью. Калі яна гэта рабіла, яе рукі агаліліся вышэй локцяў, няспрытныя, худыя, як пруцікі, рукі з вострымі локцікамі. I гэта неяк памірыла з ёю Алеся, бо ён адчуў сябе мацнейшым.
Бацька падміргнуў Раўбічу, і дарослыя перасталі звяртаць увагу на дзяцей. Пан Юры падаў знак музыкам, і тыя грымнулі нейкую ўрачыста-сумную мелодыю.
– Прыгонны капельмайстар Вежы напісаў, – сказаў Раўбічу бацька. – Спецыяльна на гэты дзень…
A музыка грала. З нейкай гордай прыхаванай сілай. Ці то шумеў сітняг на бясконцых балотах, ці то чуўся ў цемры стомлена-мужны крок тысяч ног? Ён перарываўся часам, каб даць месца чамусьці змрочнаму і цяжкаму, a потым зноў гучаў.
I, прашываючы гэта, срэбная, нібы з жураўлінага горла, вяла сола труба.
Алеся як сціснула нешта за горла. Ён кінуў вачыма на Раўбіча і ўбачыў, што ў таго апушчаны свінцова-цяжкія павекі.
– Назва? – спытаў Раўбіч адрывіста.
– «Курганная шыпшына», – адказаў бацька. – Бадай, ці не надта змрочна для такога дня. Але Вежа настойваў.
– Правільна зрабіў Вежа, – пасля паўзы сказаў Раўбіч.
Труба змоўкла.
Госці стаялі трошкі адурэлыя ад нечаканага пачатку. I ў гэтай цішыні бацька выступіў амаль на сярэдзіну залы.
– Шаноўныя панове. Шаноўныя гаспадыні і гаспадары. Сённяшні дзень – першы дзень юнацтва майго сына. Музыка, якой вы так былі здзіўлены, была напісана дзеля яго і гралася для яго. Яна не датычыцца вас. У гэты ўрачысты вечар вы павінны весяліцца.
Бацька быў бадай непрыемны Алесю ў гэтую хвіліну. Алесь зірнуў на Раўбіча, сустрэў яго позірк і зразумеў, што той адчувае тое ж самае.
– Сёння свята дзяцей, – казаў далей бацька. – I таму першы танец належыць дзецям… Дзеці, станьце ў пары… Алесь, выберы даму для першай пары.
Невядома, як гэта выйшла, Алесь яшчэ за хвіліну зусім не хацеў гэтага, – але ён стаяў ля Майкі і працягнуў гэтай агіднай зласлівіцы сваю руку… За ім, другой парай, стаялі Франс з Ядвігай, потым – Мсціслаў з нейкай дзяўчынкай, яшчэ і яшчэ пары.
Радасна грымнуў аркестр на хорах, і пацяклі павольныя гукі паланеза.
I тады Алесь, адчуваючы ўласны спрыт і лёгкую сілу, якая раптам наліла ўсё цела, паважна, на пальчыках, пайшоў, павёў даму да дзвярэй y малую залу, якія, зусім па-чарадзейску, самі адчыніліся ў другім канцы вялікай залы.
…Увесь вечар яна была зменлівая, як красавіцкі вільготны вецер – за кожным кутам хаты дастане. Магла сама шукаць яго вачыма і магла не звяртаць увагі на тое, што ён шукае яе. Магла завесці з Мсціславам размову аб тым, якія смешныя інтанацыі ў мове мужыкоў і як яны дзіўна, нязграбна рухаюцца. I хаця гэта было несправядліва, Мсціслаў пакутліва чырванеў за сябра і яшчэ за сябе, бо яна з ім загаварыла, a яму гэта было прыемна.
Алесь з кожным танцам падыходзіў да яе і адразу бачыў, як мяняецца яе капрызны тварык, робіцца пакорлівы і амаль бязвольны: апушчаныя доўгія вейкі, крыху ўсмешлівы рот. Яна ішла з ім y танцы менавіта так, як хацеў ён, a y перапынках зноў расплюшчвала вочы і казала:
– Шкада, што ў дзяцей няма бальных запісных кніжак… О, каб былі!.. На гэты баль y ёй стаялі б дваццаць прозвішчаў – кожны запісваў бы сваё… I я танцавала б увесь вечар з рознымі.
I ён зноў злаваўся: аднойчы нават пайшоў скакаць мазурку з маленькай Ядзенькай Клейнай. Заўважыў, як ахвотна яна падала яму ручку, як уздыхнула з радасці, што ён падышоў, аж заззялі яе лялечныя, вялікія вочы.
…А потым быў перапынак, калі разносілі марожанае. I тут Ядзенькай заняўся Франс. Сам прынёс ёй вазачку, сам стаяў ля яе, сам потым павёў да дзвярэй на тэрасу.
Тут і падышла да хлопца Майка. Хлопец пайшоў са злосці на веранду і стаяў там, гледзячы на рознакаляровыя кітайскія ліхтарыкі, якія прыгожа беглі ў цемру алей. A яна адшукала там яго, стала побач, хутаючы плечы ў белую мантылью.
– Сумна, калі няма танцаў, – сказала яна. – Я танцавала б тры дні… A вы?
Ён памаўчаў, a потым усміхнуўся:
– Я таксама. Мне падабаецца, як вы танцуеце…
– Праўда? – загарэлася яна. – Ядзенька ж лепей?
– I гэта так… Але мне падабаецца, як танцуеце вы.
Размова ішла па-французску, і яму часам даводзілася шукаць словы. Таму ён наўмысна гаварыў запаволена, з паўзамі.
– Давайце ўцячом адсюль на некалькі хвілін, – сказала яна. – Пойдзем y парк. Тут горача…
У парку асветлены былі толькі галоўныя алеі. Спачатку па іх ішлі ланцужкі ліхтарыкаў: аранжавыя, блакітныя, чырвоныя, яны пагойдваліся сярод лістоты. Потым пайшлі звычайныя зыркія каганцы. Іхняе полымя мігцела часам ад нячутнага ветрыку, і сетка, сплеценая з ценю і святла, бегала па жвіры, па галінках, па ствалах магутных дрэў, па дзвюх маленькіх фігурках, якія ішлі ў ноч.
Каганцы таксама скончыліся, зусім непадалёку ад стаўка, над якім схіліліся вербы.
I тут іх агарнула ноч з ціхім шалёсканнем маленькіх хваль на вадзе.
Над стаўком перакочваўся ў хмарках бледны месяц. Некаторы час дзеці стаялі моўчкі, гледзячы на месячную дарожку, яркую ля другога берага і зусім цьмяную ля іхніх ног.
– Вы ўвесь час так маўчыцё? – спытала яна.
Яна не разумела, што ў ціхі час людзі павінны маўчаць, што мова ў такую часіну не гучыць. Непадрыхтаваны, ён шукаў слоў, якія павінны былі легчы на ноты цішыні. Але новыя ўражанні ў яго былі яшчэ кароткія і мізэрныя, ён міжволі звярнуўся да старых, больш моцных.
– Рыба любіць цёмныя ночы, – сказаў ён. – Але ўсё адно ў такую ноч яе лавіць прыгажэй. Дзеці апранаюць цёплае… рыззё і ідуць з… таптухай. – Дзіўна гучала ў французскім сказе слова «таптуха». – Падстаўляюць яе пад вадзяныя хмызы, топчуць… I рыба ў сетцы ўся блішчыць, як блакітны жар. Пераліваецца, скача… A месяц плыве…
Ён асекся, заўважыўшы, як грэбліва апусціўся куточак яе рота.
– Я гэтых забаў не разумею, – быццам назнарок, быццам жадаючы падражніць, сказала яна. – «Таптуха», «рыззё»… Мілагучныя словы, нічога не скажаш.
Тут раззлаваўся і ён:
– A ў чым жа яшчэ па рыбу лазіць… У гэтай маёй маскараднай чузе?.. У вашай мантыльі? Смеху варта…
– Чым гэта вам не спадабалася мая мантылья? – іранічна, зусім як дарослая, спытала яна.
– A тым, што няма чаго выпінацца. A тым, што гэтыя словы аніяк не горшыя за вашы, – ён сыпаў гэта па-мужыцку, быццам праз бур'ян лез без дарогі. – A тым, што сорам удаваць з сябе дарослую і смяяцца з людзей, якіх не ведаеш.
– Я і не хачу ведаць, – нейкім асаблівым, вельмі агідным тонам сказала яна. – Вядома, y вас была дагэтуль зусім асобная кампанія. La compagnie exception-nelle[37]37
Адборнае кола (франц.)
[Закрыть].
Яна асабліва падкрэсліла гэтыя словы:
– La compagnie ex-ceptee з «тап-ту-хай».
У гэты момант яна здалася яму такой дурніцай, што ён зарагатаў. Гэта, здавалася, збянтэжыла яе. Ужо значна менш упэўнена, але ўсё яшчэ з гонарам яна сказала:
– Je n'aime pas le gros rire[38]38
Я не люблю грубага смеху (франц.)
[Закрыть].
– Я таксама не люблю, – зусім спакойна і зноў па-французску сказаў ён і дадаў: – Я думаю, нам лепей за ўсё вярнуцца.
– Мне не хочацца, – паціснула плячыма яна.
– A мне не хочацца заставацца тут. I я не магу тут пакінуць вас адну…
– То што? – спытала яна.
– То я завяду вас сілком.
– Ого, паспрабуйце.
I, перш чым ён паспеў працягнуць да яе руку, яна скочыла ўбок і, як каза, узбегла па нахіленым ствале старой вярбы, стала ў яе галінах, невыразна бялеючы над цёмнай вадой.
– Сыдзіде адтуль, – сказаў ён. – Вярба крохкая.
– I не падумаю.
– Я вам сур'ёзна кажу.
Замест адказу яна здзекліва заспявала французскую песеньку пра медзведзяня, якое спаймалі ў лесе і аддалі на вывучку жанглёрам. Яго імкнуліся навучыць, але ў жанглёраў усё адно нічога не выйшла: занадта яно было тупое і няспрытнае. Яно так і не навучылася скакаць, a калі спявала, то спявала, як y лесе, і нават жанглёры затыкалі вушы.
Стоячы на дрэве, яна гайдалася ў такт смешнай песеньцы і здзекліва спявала, з асаблівым захапленнем выводзячы прыпеў:
Гэта было нават не вельмі складна. Бог ведае, на колькіх мясцовых вуснах пабывала смешная дзіцячая песня, пакуль не абцерлася да такога.
A таму Алесь сумна паківаў галавою:
– Я думаў, вы зусім іншая. A вы проста злое і вельмі дрэнна выхаванае дзяўчо.
З гэтымі словамі ён павярнуўся і спакойна пайшоў прэч ад вярбы.
I раптам за яго спіною пачулася выразнае «крэк» і ўслед за тым ускрык. Вярба сапраўды была крохкая.
Ён азірнуўся. Тоўсты сук надламаўся і цяпер, гайдаючыся, боўтаўся ў вадзе. A на ім, – паспела-такі зачапіцца, – трымаючыся адной рукой за яго, a другой за ствол, вісела Майка.
Ён кінуўся да вярбы, узбег па ствале і, моцна абняўшы левай рукой тоўстую разгаліну, правую падаў Майцы.
– Трымайся.
Яна ўхапілася. Ён цягнуў яе, але адной рукой нічога не мог зрабіць. I тады ён сеў, абхапіўшы нагамі ствол, і пацягнуў дзяўчынку абедзвюма рукамі. Ён доўга біўся, пакуль яму ўдалося ўсцягнуць яе на вярбу.
Яны пачалі спускацца. Ужо на беразе ён акінуў яе позіркам і ўбачыў, што яна нават не падрала сукенкі. Быццам нічога не здарылася, яна памахала рукой.
– Я ж кажу: мядзведзь. Хапае за руку, як за сук.
– Даскакалася?
Ён адчуў нешта цёплае на запясці левай рукі: з невялікай ранкі кроплямі сачылася кроў. Відаць, разадраў аб адколіну сука.
– A хто вас прасіў? – спытала яна. – Лезеце тут…
Тады ён не вытрымаў. Дрыжучы ад злосці, схапіў яе левай рукой за плячо, a правай даў плескача па тым месцы, дзе спіна перастае называцца спіной…
Пасля ён моўчкі зрабіў рукой знак, каб яна пайшла.
Яна не ішла. Стаяла і глядзела на яго.
– Мяне нiколi не бiлi, – хутчэй з непаразуменнем, чым з крыўдай, сказала яна.
Ён маўчаў.
– Дальбог, нiколi…
Тут ён азваўся:
– I дарэмна. Ідзі адсюль.
Яна вагалася. Нават уздыхнула ў цемры. I тут ён пачуў нешта такое…
– Можа, і ёсцека тут праўда… – амаль з вясковым прыдыханнем сказала яна.
Зусім чыста па-мужыцку…
– Ты што ж… I гаварыць можаш? – спытаў ён. – Чаго ж прыкідвалася?
– Бацька са мною, калі не пры гасцях, заўсёды так гаворыць, – уздыхнула яна. – A прыкідвалася… так проста.
– Ну і брыда, – са злосцю сказаў ён. – Ідзі адсюль. Ну, чаго стаіш? Ідзі, кажу.
– Я ніколі больш не буду спяваць песню пра медзведзяня, – сказала яна.
Ён размяк. Узяў яе далонямі за галаву.
– Ты… не плач, – сказаў ён. – Не трэба.
Майка парывіста прытулілася да яго.
– О, прабач, прабач, Алесь, – уздыхнула, як усхліпнула, яна. – Я ніколі больш не буду так.
Алесь баяўся, што яна расплачацца. Магчыма, так і здарылася б, каб яна краем вока не заўважыла кропляў крыві на яго запясці.
– Што гэта?
– А, глупства.
– О, прабач, Алесь… Што ж цяпер рабіць? Ага, ведаю. Я завяжу табе руку паловай гэтай мантыльі. I кроў цячы не будзе, і ніхто не даведаецца, што ты параніўся. Падумаюць, што я проста дала табе павязку, як y песнях.
I, перш чым ён паспеў сказаць нешта, яна прыўзняла ў тонкіх руках белы вэлюм, павяла вострымі локцікамі ў бакі, і ў цемры прагучаў рэзкі гук.
– I на цябе не будуць сварыцца, што падзерла? – спытаў Алесь.
– На мяне нiколi не сварацца, – сказала яна.
Яна зрабіла павязку з бантам, як шалік. Ніхто б і не здагадаўся, што гэта павязка. A потым яны пайшлі да палаца, адкуль ужо далятала музыка: пайшлі спярша па спляценні ценю і святла ад каганцоў, потым па каляровых плямах ад ліхтарыкаў.
Каля самага ганка яна павярнулася і, гледзячы яму ў вочы, сказала:
– Я ніколі не буду… Толькі і ты… паменш танцуй з Ядзечкай… Добра?
– Добра, – паабяцаў ён.
…А потым свісталі, імкнуліся кудысь над цёмнымі верхавінамі палымяныя змеі, зменлівае святло бегла па тварах людзей на тэрасе, a італьянскія таполі здаваліся то срэбнымі, то зусім чырвонымі, як кроў. Шалёна круціліся агнявыя колы, гучна лопаліся шматкаляровыя буракі, гарэлі ў небе літары «A» i «З», і Майка міжвольна ўздрыгвала, калі новы барвяны дракон ляцеў y неба.
Калі садзіліся за стол і Майка села побач з Aлeceм, y Ядзечкі сталі такія вочы, што Алесь сумеўся: няўжо каму-небудзь магло быць не так весела, як яму. I тады Майка прыцягнула «ляльку» за руку і пасадзіла таксама побач з Алесем, толькі з другога, правага боку, і загаварыла з ёй, і Ядзі таксама зрабілася весела, тым больш што і Франс сеў з ёю, a Мсціслаў, з месца насупраць, жартаваў так, што ўсе аж трэсліся ад смеху.
A потым госці асталіся за сталамі, a дзеці пайшлі датанцоўваць. Але танцаваць ужо не так хацелася, і Алесь, Ядзя, Майка, Мсціслаў, Янка і Франс распачалі вясёлую гульню: падчас танцаў хто-небудзь знікаў, тады астатнія, спахапіўшыся, пачыналі яго шукаць y напаўцёмных i зусім цёмных сумежных пакоях.
I вось калі Алесю выпала шукаць, ён выпадкова стаў сведкам незразумелай і таму трошкі непрыемнай сцэны.
Ён абышоў ужо тры ці чатыры пакоі і нячутна крочыў авальным пакоем, дзе ў нішах стаяў такі моцны і прыемны водар кветак – зусім бы ў трапічным лесе – і дзе ў адной, самай вялікай, нішы паплюхваў фантанчык. I вось y гэтай самай нішы ён раптам пачуў мужчынскі голас і спыніўся. Там было два галасы: бацькаў і графа Ісленьева.
Разумеючы, што падслухваць нядобра, Алесь на дыбачках павольна пачаў пасоўвацца назад, да выхаду.
– Ténèbres! Ténèbres![40]40
Змрок! Змрок! (франц.)
[Закрыть] – казаў граф з ціхімі прыдыханнямі.
