Текст книги "Каласы пад сярпом тваім. Кніга І. Выйсце крыніц"
Автор книги: Уладзімір Караткевіч
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 16 (всего у книги 24 страниц)
XXI
Каляды адзначыў свежы і пушысты снег. Снег быў на ўсім: на слупах платоў, на стрэхах, на дрэвах, на футры начнога вартаўніка і ў вёдрах з вадой – толькі пранесеных ад студні да хаты.
Зямля памаладзела.
Майка Раўбіч, прачнуўшыся перад каляднай раніцай, адразу зразумела, што на дварэ снег, так светла было ў пакоі. І яна выскачыла з ложка, захінула на падушку коўдру, каб не разышлася цеплыня, і босая падбегла да акна.
За акном было белае і чорнае: снег і галіны дрэў.
Ногі трошкі зябнулі на падлозе, і дзяўчынка кінулася зноў у ложак, які не паспеў дзякуючы яе хітрасці астыць, і аж засмяялася ад шчасця, што цёпла, што на дварэ снег.
А потым задумалася, не ведаючы, здалося ёй тое, што яна бачыла мінулым вечарам, ці было сапраўды.
Напярэдадні нянька Тэкля страшыла яе, што вось падыходзяць Каляды і цяпер якраз прастора для розных нячысцікаў, якія спяшаюцца перад Божым нараджэннем нахапаць сабе як мага больш гарэзлівых і непаслухмяных дзяўчатак.
– Лазнік вось… Як во-озьмецца за бок, ды я-ак пацягне пад палок, ды як пачне казытаць – тут ужо маліся як хочаш – не дапаможа. Бо не слухалася бацькоў і нянькі Тэклі.
– А які ён, Лазнік?
– Страшны, – адрэзала Тэкля. – Адзенне ў яго з венікаў; замест вусоў – два лазенныя апарышы. А сам увесь курэе, як пара. І гарачы такі, казытлівы.
– Не веру я табе, бабуля. Унь казалі на свяце Агню[66]66
Свята, якое ў сярэдзіне мінулага стагоддзя стала дзіцячым, але ў сярэднія вякі адзначалася ў памяць выратавання ад «чорнай смерці». Галоўнай асобай на свяце была Паляндра, увасабленне смерці і чумы, чалавек у лахманах і масцы. Чэмер (перац) прыводзіў Паляндру да людзей («чорную смерць» завезлі з усходнімі таварамі). Людзі вадзілі Паляндру між агнёў, здзекаваліся і ўрэшце праганялі прэч.
[Закрыть], што Паляндра страшная. А то быў Тодарка-вадавоз. І смяшыў дзяцей. І зусім ён не страшны.
– А вось паглянеш, паглянеш, – страшыла старая.
І тады Майка вырашыла паглядзець. Пасля вячэры яна, замест таго каб ісці ў бібліятэку, накінула футра і крадком пайшла змрочным паркам да лазні. Яна не баялася, што ёй перашкодзяць: бацька заўсёды дазваляў ёй рабіць тое, што яна хоча.
Пранізаны ветрам, звонкі ад марозу парк, рэдкія стылыя зоры ў галінах. Рыпнула фортка ў частаколе, высокім, страшным у цемры, з конскімі чарапамі, што невыразна бялелі ў змроку.
Яна сапраўды ўбачыла Лазніка. У лазні свяціўся жоўты бляклы агеньчык, і дзяўчынка, прыпаўшы знадворку да васьмікутнічкаў тоўстага, пузырыстага шкла ў свінцовай раме, убачыла венічны прылазнік, падобны на пячору, калматы ад соцень венікаў, а на зэдліку – Яго.
Ён быў падобны і непадобны. Венікі былі не на ім, а вакол. Пэўна, распрануўся і скінуў іх. Але нават без венікаў ён быў страшны, хаця зусім не курэў: такі чорнавалосы, цёмны і невыразны праз шкло.
Дрыжучы ад страху, яна распляскала нос аб шкло і круглымі вачыма сачыла за ім.
Лазнік, відаць, пачуў нешта. Ён узняў вочы і паглядзеў на акенца.
Яна адарвалася ад шкельцаў, скацілася ўніз па сходцах з галерэйкі і кінулася бегчы так, як не бегала ніколі ў жыцці. Ледзь не згубіла ў хмызах футрачка, падрапала рукі ў жывой агароджы, балюча выцялася нагою аб камень. Я цяпер вось ляжала і думала, было гэта ці не.
Апальшчык у калідоры грукнуў дровамі аб жалезны ліст ля печкі, і яна ўявіла, як добра гэтыя дровы пахнуць: свежасцю, водарам марознага дрэва і падталым сняжком.
Яраш Раўбіч, увайшоўшы ў пакой, таксама прынёс водар снегу і чысціні. Сеў на краёчак ложка.
– Што ж ты ляжыш, доня? Сарокі снег прынеслі.
– Я яшчэ трошачкі-трошачкі, – сказала яна.
Аблічча Раўбіча, калі на яго не глядзеў ніхто з чужых, было зусім не жоўчным. І вочы глядзелі без дапытлівасці, не цягнулі душу з чужых вачэй. Было ў іх нават нешта вінаватае, нешта накшталт вечнага ўсведамлення нейкай хібы ў тым, што ён робіць.
Майка гуляла бранзалетам, круцячы яго на бацькавым запясці:
– Шыпшына, у-у, як колецца… Курган, у-у, як высіцца… А ото «бу-у» – страшны рагаты бугай. Гам – і з'есць.
– Бугай? Гэта зубр.
– А зубр хіба не бугай?
– Няхай так. Але ж зубры нікога не ядуць… Аднойчы шляхцюк у моцны мароз ехаў пушчай, намасціўшы ў санкі сена. Зубру захацелася сена. Ён падышоў, асцярожна падчапіў соннага шляхцюка на рогі і паклаў яго на снег.
– Няпраўда, татка. А коні?
– А коні думалі, што гэта карова. Коні ж не баяцца кароў.
Майка засмяялася.
– А потым зубр пайшоў за санкамі і еў сена, пакуль не ўклаў усё. А шляхцюк лаяўся: «Карова ты брыдкая! Бугай ты халерны! Каб цябе так ваўкі ўклалі, як ты маё сена ўклаў, каб…»
Дзяўчынка, смеючыся, прыпала шчочкай да жалезнага бранзалета.
– А зубр?
– З'еў і пайшоў. Яны добрыя. Яны страшныя толькі для ворагаў, зубры.
– Ласа-зубр. Харошы зубр. У, які жалезны!
Раўбіч пагладзіў яе па галаве.
– Досыць, дзетка. Не варта табе гуляць з гэтай штукай. Гэта цацка для дарослых.
Прыўзняў яе разам з коўдрай.
– А я табе сакрэт скажу. Хочаш?
– Хачу.
– Алесь прыслаў па цябе коней. Хочаш з мамай з'ездзіць да яго на Каляды?
– А ты?
– Я не магу, – сур'ёзна, як дарослай, сказаў Раўбіч. – Мне трэба паехаць аж на другі канец губерні. Разумееш, мужчынскія дваранскія справы. Гэта табе не цікава. Дык хочаш?
– Хачу, татка, – уздыхнула яна. – Толькі цябе шкада.
– Тады апранайся. Сама. Як дарослая. Апранайся, Міхалінка.
І сам разгарнуў вакол яе ложка і ўмывальніка японскую шырму.
– Тата, – спытала з-за шырмы Майка, – Лазнік ёсць?
– Які Лазнік? А-а. Не, дзетка. Нікога такога няма. Ні лазнікаў, ні вадзянікоў – нікога. Гэта толькі буркатлівыя бабулі палохаюць дзяўчатак. Але ты не вер і нікога-нікога не бойся. Страшныя бываюць толькі злыя людзі.
Майка пырхала ў далонькі пад умывальнікам.
– А каго ж я тады ўчора ба-ачыла ў нашай лазні? Праз акно. Сядзіць, чорны такі. І ад венікаў распрануўся.
Раўбіч асекся.
– Ну, адзін, можа, і астаўся, – урэшце сказаў ён. – Толькі ён стары, ён, напэўна, скора пойдзе ў лес і засне там назаўсёды ў бярозах. А пакуль ходзіць сабе з лазні ў лазню. Носіць дзецям падарункі перад калядамі. І табе прынёс. І залаты медальён прынёс замест таго, што ты… згубіла. Ты ж цяпер амаль дарослая, дзяўчына. А значыць, можаш насіць золата.
– Тата, хіба мы бедныя, што носім жалеза?
– Гэта не проста ржавае жалеза. Гэта жалеза нават без парушынкі іншага металу…
Памаўчаў.
– Не, дзетка, мы не бедныя. Мы яшчэ трымаемся за стары-стары звычай, які стаў нашым фамільным. Мы, мужчыны з Раўбічаў, носім толькі жалеза, бо золата вельмі брудны метал. Самы брудны, які ёсць на зямлі.
– А як жа мне яго насіць?
– Дзяўчаткам можна. І потым, гэта старое золата. Яго здабылі дзяды… жалезам. Такое – можна.
Майка, ужо зусім апранутая, выбегла з-за шырмы і кінулася Ярашу на шыю. Ён падхапіў яе, лёгенькую, цёплую, – самы дарагі цяжар на зямлі.
«Божа, – думаў ён, – што ж гэта я раблю ўсе апошнія гады?! А яны што? Што яна будзе рабіць, маленькая?»
Але ён ведаў, што ўсё застанецца па-ранейшаму, і нічога ёй не сказаў, толькі пацалаваў цёмна-блакітныя вочы.
– Слухай, – сказаў ён, – слухай мяне, лапуся. Будзь разумнай, не крыўдзь Алеся, не «выабражай» над ім, як вы, дзеці, кажаце.
Ён, вядома, разумеў гэты смутны цень, гэтае далёкае абяцанне «дарослага» ва ўлюбёнай дачцэ. Але гаварыць аб гэтым было нельга. Рана.
– Я менш за ўсіх іншых хацела б крыўдзіць яго, – уздыхнуўшы, сказала яна. – Ды што зробіш, калі ён такое ведзьмедзяня? То спрытны і вясёлы, а то цяльпук цельпуком.
– Ты ўсё ж пастарайся, – сказаў Раўбіч.
– Я пастараюся, – сказала яна.
…Выехалі ў зімнім вазку ўпяцёх. Маці, Франс, Майка, малодшая сястра Наталля і Стась, самы малы з усіх.
Праз шкельцы вазка былі відаць лагчыны, заснежаныя лясы, птушкі-пасмяцюхі, што прылятаюць з далёкай Лапландыі і зімуюць у нас, бо тут для іх цёпла, адхоны над белым Дняпром і ліловыя хмызнякі на грывах.
Фурман спяваў нешта сумнае і шырокае, пагойдваў у такт спевам галавою.
Звонка вішчалі пад палазамі марозныя каляіны.
Вецер прынёс далёкае выццё і рэдкі гарматны гул лёду на Дняпры.
Ад нерухомасці ўсім у вазку было трошкі халаднавата.
А потым з грады заўважылі далёкія агні ў снягах. Коні пабеглі шпарчэй. Вазок спыніўся, рэзка завярнуўшыся, ля параднага ганка.
…Сыпанулі насустрач людзі, хутчэй неслі дзяцей у дом, расхутвалі іх, пахучых з марозу, садзілі на доўгую гарачую ляжанку ў гардэробнай, давалі па глытку гарачага віна з карыцай.
Алесь то паціскаў руку Франсу, то схіляўся да Майкі, то цалаваў маленькую Наталку (Майку цалаваць ён саромеўся).
А потым у дзверы сыпанула сапраўдная дзіцячая калатэча: Мсціслаў, Ядзенька Клейна, Янка, чорны, як чобат, і неўтаймавана вясёлы. Ногі, рукі, усмешкі, віск, смех.
– Што ўжо што, а шуму такі будзе. І не кажы, кума, – казаў пан Юры.
Ён быў шчаслівы. На каляды ў Загоршчыну нечакана прыехаў стары Вежа.
Вежа сустрэў дзяцей на верхніх прыступках сходаў, вялізны, з прыгожай сівою грывай валасоў. Браў дзяцей на рукі, глядзеў ім у вочы.
– Гэта чыя ж такая? Твая, пані Надзея?
– Мая.
– Гожая якая. А гэта? Ого, ну, гэта я сам разумею. Новы прыдняпроўскі дваранін, усыноўлены Ян Клейна. Бач ты які, братка! Маеш ад мяне шаблю.
– Дзякуй вам, – сур'ёзна сказаў мурын. – У Ракі шмат ворагаў.
Дзед нечакана ўздыхнуў і пацалаваў Янку:
– Прыйдзе час – сам знайду табе жонку і зброю. Алеся хаця любіш? Будзь яму другам. Як нітка за іголкай. Ты, брат, глядзі. Табе яшчэ давядзецца ўсім жыццём даводзіць… што ты – наш.
Узяў за скроні Мсціслава.
– Пусціце мяне, калі ласка, – сур'ёзна сказаў Мсціслаў.
– Чаму гэта?
– Мы ўжо дарослыя.
– Правільна, – згадзіўся дзед. – Вы дарослыя. Дык, значыць, ты найлепшы сябар майго ўнука?
Урэшце чарга дайшла да Майкі. І тут дзед зрабіў ласку сесці на падстаўленае сынам крэселка.
– Раўбічава. Ану, дай паглядзець на цябе.
Доўга разглядаў попельныя, з залацістым адценнем валасы, бэзавую сукенку з кароткімі рукавамі, цёмна-блакітныя, удавана наіўныя вочы.
– Чорцік? – спытаў ён. – Чаго табе не хапае дзеля таго, каб стаць харошым і добрым, чорцік?
Майка ўсміхалася высокім краёчкам рота. Яе злаваў гэты агляд, яна адчувала ў ім нешта няёмкае, і сама сабе вырашыла адыграцца за яго на адзіным чалавеку, якога было чамусьці прыемна дражніць: на Алесю.
– Даросласці, – сказаў дзед. – Жыццё табе дазваляла ўсё, капрызны чорцік. А вось калі яно пачне супраціўляцца, пачне мяць, – тады ты зразумееш і станеш харошым, чорцік з дзівоснымі вачыма.
Пагладзіў яе лапку.
– Будзь добры з… людзьмі, чорцік. Так ці не так? Будзеш?
– Паспрабую, – зрабіла яна кніксен.
Пайшла далей. Дзед глядзеў на яе і думаў:
«Самая добрая пара будзе для Алеся. Сумленная сям'я. Адна з нямногіх, сапраўдных. Але хто ведае, што будзе з дзяўчынкі праз сем год».
І пасля размовы з дзецьмі Вежа стаў асабліва з'едлівы з гасцямі, шакіраваў іх усіх мужыцкай мовай уперамешку з самай вытанчанай французскай, назнарок нападаў на тое, што было дорага субяседніку, – словам, расклеіўся.
На яго глядзелі са здзіўленнем, дзівуючыся каструбаватым мужыцкім сказам, якія ён вымаўляў з асаблівым смакам. Пакуль што на людзях гэта дазвалялася толькі Клейне.
Яны проста забылі, што Вежа і раней вызначаўся гэтым. Забыць было лёгка: стары не з'яўляўся між іх цэлых дзесяць год.
А ён накіраваўся да дзяцей. Сам адчыніў ім дзверы ў залу, дзе стаяла нешта цьмянае, таямніча распасцершы лапы. Сам загадаў запаліць свечкі, страляў разам з усімі з ляскавак, памагаў разбіраць падарункі, першы вёў за руку дзіцячы карагод.
Проста па анфіладзе, з пакоя ў пакой, рухаўся стракаты ланцуг, а наперадзе лёгка пераступаў нагамі сівы чалавек бадай што сажэннага росту і напяваў:
Антон казу вядзе.
Тпру ды ну – каза не йдзе.
У блакітнай гасцінай карагод, раздурэўшыся, наляцеў на падстаўку з кітайскай вазай. Чарапкі з сінімі рыбамі разляцеліся ў бакі.
Дзед чухаў патыліцу і раптам з лёгкай хады перайшоў на скокі.
Ніхто не бачыў, што Клейна стаіць у дзвярах і назірае за скокамі. І раптам усе змоўклі. А Клейна сказала:
– А вось пані Антаніда заўважыць ды ёмашнікам вас, лайдакі. За гэтым старым дурнем дый вы ў побрыкі.
Як быццам тут была вясковая хата, у якой вадзіліся ёмашнікі.
– Гэта мы святкуем, – сказаў дзед і крыкнуў: – Касьян, падбяры чарапкі! Раніцай раздасі дзецям па адным у каробачцы. Гэта будзе «грамада разбітай вазы». Год праз сорак склеіце. Адзін аднаго не губляць.
Бацька глядзеў з дзвярэй на скокі вакол разбітай вазы і рагатаў.
– Ану за мной! – крыкнуў ён і павёў дзяцей зноў да ялінкі.
Яна ззяла ў паўцемры, вялізная, уся ў таемных ценях, пахучая. Чырвоным святлом гарэла на яе верхавіне віфлеемская зорка. А ў галінах, бы ў зялёнай пячоры, стаялі лялечныя авечкі, і валхвы ў дзівосных уборах ішлі да ясляў.
…А потым наведалі палац сяляне з казою. З тварамі, намазанымі сажай, у вывернутых кажухах, у дзівосных «турэцкіх шапках» – яны прынеслі з сабой мароз, гукі дуды, цымбал і бубна.
Каза была ў шэрым ваўчыным футры з вяхотным хвастом, у сушанай авечай масцы. Замест барады ў яе быў пук каласоў. Каза мэкала і спявала дураслівым голасам.
Гэта была ўжо не забава, а важная справа. Бо ад казы залежаў наступны ўраджай. Усім вядома, што душа нівы, каму пашанцавала яе ўбачыць, падобная на спрытную казу, якая бегае на задніх ножках. Такая ўжо істота. Спачатку ёй добра жыць, але потым жніцы жнуць жыта – і ўсё менш і менш застаецца месца, дзе магла б схавацца душа нівы. У адчаі яна хаваецца ў апошнюю жменю каласоў, – гэта і ёсць барада казла. Апошнюю жменю зразаюць асцярожна. Яна ляжыць пад абразамі і выходзіць з хаты толькі на каляды, прывязаная да галавы казы. Тут яна радуецца і вырашае зрабіць, каб людзям было добра.
І людзі не кідаюць яе. Людзі трымаюць «душу» да вясны, а вясной выносяць і асцярожна «адпускаюць», кладуць у высакаватыя зялёныя ўсходы.
І зноў душа насяляе сваё царства, не даючы загінуць ніводнай расліне, а сама вольна ходзіць на задніх ножках па ўсіх абшарах прыдняпроўскіх ніў.
…Перарывіста раўла дуда. Спявалі галасы:
Дзе каза ходзіць, там жыта родзіць;
Дзе каза хвастом, там жыта кустом;
Дзе каза ступою, там жыта капою;
Дзе каза рогам, там жыта стогам.
…Разгарачаныя скокамі, Алесь і Майка выбеглі з пакояў і спыніліся ў халаднаватай лоджыі. Праз вялікія вокны свяцілі марозныя зоры.
Дзве малюсенькія постаці сталі каля акна і прытуліліся адна да адной, бо стала трошкі жудасна. Адчуваючы пад рукою яе плечыка, Алесь сказаў:
– Зоры. Настаўнік кажа, што на іх таксама ёсць людзі.
– А мы іх ніколі не ўбачым, – сказала яна. – А што, Алесь, можа там быць, як у нас у Загоршчыне? Ёсць там такія, як мы?
– На адной няма і на другой няма, – сказаў Алесь. – А на тысячнай, можа, і ёсць. Стаяць недзе, як мы, такія самыя хлопчык і таечка, і глядзяць на нас і думаюць: а ці ёсць там хто?
– І таксама не ўбачаць ніколі, – уздыхнула яна.
Зоры мігцелі над паркам.
– Алесь, – спытала яна, – можа нарадзіцца чалавек з такімі вачыма, што ўбачыць іх?
– Не ведаю, – сказаў Алесь. – Вочы ва ўсіх розныя. Бачыш Коўш?
– Бачу.
– А вунь другая зорка ў ягонай ручцы. Паглядзі, што ты бачыш ля яе?
– Ой, – шапнула Майка. – Яшчэ адна зорачка.
– Гэта Міцар і Алькор, – сказаў Алесь. – У цябе добры зрок. А вунь тую зорку як ты бачыш?
– Ніяк, зорка як зорка.
– А я ведаю, што яна падвойная. Гэта альфа Вагаў. Настаўнiк здзiўляецца, якiя ў мяне вочы. Ён правяраў. Ён бачыць толькi ў трубу тое, што я добра бачу i так. Ведаеш, Вечарнiца мае сярпы, як месяц. А калi на ёй серп, то часам можна заўважыць, што астатняя яе частка попельная… Я заўважаю нават яшчэ больш. Ля Воўчага Вока[67]67
Юпіцер.
[Закрыть] ёсць дзве зусiм малюсенькiя зорачкi. Але я iх бачу толькi ў прыцемку, калi на небе зусiм мала зор. Тады нiхто не забiвае iх сваiм ззяннем.
Памаўчаў.
– Можа, і народзіцца некалі чалавек з такім зрокам, што ўбачыць на зорках людзей.
– Слухай, – сказала яна. – Давай зробім… ведаеш што?
– Ведаю, – сказаў ён, нейкім шостым пачуццём адгадаўшы, што яна думае. – Трэба назваць дзве гэтыя зоркі ля Воўчага Вока. Іх жа ніхто не бачыць. Дык мы дамо адной тваё імя, а другой – маё. І гэта будзе наша таямніца. І нашы імёны будуць вечныя, як тыя зоркі. Заўсёды.
– Заўсёды-заўсёды, – сказала яна. – Нават калі нас не будзе… праз тысячу год… Зорка – Майка і зорка – Алесь.
…Святкі ішлі далей: у танцах, пераапрананнях, варажэннях, у палёце санак, а хутаных вясёлкавым снежным пылам. А ля Воўчага Вока жылі і свяціліся, нікому невядомыя, зорка – Майка і зорка – Алесь. Ім было добра і весела разам з усімі, але яшчэ лепш адным.
Яны гаварылі і гаварылі. Алесь расказваў ёй аб сустрэчы на поплаве з Чорным Войнам. Яна аж пахаладзела, дачуўшыся, як ён падобны да яе Лазніка. Але яна нічога не сказала яму аб ім.
…Аднойчы, на чацвёрты дзень каляд, яны ўцяклі ад усіх і пайшлі ў далёкія, нежылыя пакоі дома «шукаць цікавага». Цікавае было ўсюдых. То гэта была «скрыначка Пандоры», якую яны знайшлі на століку ў кутнім пакоі. Яны доўга не маглі адчыніць яе, а потым выпадкова націснулі бліскучую пласцінку, і са скрынкі, адразу за адкінутым вечкам, выраслі кавалер і дама з бісквіту[68]68
Непаліваны, матавы фарфор.
[Закрыть]. Яны павольна круціліся ў нейкім невядомым танцы, а вакол іх, жвава пагойдваючыся, круціўся чорт.
Цікавыя былі старыя партрэты, бо яны не маглі прачытаць лацінскіх і вязевых надпісаў на іх. Цікавы быў калейдаскоп, які яны знайшлі ў пустым пакойчыку. Калейдаскоп ляжаў у скрынцы, разам з рознакаляровымі шкельцамі. Дзеці селі на канапу і пачалі праз гэтыя шкельцы глядзець у акно, на дрэвы і аблокі.
Яны паглядзелі праз сіняе шкельца – і свет за акном стаў сіні і нежывы.
– Я не хачу такой зямлі, – сказала яна.
– Я таксама. Нa табе жоўтае шкло.
Жоўтае было вясёлае і радаснае. Свет ляжаў перад Майкай жоўценькі, і яна смяялася.
А потым трапілася чырвонае шкельца. Застрашлівае барвянае неба, цяжкія крывавыя аблокі, такія няўмольныя, павольныя, жахлівыя.
– Страшна, – сказала яна. – Вазьмі хутчэй.
Яны сядзелі моўчкі, аглушаныя страшным відовішчам. Майка была такая прыгнечаная… Алесь сам не ведаў, як гэта ў яго выйшла. Але ён абняў яе зусім бязважкімі рукамі і няўмела пацалаваў у нерухомы раток.
На хвіліну яна была раззлавалася, але потым толькі сышла з канапы і села на маленькае крэселка каля сцяны. Яна сядзела маўклівая і такая танюткая ў сваёй бэзавай сукенцы, што яму стала шкада яе.
Але ён не ведаў, як выпрасіць дараванне. Ён проста глядзеў на яе вялікімі ўмольнымі вачыма. А Майка нават павек не ўзняла на яго.
Тады ён адвёў вочы на сцяну і заўважыў дзіўнае. Заходняе сонца ляжала на сцяне пакоя. І там жа, на сцяне, Алесь убачыў чарнатварую Майку з фіялетавымі валасамі і ў сукенцы аранжава-барвянага колеру. Чорную-чорную Майку з фіялетавымі зіхоткімі валасамі.
– Майка! – крыкнуў ён такім голасам, што спалохаў яе. – Майка, глядзі на мяне. Доўга-доўга глядзі.
Непаразумелая, яна ўсё ж падпарадкавалася.
Захад ляжаў на сцяне пакоя. Яна глядзела на хлопчыка, на яго зялёную куртку, бачыла яго ўмольныя і спалоханыя вочы і разумела, што дарэмна пакрыўдавала на яго.
– А цяпер глядзі на сцяну.
Яна адвяла вочы і ўбачыла чорны цень Алеся, апрануты ў пурпур.
– Ты, – сказала яна, – ты… зусім чорны, ты зліваешся з ценем, цябе не відаць. Толькі адзенне барвянае… плавае.
– А ты ў аранжава-барвяным… Твае валасы ліловыя.
Яны паўтаралі і паўтаралі дослед, спалоханыя да глыбіні душы.
…Чорны хлопчык у пурпуры. Майка нездарма чытала раманы.
– Як… галаву табе адсеклі, – сказала яна. – Як… прывід барвянага чалавечка.
Ён пільна глядзеў на яе. І тады яна спахапілася:
– Ой, я нешта не тое сказала. Даруй мне, Алесь.
Устаўшы з месца, яна хуценька падышла да канапы, схілілася над ім і, абняўшы яго за шыю, сама, бязважка і чыста, пацалавала яго ў прыгожы рот.
XXII
…Алесь чытаў, седзячы на зашклёнай тэрасе. Шыбы былі вельмі старыя і таму набылі лёгкае фіялетавае адценне. За садам плыло сонца, свецячы проста Алесю ў твар, і літары ў кнізе здаваліся чырвонымі.
Ён знайшоў у дзедавай бібліятэцы Яна Баршчэўскага. Кніга звалася «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях». Зараз ён адольваў ужо чацвёрты том. Гэта было першае пацверджанне, што не ён адзін адкрыў Мора, і таму ён шмат мог дараваць аўтару.
Гэта было добра. Перад ім паўставаў сімпатычны чалавек, які кожнай вясной, як пералётная птушка, не мог уседзець у Пецярбургу і пехатою, з кіем у руках, ішоў на радзіму, у Беларусь. Ён ішоў і слухаў спевы жаўранкаў у гарачай вышыні. А ў душы яго нараджаліся радкі… Паўставаў чалавек, які ў завіруху ставіў на акно свечку, каб падарожныя ішлі да яго. Ён карміў і паіў людзей, толькі каб яны расказвалі яму гісторыі і паданні.
Было шкада, што ён піша па-польску, устаўляючы ў кнігу беларускія дыялогі. У сваёй мове ён мог бы стаць вялікім. У чужой – толькі вышэй за сярэдняга.
Баршчэўскі, здольны і добры чалавек, шмат у чым блізкі да Гогаля, назваў сябе беларусам, а радзіму – Беларуссю, магчыма, нават занадта настойліва. Ён пяшчотна любіў край, яго паданні, яго людзей.
«Ну, а я?» – падумаў Алесь.
…І якраз у гэты момант прыйшлі ў Загоршчыну, да яго, Кандрат і Андрэй. Кірдун прывёў іх на тэрасу, і вось яны сядзелі перад ім, такія падобныя, што аж смяяцца хацелася, і адначасова такія непадобныя. Хто ўмеў так жартаваць, як Кандрат, і хто спяваў такія песні, як Андрэй? Даражэй за ўсё былі іхнія ўсмешкі – хітраватая ў Кандрата і ласкавая, амаль жаноцкая, у Андрэя. Правільна зрабіў бацька, што адпусціў іх і аддаў Паўлюка з Юрасём у школку. І Алесь без жалю адклаў кнігу чалавека, які адкрыў Мора на шэсць год раней за яго, Алеся, нават паспеў напісаць аб гэтым, але не разумеў хваль, з якіх гэта Мора складалася.
– Слухай, Алесь, – сказаў урэшце Кандрат. – У нас да цябе справа.
– Ну? – сказаў Алесь.
– Але раней ты дасі нам слова, што аб гэтым ніхто не даведаецца, нават бацькі…
– Мы тут думалі, аж галовы папухлі, – сказаў Андрэй. – Але цяпер Масленіца. Усе ездзяць. У госці. А Кроер… твой далёкі сваяк…
– Стойце, хлопцы, – сказаў Алесь, – нічога не разумею. Ды мы і не ездзім туды ніколі. Мае не любяць Кроера.
– Тым лепей, – сказаў Кандрат, з палёгкаю ўсміхнуўшыся. – А мы думалі… Значыць, усё добра.
І засмяяўся:
– Юрасю бацька два шлапакі адваліў. Прыйшоў хлопец з царквы, а ў кішэні ў яго аж чатыры грыўні. Бацька пытае: адкуль? А той кажа: «А там, дзе ўсе бралі, дык і я ўзяў. З блюда». Мы аж пакіслі са смеху.
Андрэй глядзеў убок. Дый смех Кандратаў быў няшчыры. Алесь з болем бачыў гэта, бачыў, што хлопцы ледзь не сказалі яму аб нечым і вось цяпер пераводзяць размову на іншае.
– Як хочаце, хлопцы, – суха сказаў ён. – Але я думаў, што вы мне верыце, што я для вас і застаўся братам. Нават цяпер. Што ж, няхай…
– Ды мы нічога, – сказаў Кандрат. – Мы толькі хацелі прасіць, каб не ездзіў да Кроера… Не любяць яго…
– Сам ведаю, – суха сказаў Алесь.
Маўчалі. Алесь ведаў: дружбе і адкрытасці канец. А тут яшчэ Кандрат нечакана, толькі каб не маўчаць, пачаў расказваць чарговую пабрахеньку.
– У Лапаты госці былі. Паклалі іх, падпітых, у чыстай палове. А дзеці ўзялі ды прысунулі да дзвярэй стол. Уначы ўстае чалавек, шукае выйсці. Як ні мацае – няма дзвярэй… Аж зубамі скрыгалі.
Андрэй раптоўна аж крэкнуў з прыкрасці за брата. Строга ўскінуліся вейкі.
– Вярзеш немаведама што, боўдзіла, – сказаў ён. – Ану давай, кажы ўсё. Алесь наш, мужык. Не скажаш – усяму канец. Дзе веры няма, дык якое ўжо сяброўства?
– Што вы, – сказаў Алесь. – Чаму канец? Ды я і не хачу.
– Бачыш? – сказаў Андрэй.
Кандрат усё яшчэ вагаўся. І тады вочы Андрэевы ўспыхнулі.
– Не хочаш? Тады я сам. Толькі ты, Алесь, ведай: на цябе ўсе спадзяванні. Маўчы ў імя маці і пана Езуса.
– Гэта ўжо дарэмна, хлопцы.
– Не дарэмна, – сказаў Андрэй. – Кожны за сваіх: дваране за дваран, мужыкі за мужыкоў. А калі давядзецца – тады нам канец. Бо ведалі, а не сказалі. Дзеда старога добра калі адхвошчуць. А нам, і Лапатам, і Кахновым людзям, можа, і Сібір.
– Тады і казаць не трэба, – сказаў Алесь ужо сур'ёзна.
– Трэба, – сурова сказаў Андрэй. – Мы дзядзькавыя браты. Раз змоўчым, два змоўчым – і канец братэрству.
Ён перадыхнуў:
– Кроера хочуць забіць, а маёнтак ягоны спаліць. Корчак. Той самы, што вілы кінуў. У яго кроў у сэрцы запяклася на пана Кастуся. Ягоныя дзеці торбы пашылі і ў акрайцы пайшлі. За самім Корчакам ганяюцца, як за зверам. І Корчак рашыў: забіць. Той, хто забіў, – гэта ўжо не чалавек, ён горшы за вар'ята. Ён атручаны забойствам. За змяю бог сто грахоў даруе. І ён заб'е ў адзін з дзён масленіцы. Каб не ў пост грашыць. Так што не ездзі і сваіх адгавары.
– Мы ніколі не ездзім, – сказаў Алесь. – Мы – ворагі. Я нікому не скажу, можаце мне верыць. Толькі ж яго спаймаюць. Мусатаў за ім паўсюль ганяецца. Шкада смелага чалавека!.. А хто гэта вам сказаў аб забойстве?
– Пятрок Кахно чуў ад Лапатаў. А тыя да Паківача ездзяць, дзе Корчак хаваўся.
– Балбатун ваш Пятро, – сказаў Алесь. – З радасці, што гэтую брудную свінню забіць збіраюцца, распусціў язык.
– Ён нікому больш не сказаў, – пачырванеў Андрэй. – Не думаў я, што ты, Алесь, нас папікаць будзеш.
Цяпер сорамна стала Алесю.
– Я не папікаю. І я нікому больш не скажу. Магіла!!!
Гэта была самая страшная клятва аб маўчанні. Хлопцы паверылі і пайшлі, супакоеныя.
…Раніцай наступнага дня ў Загоршчыну прыскакаў з Кроераўшчыны ганец, мужык год пад сорак. Пан Юры і Алесь якраз выходзілі з дома, калі мужык цяжка споўз са свайго нехлямяжага коніка.
Конік адразу як заснуў, тупа расставіўшы клышаногія тупалкі. Мужык стаяў ля яго, камячыў у руках брудную прадзёртую магерку і не глядзеў на паноў, толькі на мокры снег, у якім танулі яго раскіслыя поршні.
– Накрыйся, – сказаў пан Юры. – Не люблю.
Дзікаватыя светлыя вочы мужыка на імгненне прыўзняліся.
– Высакародны пан Канстанцін Кроер памерлі. Яны просяць, каб дваране стаялі… каля труны.
– Як гэта ён просіць? – яшчэ не верачы, спытаў пан Юры. – Мёртвы просіць?
– Яшчэ як… жывыя былі.
– Як здарылася?
– У адначассе… амаль. Кажуць, жыла лопнула. Ужо і ў труну паклалі.
Пан Юры перахрысціўся.
І ўбачыў белую галаву мужыка, на якой раставалі мокрыя хлапякі апошняга снегу.
– Накрыйся, кажу табе. Ідзі ў чалядню. Папрасі там гарэлкі. І аўса каню.
– Не, – сказаў мужык. – Загадана яшчэ спавясціць…
Загорскі раззлаваўся:
– Ідзі, кажу, шкапа ты затурканая. Іначай я, пакуль тое, сам цябе ў пугі вазьму. Логвін, Карп, вазьміце яго, дайце сухія поршні, гарэлкі – словам, што трэба.
Мужык пайшоў паміж слуг, пакорліва апусціўшы галаву.
– Збірайся, Алесь, – сказаў пан Юры, узбягаючы па прыступках.
Не ехаць было нельга. Бацька так і сказаў маці.
Нечакана маці адмовілася.
– Ты можаш ехаць з Алесем, – сказала яна. – Табе трэба. А я не магу. Я не любіла яго.
Паехалі ўдвох. Верхам. Па насціле з лазы пераехалі тоўсты, але ўжо слабы, як мокры цукар, дняпроўскі лёд. Дарога ішла спачатку паплавамі, потым заснежаным узвышшам, якое пераходзіла недзе далёка справа ў Чырвоную гару. Хутка павінна была адкрыцца вачам Кроераўшчына.
Мокры, там-сям ужо брудны снег укрываў палі, а на снезе сядзелі вугальна-чорныя вароны. Часам яны ўзляталі, і тады адразу рабілася зразумела, як цяжка ім ляцець праз сыры, важкі вецер. На полі Загорскіх дагнаў Януш Біскуповіч, асабісты вораг Кроера, таксама вярхом. Павіталіся. Алесь з цікавасцю разглядаў спадарожніка, яго жвавы прыгожы твар з аксамітна-цёмнымі вачыма. Біскуповіч быў неабыякавы яму яшчэ і з той прычыны, што лічыўся самым багатым з усіх паляўнічых Прыдняпроўя на «песні рога».
Ён складаў не толькі іх, але яшчэ і вершы: сур'ёзныя і чулыя – па-польску, жартоўныя – па-тутэйшаму. Кроер ледзь не вызваў яго на дуэль за верш аб Півошчынскім бунце. Там, між іншым, былі такія радкі:
Пан жандар яго цалуе,
Хоць ён кукішам глядзіць.
Пан Юры ставіўся да Біскуповіча з павагаю, але быў відочна здзіўлены, што той таксама едзе.
– Як жа гэта вы?
– Кожны павінен спадзявацца на апошнюю літасць.
– А спрэчку вы з ім завялі дарэмна, – сказаў пан Юры.
– Грозны рак, ды ў с… вочы, – усміхнуўся Біскуповіч.
– Ну, прарокаў няма.
– Ёсць прарокі, – сказаў Біскуповіч. – Магчыма, на добрае, а магчыма – і на дрэннае, але мая эпіграма нечакана хутка спраўдзілася.
– Якая?
– А тая, якой я адказаў на яго пагрозы.
Пан Юры ўспомніў і, не вельмі весела, зарагатаў. Гэтую эпіграму помнілі ўсе і ведалі, што Кроер не даруе яе. Бо нішто не клала на ягонае яснаванне такой клейны, як гэтыя два радкі:
І вось Кроер памёр. Цяпер сапраўды не будзе каму паіць падонкаў, а мужыкам стане лягчэй.
…Кроераўшчына здзівіла Алеся. Вялізнае сяло распаўзлося на багатым лёсавідным суглінку па броўках яроў, па схілах, па адхоне над рачулкай. Нідзе ані дрэўца, ані кусціка. Абшчынны векавы дуб на плошчы абсечаны ўвесь, акрамя адной толькі разгаліны, і тая тырчыць пад неба, як быццам чалавек, лямантуючы, ускінуў адну руку. Мужыкі, што трапляюцца насустрач, зацкавана глядзяць у зямлю.
Вялізны панскі дом стаіць таксама на пустым месцы, непрытульны і страшны. Дом быў проста вялікай камяніцай, але страшнае запусценне панавала вакол. Невялічкая паўкруглая брама, глухі ніжні паверх, два крылы ганка.
Тое самае было і ў пакоях. Старая занядбаная раскоша, маўклівыя слугі, маўклівыя купкі гасцей, што з'ехаліся адддаць апошні гонар нябожчыку.
А быў калісьці багаты дом, нават вельмі багаты.
Пан ляжаў у параднай зале, вокны якой пачыналіся на ўзроўні чалавечага росту. У зале стаяў стол. Побач з ім пюпітр, за якім чытаў псалтыр чалавек у манашым адзенні. Капюшон закрываў яго аблічча.
А на стале, у дубовай труне, ляжаў Кроер. Дзве тоўстыя – з руку – васковыя свечкі кідалі жаўтавата-ружовыя адбіткі на нерухомы твар.
– Адгуляўся, – сказаў бацька.
А ў паўцемры залы гучалі страшныя манатонныя словы псалмаў «у суцяшэнне сумуючым».
Святло дня ледзь прабіваецца ў высокія вокны, пыльнае, бы ў склепе, грыфельна-шэрае. І асветленая пляма – гэта толькі твар Кроера, рукі, складзеныя на грудзях, і чырванаватая парча, што закрывае цела да самых рук.
Людзі ішлі паўз труну і жагналіся. Некаторыя з відавочнай асалодай і з удавана журботнай мінай на абліччы.
Пан Юры з Алесем спыніліся ў нагах нябожчыка.
– Бывай, швагер, – сказаў пан Юры. – Хай Бог будзе лiтасцiвы да цябе, як даруе ён усялякую правiну.
Алесевы вочы трохі спалохана аглядалі траюраднага матчынага брата. І раптам хлопчык здрыгануўся: праз прыплюшчаныя павекі выглядала жаўтаватая палоска бялка.
Кроер глядзеў.
– Iдзi, – сказаў пан Юры. – Рана табе. Iдзi i не глядзi.
Яны прайшлі паўз труну.
– Швагер прыйшоў, – пачуў пан Юры ціхі голас. – Дзень добры, швагер.
Не разумеючы, адкуль голас, пан Юры азірнуўся. І раптам па зале, як вецер па начных галінах, прабег уздых жаху:
– О-о-ох-х!
Яны азірнуліся. Натоўп адхіснуўся ад труны, як жыта пад ветрам.
Мярцвяк сядзеў.
Алесь сціснуў сківіцы, каб не закрычаць. А нябожчык сядзеў і глядзеў на людзей. Потым дастаў з-пад чырвонай парчы вялізную бутэльку шампанскага.
Сект стрэліў у столь – па бутэльцы паліліся белыя ручаі. І адначасова шырока расчыніліся дзверы ў сталовую, і ўсе ўбачылі там мора агню ад свечак, бочкі з віном ля сцен, сурвэты, бель абрусаў, сталы, што знемагалі ад ежы, якая грувасцілася на іх.
