Текст книги "Каласы пад сярпом тваім. Кніга І. Выйсце крыніц"

Автор книги: Уладзімір Караткевіч

сообщить о нарушении

Текущая страница: 15 (всего у книги 24 страниц)

XIX

Зала губернскіх дваранскіх збораў нагадвала мора ў непагоду. Уся гэтая паўкруглая зала, усе месцы за калонамі, подыюм і амфітэатр хораў – усё гэта было напхана людзьмі.

Старшыня Басак-Яроцкі, у сваім каўказскім афіцэрскім мундзіры і пры ўсіх рэгаліях, стаміўся біць малаточкам у гонг і толькі з дакорам пагойдваў галавою:

– Чорт ведае што. Дваране яшчэ называюцца. Горш за малых дзяцей.

– Дай ім выкрычацца, Пятро, – спакойна сказаў Юры Загорскі.

Ён высіўся ў першым радзе ганаровых крэслаў на подыюме. Побач з ім прыстроіўся стары граф Хаданскі. На сінім ад брытвы абліччы, як заўсёды, гуляла паблажлівая ўсмешачка.

Трохi далей, адсунуўшыся ад Таркайлы, сядзеў Iсленьеў. Румяны, як яблыка, старэчы твар яго быў нездаволены, трошкi нават грэблiвы: размовы, размовы, размовы – абрыдла.

У канцы стала, ля урны, наводдаль ад усіх, распанела, з мяккай старэчай грацыяй разваліўся ў крэсле стары Вежа. Рукою прыкрыў рот. Людзям у зале відаць было паўзверх рукі хітрае, з іскрай, вока.

Пан Юры, маршалак Юры – бо тут ён быў зусім іншы, невядома адкуль і веліч узялася – абводзіў вачыма залу.

…Усе знаёмыя, кожны твар, кожная постаць. Вунь сядзіць адзіная сярод усіх жанчына, Надзея Клейна (у яе ў доме няма дарослых мужчын, і ездзіць яна ў зборню прынцыпова). А вось там хвалюецца пан Мнішак з яго замучаным тварам і стрыманым гонарам у вачах. Ля яго Раткевіч Юллян, галава малодшага роду Загорскіх, чалавек з нервовым жаўтаватым абліччам. Ён гаворыць аб нечым з Мнішкам. Часам да іх схіляецца з задняга рада галава Міколы Браніборскага, таксама сваяка з малодшага роду. Непрыемная галава, сквапная, з хваткім, як у галаўня, ротам. Гэты, відавочна, запраўляе справамі ў сваім кутку і зараз нешта рыхтуе.

У першым радзе жоўчнае, знясiленае нейкай неадчэпнай думай аблiчча Яраша Раўбiча. На падлакотнiку крэсла цяжка ляжыць безвалосая рука з жалезным бранзалетам. Вочы-правалы часам сустракаюцца з вачыма пана Юрыя i змяжаюцца, як у стомленай птушкi.

…Пан Іван Таркайла з братам. Гэтыя, відаць, нешта прачулі, бо сядзяць насцярожана. Абодва пышнавусыя, абодва ў дыхтоўных, на сто год, сурдутах.

«Ох, нешта будзе. Дальбог, будзе», – думае пан Юры.

Тым больш што ў заднім радзе сядзіць далёкі брацік жонкі, любенькі пан Кастусь Кроер, распатланы, як заўжды на падпітку, з ашалелымі шэрымі вачыма, такімі вар'яцкімі, што хоць ты перахрысціся, зазірнуўшы ў іх выпадкам.

Кажуць, пасля бунту ў Півошчах брацік зусім расперазаўся: п'е як апантаны, распуснічае, марнатравіць набытак. Па вёсках стаіць лаянка, плач, мардабой. Пасябраваў, сволач, з Мусатавым, даў яму, кажуць, куку ў руку, толькі каб той памог яму спаймаць таго збеглага мужыка, што кінуў вілы… Як бо яго? Кошык?.. Корчык?..

І вось загонавыя, разам з блакітнымі, гойсаюць па лясах, ловяць. Ды толькі трасцу вы яго без здрады зловіце… Колькі год гуляюць славутыя бандыты? А колькі пашанцуе. Прайдзісвет гуляў некалькі год. Чортаў Бацька – шаснаццаць і яшчэ адно лета, пакуль сабутэльнікі па п'янцы не далі доўбняй, ды трапілі, відаць, па голым месцы. А Чорны Война гуляе ўжо дваццаць год. Лясы нямераныя, сцежкі знаёмыя.

Пан Юры амаль жадаў, каб у адной з вёсак Кроера адбылося нешта дзікае. Тады дваранская грамада, пад яго, пана Юрыя, кіраўніцтвам, мела б права і магчымасць патрабаваць апекавання над гэтым раз'юшаным сабакам. Адабраць, за няздатнасць і п'яную прыдуркаватасць, права кіраваць жывымі людзьмі, маёнткі ў апеку, а пана Канстанціна пад хатняе зняволенне, гуляць з нянькай у дурня ды чытаць чэцці-мінеі.

Хай адзін знявечаны. Затое астатняя тысяча душ уздыхнула б з палёгкаю.

I нiчога, нiчога ж з iм нельга зрабiць, пакуль ён бандыцкiм баронам сядзiць у сваiх вёсках. «Мой дом…» I iдзiце вы, маўляў, да д'ябла з вашымi раджаннямi, пан маршалак i пан губернатар.

Стары Вежа глядзеў на сына і ўсміхаўся. Усё ж чагосьці варты. Нават усе гэтыя soi-disant gros bonnets[64]64
  Так званыя тузы (франц.)


[Закрыть] глядзяць на яго не без павагі.

Урэшце, павагу ў іх прыдбаць лёгка.

Вежа нахіліўся да Ісленьева, шапнуў яму:

– Глядзі, як мой будзе ўтаймоўваць «совет нечестивых».

– Вы буркатун, князь, – сказаў Ісленьеў. – Вы зноў лаеце гэтых людзей, і ўрад, і веру. Проста дзіву даешся.

Яны ўсміхнуліся. З усяго гэтага хаўрусу Вежа паважаў толькі аднаго Ісленьева. Паважаў за чысціню, хаця і ставіўся да яго з нейкай дзіўнай паблажлівасцю, бо Ісленьеў мяккацела служыў.

…Загорскаму ўдалося навесці цішыню. Ён зрабіў Басаку-Яроцкаму знак казаць далей.

Старшыня для парадку яшчэ раз ударыў у маленькі гонг. Бронзавы гук неяк жаласна праляцеў вялізнай пацішэлай залай, прагучаў пад скляпеннямі і змоўк.

– Ціха, панове дваране, – сказаў Яроцкі. – Мы назнарок пакінулі час на тое, каб абмеркаваць запіску, пададзеную дваранскаму губернскаму з'езду і падпісаную васьмю дваранамі… Браніборскім, Вітахмовічам, Вірскім, Панафідзіным, Яноўскім… Раткевічам…

– Сем пар чыстых, – сказаў Кроер, і ўсе паглядзелі на яго.

– Ямантам…

– Сем пар нячыстых, – сказаў Кроер, але ўжо цішэй.

– І Мнішкам… Пры гэтым пан Мнішак паставіў подпіс толькі ўчора… А пан Раткевіч, хаця ідэя запіскі была ягонай, зняў свой подпіс, не згаджаючыся з дапаўненнямі, унесенымі Браніборскім, і згадзіўся зноў паставіць толькі сёння, патрабуючы, аднак, магчымасці выказаць асобную думку.

– …у палонцы, – сказаў Кроер.

– Пане Браніборскі, – сказаў Яроцкі, – ідзіце сюды, чытайце.

Браніборскі ўзняўся, чаканячы крок, пайшоў на подыюм. Чырвоная саф'янавая папка з залатымі снурамі заціснута пад пахай, галава ўскінута.

…Дастаўшы з папкі лісты блакітнай паперы, Браніборскі пачаў чытаць, трымаючы ларнет куды вышэй ліста.

Усе слухалі. Гэта былі звычайныя звесткі аб бядотным становішчы губерні, аб градзе, аб нечуванай хваробе бульбы, калі клубні амаль нельга адрозніць ад гразі, аб плацяжах па закладах, аб недаборах… Усе ведалі гэта, але звесткі, сабраныя ў купу, гучалі цяпер значна больш важка і нават застрашліва.

Становішча было сапраўды пагрозлівае.

Скончыўшы з уступнай часткай, Браніборскі абвёў усіх позіркам, змоўк на хвіліну – у зале не было чуваць людзей – і ўзвысіў голас:

– «Для отвращения гибельных последствий несостоятельности владельцев, происходивших от постигших губернию в минувших годах неурожаев, прибегнуть к чрезвычайным средствам, а именно…»

Зала маўчала.

– «А именно: изъявить готовность отказаться от крепостного права над людьми и при представлении высшему правительству о нуждах дворянства просить о дозволении составить комитет для начертания на вышеизложенном основании будущих прав и обязанностей как владельцев, так и крестьян»[65]65
  Сапраўдны дакумент.


[Закрыть].

Маўчанне было свiнцовае, i ў гэтым маўчаннi прагучаў голас:

– Рацыя!

І ў адказ яму паляцела з розных канцоў:

– Правільна!

– Досыць ужо!

– І яны галадуюць, і мы!

Раптам узвіўся над сваім крэслам пан Кроер.

– Не!

Яго вар'яцкія шэрыя вочы, пашыраныя, ашклянелыя, абводзілі людзей.

– Не і яшчэ раз не! Хто прыдумаў? Галадранцы прыдумалі! У якіх сваіх душ няма. Зайздрасць іх бярэ! Мнішкі прыдумалі, Вірскія! Людзі з двума дваровымі. Жабракі!

– Я не жабрак i не галадранец, – сказаў даўжэзны, як калядная свяча, Юллян Раткевiч: жаўтаватае аблiчча яго было нервова-злоснае. – Я не галадранец. А мая асобная думка – вось яна. Бранiборскi прапануе адступiць ад мясцовага прынцыпу: «Сяляне не нашы, а зямля наша» i ад прынцыпу цэнтральных губерняў: «Сяляне нашы, а зямля – iхняя» ў iмя прынцыпу: «Мужыкi не належаць нам – зямля не належыць iм». Гэта, я лiчу, несумленна, гэта пазбаўляе мужыкоў набытку, робiць iх жабракамi. А мне, дый усiм тут, непатрэбны работнiкi-жабракi, памагатыя-жабракi. Я шкадую, што пусцiў Бранiборскага i дазволiў яму дапаўняць маю запiску. Шкадую, што цяпер застаўся ў меншасцi з панам Мнiшкам. Я лiчу правiльным прынцып: «Яны – не нашы, а зямля – напалову». А то атрымалася, што я пачаў гэтую справу, бо мне асабiста прыгон нявыгадны. А гэта не так. Усё.

– Ты пачаў гэтую справу, бо ты якабінец, – Кроер крычаў з круглымі ад гневу вачыма, – бо ад цябе смярдзіць французяцінай. Глядзіце, дваране! Гэта пачатак вашага канца!

Шум выбухнуў вакол яго. Сабутэльнікі цягнулі пана на месца. Раткевіч ірваўся да Кроера.

– Мужыцкія дабрадзеі! – крычаў Кроер. – Якабінцы! Княствамі ім валодаць абрыдла! Яны ў басякі захацелі, у рымары!

…Ісленьеў схіліўся да Вежы і ціха спытаў у яго:

– Ну? Чакалі вы гэтага?

– Даўно чакаў, – Вежа глядзеў на віраванне натоўпу. – Ды толькі трошкі не так чакаў.

– Чым вы гэта ўсё тлумачыце?

– Подласцю, – спакойна сказаў Вежа.

– Чаму-у?

– Дурань Кроер не мае рацыі, – сказаў Вежа. – Яны не ў якабінцы захацелі і не ў рымары. Такіх сярод іх – Мнішак ды Раткевіч. Гэта – святыя ёлупы. Як быццам нехта ім дазволіць быць святымі ў гэтым прытоне. А астатнія? Чуеце, як на Кроера крычаць? Хіба толькі тыя, што падпісалі? Не, большасць. Большасць супраць прыгону. І яны не ў рымары захацелі, а ў багатыя людзі. І вось таму я не за тое, каб адмянілі прыгон у іхніх маёнтках.

– Н-не разумею вас, – сказаў Ісленьеў.

– Адкараскацца, адкруціцца захацелі ад сваіх мужыкоў, – сказаў Вежа. – У голад кінуць… Мне, граф, вядома, не хочацца, дзеля ўнука, каб прыгон адмянілі… Але каб вырашылі сумленна адмяніць – я першы аформіў бы. Грэшная, злая справа. Састарэлая. Непатрэбная.

Вусны ягоныя былі горкія.

– Як бабу… цалавалі, дык завушніцы абяцалі, а як баба раджаць, дык яны ўцякаць… Было: яны нашы, таму што зямля наша. А тут выходзіць, усё наша: і грошы за заклад, і зямля, – толькі яны не нашы. Нашто яны нам з голым пузам? Хай у старцы ідуць. Хай самі за сябе плацяць нядоімкі, якія дагэтуль за іх плацілі мы. А нядоімак у гэтых вось гаспадароў набралася ледзь не ад часоў цара Гароха… Людзі галодныя – дзе ім плаціць? Урад ішоў на некаторую адтэрміноўку, каб апошняй шкуры з мужыка не злупіць. А вы спытайцеся ў гаспадароў – ці забылі яны хаця адзін год мужыка пастрыгчы? Вось… Вось яно і ёсць.

– Што б вы прапанавалі?

– Пачуеце, – сказаў Вежа. – Яны ў мяне павінны спытаць. І я адкажу.

Галас усё нарастаў.

– Вырадкі! – крычаў Кроер. – Сацыялісты!

– Кроер, я абарву вам вушы, – сказаў Раткевіч. – Я мяркую, вы яшчэ не заклалі ў карчме вашай шпагі?

Кроер зароў. І тут перад ім раптоўна стала Надзея Клейна.

– Ну, – сказала яна. – Ну! Што ты збіраешся рабіць, аспід, дай я гляну.

– Жанчына, адыдзі!

І тут Клейна спрытна, як кошка, схапіла яго пухлай ручкай за вуха.

– Не торгайся, бацюхна… Я табе цяпер не жанчына. Я на зборні. Такая, як усе. Сядзь, бацюхна. Сядзь ціхутка. І слухай, што разумныя людзі гавораць.

Зала рагатала. І рогат зрабіў тое, чаго не зрабілі б аголеныя шпагі. Кроер сеў.

І адразу ўдарыў у гонг Басак-Яроцкі.

– Я полагаю, лучше всего решить этот вопрос, ввиду расходившихся страстей и резкого размежевания собравшихся, путем баллотировки. Но раньше, думается мне, надо опросить нескольких, известных своим состоянием, возрастом или умом, дворян.

– Але, – загулі галасы.

– Тады я пачынаю, – сказаў Яроцкі. – Пан граф Хаданскі.

Хаданскі ўстаў. Паблажлівая завучаная ўсмешачка нерухома ляжала на яго вуснах.

– Не разумею прычыны спрэчкі, – сказаў ён па-французску. – Сярод Янак пакуль што не заўважана ні Лавуазье, ні Мармантэляў. Пан Раткевіч, вядома, выступае за народ, а не за сваю кішэню. Ён сам казаў, што ён робіць гэта не праз выгаду.

– Дурань, – ціха сказаў Вежа. – Заўсёды думаў, што Хаданскі дурань. І злосны. Чалавека хоча зганьбіць.

– Дык вось, – казаў далей Хаданскі, – я заступіўся б за пана Раткевіча, але нашто мне заступацца за мужыка, які не адчувае аніякай патрэбы ў змене свайго становішча? Ён яшчэ не дарос да волі. Яму яшчэ трыста год будзе патрэбен сатрап з бузуном. Калі пакінем яго мы, культурныя, ён знойдзе на сябе іншага жорава. Горшага. – Ён схіліў галаву. – Я заклікаю ўсіх дваран, якія хочуць араць зямлю, хочуць, каб у крэслах гэтай зборні сядзелі Зохары і Яўхімы, а на месцы маршалка – крывавы кат… я заклікаю ўсіх гэтых дваран класці белы шар за мужыцкую волю.

І сеў. Частка залы ўхвальна зашумела.

– Ясна, – сказаў Яроцкі. – Пані Клейна.

– Не ведаю, бацюхна, – сказала старая. – Па-старому мне зручней. Але як падумаю, што на зборах замест буяна Кроера будзе сядзець мой дзед Зохар, як тое зараз паабяцаў Хаданскі, дык мне аж адразу весялей робіцца.

Махнула рукой:

– Белы шар.

Усе маўчалі. Потым Яроцкі ўздыхнуў:

– Пане Раўбіч.

Раўбіч глядзеў на Загорскага. І Загорскі, асцерагаючы яго, адмоўна паківаў галавою.

– Я адкажу балаціроўкай, – глуха сказаў Раўбіч.

Загорскі кіўнуў.

– Ваша справа, – сказаў Яроцкі. – Пане маршалак.

– Волю, – сказаў пан Юры. – Я з Раткевічам.

– Пане Ваневіч.

– Волю.

– І, нарэшце, самы ўплывовы з дваран губерні – князь Загорскі-Вежа.

Загорскi ўстаў.

– Волю, – сказаў ён. – Волю ў тых маёнтках, на якіх няма нядоімак і дзе заплочаны працэнты па закладных.

Словы ўпалі ў насцярожаную цішыню залы, як карцеч. Тыя, у якіх трапіла, зашумелі. Прыблізна трэцяя частка залы, у тым баку, дзе сядзеў Браніборскі.

– Чаму вы крычыцё, панове? – звузіўшы вочы, спытаў Вежа. – Хіба я сказаў нешта нечаканае, нешта такое, аб чым вы не думалі?

– Лухта! – крыкнуў Іван Таркайла. – Я даю мужыкам пазыкі, я адказваю за нядоімкі, за неплацеж падаткаў, што ляжаць на мужыках. Яны не вартыя таго самі, вось што.

– Сядзьце, хрысціянін Таркайла, – грэбліва сказаў Вежа.

– Што б вы прапанавалі? – вонкава спакойна спытаў Браніборскі.

– Прадайце прадметы раскошы, – сказаў Вежа. – Заплаціце закладныя. Заплаціце нядоімкі: разам нажывалі іх, разам і адказвайце. А там, чыстыя, будзеце думаць.

Суровыя бровы старога разышліся:

– Згаленне? Магчыма. Але ж вы жылі з іхняй працы на вашай зямлі. Дык вось, калі вы ўсе будзеце чыстыя – вызваліце іх. Аддайце ім палову зямлі, і, вольныя, яны пойдуць і на вашу зямлю таксама. За грошы. І гэтая палова вашай зямлі дасць вам утрая больш, чым цяпер уся.

Было ціха. Потым нехта з асяроддзя Кроера паспрабаваў свіснуць.

– Чаму ж вы так? – спытаў Вежа. – Я ж, здаецца, не за адмену стаю? Я ж прапаную пакінуць на год усё, як яно ёсць.

І тут край Браніборскага і Кроера выбухнуў выгукамі:

– Сацыяліста! Гверыльера!

Вежа з удаваным непаразуменнем паціснуў плячыма.

– Карбанарый! Кінжальшчык! Лувель! Якабінец!

Яроцкі дарэмна біў у гонг. І тады Вежа, зрабіўшы яму знак спыніцца, падаўся наперад.

– Ну, – амаль шапнуў ён.

Ён абводзіў рады вачыма, і выгляд у старога быў такі, што тыя, па кім прабягаў яго позірк, адразу змаўкалі. Запанавала цішыня.

– Вось так лепей, – сказаў Вежа і дадаў: – А для сябе… для сябе я стаю за белы шар.

І рэзка кінуў:

– Воля!

Сядзеў, адразу страціўшы ўсялякую цікавасць да таго, што адбываецца ў зале. Ён разлічыў правільна, ён зразумеў іх і таму здолеў сутыкнуць ілбамі. А-адна сволач! Што ж, цяпер асталося толькі апусціць свой белы шар і ехаць дадому, да ўнука.

Добра, што хлопчык не сярод гэтых пачвар, што ён не бачыць разгулу нізкіх чалавечых страсцей.

– «На основании сто десятой статьи устава о службе по выборам, – чытаў Пятро Яроцкі, – третий том, и сто двадцать восьмой статьи девятого тома свода законов Российской империи (издание сорок второго года) – постановления дворянства производятся посредством баллотировки и признаются обязательными, если они приняты единогласно или не менее как двумя третями голосов всех присутствующих дворян».

Ён кашлянуў.

– Цяпер, пасля таго як я нагадаў вам гэта, мы можам пачаць балаціроўку, панове. Прашу браць шары.

Вежа ўзяў шар першы. Памарудзіў і, схіліўшы сівую галаву, апусціў яго ў белую палову урны.

Шар гучна ўдарыўся аб чыстае дно.

А потым шары пачалі падаць часцей і часцей, і ўдары рабіліся ўсё больш і больш глухія.

…Падлічылі шары позна ўвечары, калі за вокнамі ўжо даўно гарэлі гарадскія агні.

Маршалак Юры падышоў да бацькі. Стары Вежа чакаў, стоячы ля акна і гледзячы на цьмяную ў цемры стужку Дняпра. Пан Юры ўспёрся на падваконне побач з ім.

– Гэтыя шары грукалі страшна, – сказаў Вежа. – Як камяні па труне.

– Сапраўды, бацька, – адказаў пан Юры. – Пахавалі мы гэтымі шарамі запіску Раткевіча. Усё.

– А што, хіба пахавалі?

– Пахавалі, бацька. У зборні было чатырыста дваццаць восем дваран. Каб запіска аб адмаўленні прайшла – трэба было не менш за дзвесце шэсцьдзесят два галасы. І вось.

– Колькі?

– За адмену дзвесце шэсць, супраць – сто восемдзесят сем.

Вежа рушыў быў да выхаду, але потым спыніўся. Твар ягоны быў жорсткі, калі ён сказаў сыну:

– Ты, маршалак, павінен быў са шкуры вылезці, а даведацца аб прапанове Раткевіча. Пэўна, не адны гэтыя восем чалавек ведалі?

– Не адны.

Стары свідраваў сына вачыма.

– Раўбіч ведаў?

– Аднекуль ведаў. Раткевіч да яго даволі блізкі.

– Ну вось. Ты павінен быў ведаць. Павінен быў сказаць мне.

– Чым бы ты памог?

– Грашыма. Я прывёз бы ў зборню ўсю дробную шляхту, у якой ёсць галасы, але няма мужыкоў, няма нават грошай, каб паехаць у губерню, дзе, урэшце, ім, пакрыўджаным, няма чаго рабіць. А яны б галасавалі, як ты, як я… Я прывёз бы толькі сто чалавек – і Кроер паляцеў бы рылам.

– Нашто табе гэта рабіць?

Вежа ўсміхнуўся.

– Так проста. Клейне прыемна сядзець побач з Зохарам, мне – сутыкнуць гэтую сволач, прымусіць іх біцца. Урэшце, мне проста забаўна было б паглядзець, а што з гэтага будзе. І я не люблю Кроера.

XX

Я пішу гэтыя радкі на паперы, салёнай ад марскога ветру. Мора, цёмна-сіняе, у рэдкіх белых карунках, разбіваецца аб вялікі камень, на якім я ляжу, усплёсквае пенай і трапляе мне на ногі, а калі пашанцуе, – толькі аднымі пырскамі, – падае мне на спіну.

Халодныя, як апёк, пацалункі салонай марской вады.

А зямля вакол сухая, парэпаная, як далонь малпы, попельна-шэрая або блакітная. І сярод гэтай сухмені вялізны, аж да Турцыі, і глыбокі, аж да апошняга дна, наскрозь сіні празрысты крышталь – найчысцейшай вады. Мора пахне ёдам і водарасцямі, зямля – пылам, сухой калючкай, нагрэтым мармурам, карыцай і перцам, сухім авечым памётам.

Іліядай!

Я прыкрываю паперу сваім целам. А вада імчыцца справа і злева ад мяне, ірвецца ў бухту, разбіваецца аб скалы, нясе з сабою, як тысячы тысяч год, дымныя агаты, зеленаватыя халцэдоны і вінна-празрысты (як маладое тутэйшае віно) сердалік.

Часам у глыбінях мільгане сіняе вераценца скумбрыі, па распаленых, пахучых баках каменя бегаюць цікаўныя крабы, а мора наступае і адступае, і мой камень, здаецца, гайдаецца ў вадзе, то вырастаючы, то апускаючыся, звонкі, як бронзавы карабель арганаўтаў, неўміручы «Арго».

Падымаю вочы і заўважаю – далёка! – празрыстае дрэўца гледычыі. Вялізныя сухія струкі на ім – як вязкі скручаных цёмных змей.

Уздымаю вочы яшчэ вышэй – і тады бачу, як на вяршыні Карадага, на вяршыні Святой Гары, спакойна спачываюць два маленькія празрыстыя воблачкі. Уначы над Карадагам узыдзе месяц, асвеціць іх, і кожнае заззяе празрыстым, слаба-ружовым і вінным, жамчужным святлом – як сердалік.

Але галоўнае – мора!

Гэта тое самае мора, у якое ўпадае мой Дняпро.

І ён, і яшчэ тысячы, тысячы рэк, ручаін і проста струменьчыкаў аддаюць мору ваду, адбіткі берагоў, якія яны бачылі на ўсім сваім шляху, каламуць, колер вод, галіны, лісце сваіх лясоў і траў і, нарэшце, саміх сябе, сваё жыццё.

Мы нясём у гэта мора ўсё добрае і злое, што мы бачылі, мы нясём у яго сваё жыццё, нават больш – сваю душу.

І кожны ўпадае па-свойму. Адна рака здаўна-давён ведае, у якое мора яна плыве, другая – з цяжкасцю прабівае сабе шлях. Адна бачыць мора з самых сваіх вытокаў, другая – пакутліва і доўга, вельмі доўга, шукае яго. Трэцяя губляецца ў пясках, перасыхае і гіне, так і не заўважаючы марскіх хваль. А чацвёртая нечакана, яшчэ за хвіліну не ведаючы нічога, падае ў яго, як струменьчык вады ў сердалікавую бухту.

Я ляжу на гарачым змаршчакаватым камені і думаю, ці не досыць мне вадзіць без дарогі тонкі, дзіцячы струменьчык жыцця майго дарагога хлопца. Наперадзе, вядома, яшчэ скалы, у якіх трэба пратачыць сабе дарогу, пяскі, у якіх трэба не высахнуць, зграбныя, як дзяўчаты, вербы, карані якіх трэба напаіць, і палі сеч, з якіх трэба літасціва змыць кроў.

Але няхай ён хаця б здалёк, хаця б дажджавой кропляй на лісціку дняпроўскага явара, кропляй, якая праз хвіліну ўпадзе ў крыніцу, убачыць далёкае-далёкае мора, да якога ляжыць ягоны шлях. Яму так будзе лягчэй. І нясцерпна больш цяжка. Бо, пабачыўшы мора, чалавек перастае быць дзіцем, чалавек робіцца чалавекам.

Не трэба адгаворваць. Час. Хай шпарчэй пабяжыць вада. Досыць маруднасці. Іначай доўга, занадта доўга давядзецца бегчы.

А мора чакае. І няхай ручаінка ўбачыць яго нечакана, бо так было тады з кожнай ручаінкай, бо яны не ведалі, якое мора чакае іх, і падалі туды, яшчэ не ведаючы аб існаванні мора, кожная паасобку, зрываючыся з замшэлых скал, як звонкі струменьчык у сердалікавую бухту.

Часам так бывае i цяпер. Тады гэта здаралася толькi так.

Спяшайся, цурок вады! Мора чакае! Мора шуміць пада мной!

Дзед вярнуўся з губернскага з'езда раззлаваны.

Усе тры дні, што яго не было, Алесь прывучаў Тромба да стрэлаў і, яшчэ, чытаў начаткі генеалогіі і геральдыкі. Дзед перад ад'ездам дастаў і палажыў яму на стол «Парчовую кнігу Загорскіх», «Кнігу малодшых радоў», «Хроніку Сухадола і Збарова», «Аксамітную кнігу», «Гасудараў радасловец», «Гарадзейскі прывілей» і «Статут Літоўскі». У гэтых кнігах самае важнае было адзначана, бо ўсе яны, акрамя дзвюх, былі рукапісныя копіі.

А ўдзень ён прывучаў Тромба. Ён проста ўспомніў, што лясканне пастуховай пугі вельмі нагадвае стрэл. І ляскаў, частуючы каня цукрам пасля кожнага «стрэлу». Гэтага Тромб не баяўся, ён помніў, як ляскалі пугі на выпасе чыстакроўных коней, дзе ён бегаў стрыгунком. І ён любіў маленькага гаспадара. На сыходзе другога дня Алесь, адначасова з рыўцом пугі, стрэліў з пісталета нягучна халастым зарадам. І адразу ўбачыў, як дробна задрыжала, пераліваючыся, ільсняная плямістая скура каня.

Перазараджаючы пісталет, Алесь гаварыў з Тромбам ласкавым, журлівым голасам.

Зноў стрэл. На гэты раз трошкі гучнейшы за пугу. Конь не вытрымаў і ўзяў у наўскапыт. Але ніхто яго не трымаў, не было страшных вяровак. Адбегшы, конь глянуў здалёк на гаспадара і ўбачыў, што ён нават не глядзіць у ягоны бок, што ў яго нічога няма ў руках, акрамя кавалка цукру. І ён, здалёк, лёгенька загігатаў.

Алесь зрабіў некалькі крокаў насустрач, даў каню цукар, сеў на яго і, супакойваючы, аб'ехаў вялікі круг па жоўтай лугавіне.

І зноў стрэл. І зноў тое самае.

Дзед, пад'язджаючы вечарам да парку, яшчэ здалёк заўважыў дзікага маленькага кентаўра. Кентаўр наўзават ляцеў яму насустрач і яшчэ здалёк стрэліў з пісталета ў паветра. А потым яшчэ і яшчэ – пераможна і горда. І конь нават не здрыгануўся, толькі касавурыў шалёным вокам.

…Увечары яны сядзелі ў бібліятэцы. Святло месяца прабівалася праз каляровыя шыбы, падала на бясконцыя карэньчыкі кніг.

Сядзелі ўтраіх. Еўфрасіння Глебавічна пляла карункі. Дзед сядзеў у крэсле і папіваў. А Алесь сядзеў за сваім сталом, заваленым кнігамі.

Было ціха. Толькі гудзеў ды часам пастрэльваў іскрамі камін.

– Што было на выбарах? – спытаў Алесь.

Дзед аж пачырванеў, успомніўшы.

– Ат!

І злосна кінуў:

– Дарабковічы. Выскачкі.

– Зневажальнік ты, бацюхна, – сказала Глебавічна.

– А што ў іх за душою? – горка сказаў князь. – Расея ў іх за душою? Польшча ў іх за душою?! Свая зямля?! Польшчу яны прапілі. Расея для іх – чарналапатніца, свая зямля ім – мачыха. Сволач пан, кругом сволач… Ваські Вашчылы на іх мала, Ямелькі Пугача, Ромкі Ракутовіча на іхнія паскудныя шыі!

…Дровы ў каміне часам успыхвалі, і тады на кнігі, асветленыя свечкамі, падала лёгкая барва.

– Дзеду, – сказаў Алесь, – я вось тут хацеў спытаць у цябе аб царскім тытуле.

– А нашто гэта табе яшчэ? – іранічна спытаў Вежа. – Плюнь. Чытай тое, што пра нас.

Алесь загарнуў вялізны том і пачаў глядзець у агонь. Праз парк, праз голыя шаты, праз непагоду даляцеў бой гадзінніка «гатычнай капліцы». Дзевяць гадзін.

– Ішоў бы ты спаць, Алесь.

– Пачакай, дзеду, пагрэюся.

Дзед паварушыў дровы і сказаў:

– Дык што гэта ты там хацеў спытаць пра тытул гэтага падонка? Не кажучы, вядома, уголас i пры чужых.

Алесь зноў разгарнуў кнігу:

– Разумееш, нашто такі вялізны і незразумелы тытул?

– Для паважнасці. Каб ведалі, колькі зямлі гасудар нарабаваў. А што там табе незразумела?

– Ну вось: «самодержец всероссийский… царь польский… великий князь финляндский»… Гэта ўсё зразумела… А чаму ў старым тытуле такія дзівосныя словы – «всея Великие и Малые и… Белыя Руси»? Гэта яшчэ што за глупства? Чаму не «зялёныя»? Не «шырокія»?

– Гэта назвы такія.

– Чаго назвы? Ну, «Вялікая Русь» – гэта зразумела. Імперыя сапраўды вялікая.

– Не туды гнеш, – сказаў стары. – Вялікая Русь – гэта ўсё, што ад вытокаў Дняпра і Сожа і аж да ўсходняга месца, да пустынь, да гор… Малая…

– Гэта яшчэ хто?

– Жыве на поўдні такі народ. Гэта там, дзе Кіеў, і Палтава, і Міргарад. Як я ездзіў да Кіева з імператрыцай, то наглядзеўся. Народ цікавы, на нашы вочы – нязвыклы, але харошы.

– А «Белая» – гэта што?

– А гэта Прыдняпроўе, Палессе, Міншчына – усё, аж па самае Падляшша.

Алесь пакусваў пяро:

– Што ж, тады выходзіць, то мы жыхары Белай Русі?

– Яшчэ чаго. Мы – прыдняпроўцы. А слова гэтае «Белая Русь» – канчаткова састарэлае, вельмі даўняе слова, якога ніхто не помніць. Зараз яно і наогул пад забаронай, шмат год нідзе ты яго не сустрэнеш.

– Ну, а чаму ж так?

– А таму, што нікому да гэтага клопату няма. Пра іншае трэба думаць.

– Пра што?

– Ну хоць бы пра тое, што прыдняпроўскія дваране сталі халуі, што няма больш у Прыдняпроўі ні сілы, ні розуму, ні гонару. Што мы выміраем.

– Што ты, бацюхна, – жахнулася Глебавічна. – Есці нам хіба няма чаго? Ды крый божа!

– Памаўчы хвілінку, – мякка сказаў стары князь. – Выміраем, Алесь. Гэта – праўда. Не дай бог толькі дажыць. Ні табе, майму ўнуку, ні твайму ўнуку. Вазьмі ты Магілёў. Быў багаты вялікі горад. Вазьмі Полацк… Загорск стаў вялікай вёскай. Друцк – маленькай і жабрачай. У Сухадолле два гады таму назад было мужчын дзве тысячы без дзвюхсот, жанчын – паўтары тысячы ды сотня. Першая адзнака! І ў гэтым годзе нарадзілася сто пяцьдзесят дзевяць чалавек, а памерла дзвесце семдзесят сем. На сто васемнаццаць чалавек стала меней. І так амаль кожны год. З году ў год, сыне…

Паварушыў шчыпцамі. Сноп іскраў ірвануўся ўгору.

Алесь маўчаў, гледзячы ў зыркае полымя. Ён цяжка, не па-дзіцячаму, думаў.

Барва трапятала на яго абліччы, і таму твар, здавалася, быў абліты густой крывёй.

– Я не разумею, – сказаў ён нарэшце глухім голасам. – Не разумею, чаму так казаў у магільні бацька: «У іншых ёсць імя – у нас няма нічога, акрамя магіл»? – Вузкая рука зламала пяро. – Ды не, не. Ёсць імя. Не адны магілы. Імя таксама ёсць, забытае, састарэлае. Але ж ёсць.

– Магчыма, – сказаў дзед. – Толькі ўсё гэта не тое. Ідзі лепей спаць, унучак. Позна табе тут сядзець і думаць.

Устаючы, Алесь з нейкім дзіўным пачуццём пагладзіў пальцамі ліст тытула. Гэты сумны, нікому непатрэбны ліст з доўгім надпісам.

…Я спускаўся з верхавіны Святой Гары. Было позна, і сонца даўно села за горы. Ломячы дубняк, ступаючы на жорсткія падушкі каменяломкі, я ішоў ніжэй і ніжэй, туды, дзе над бухтай гарэлі неверагодна сінія агні.

Пайшла сухая горная трава. Справа ад мяне, на строме, узносіўся ў неба Чортаў Капыт.

Я выбраўся на дарогу і шпарка пакрочыў уніз.

Паўзлі па схілах шэрыя плямы, і прыглушана далятала адтуль «глок-глок» званочкаў авечых чарод.

Цяпер я спусціўся нізка, і вакол былі адны змаршчакаватыя горы.

Нешта цьмянае з'явілася абок мяне: слабы яшчэ, невыразны на шэрым цень. Мой цень. І я падумаў, якія яны былі бедныя, нягледзячы на багацце, тыя, што аджылі пад маім пяром. Якія вартыя жалю! Як цень.

А цень з'явіўся і цяпер усё гусцеў і гусцеў, бо месяц, уздымаючыся над светам, ярчэў і наліваўся святлом.

У лагчыне пусцелі каменныя каробкі нейкіх нізкіх будынін, што зараслі шыпшынай і калючкамі. І гэта было як на Марсе, дзе пяскі заносяць руіны старых гарадоў. А месяц нараджаў у будынінах цені і рабіў змаршчакаватую глебу ўзгор'яў зусім блакітнай.

І раптам вялікае шчасце нарадзілася ў сэрцы. Я жыў і я ішоў паміж руін, пад гэтым блакітным месяцам, я прадзіраўся праз калючкі, што аж парыпвалі пад ветрам ад мёртвай сухасці. І я ішоў насустрач таму, аб чым ведаў у гэтай цясніне адзін я. Толькі адзін.

Я мінуў цясніну, і пасля водару сухой зямлі, калючак і палыну цёплы, раскошны, бязмежны водар мора, яго няспынны шум напоўніў мне вушы і сэрца.

Мора гарэла месячным агнём між сухіх скал.

…І ўсе гэтыя дні і ночы я жыў ім, нават калі не бачыў яго.

Жыў у скалах, жыў у стэпах, жыў сярод цяснін.

І часам, прачнуўшыся ўначы і бяссонна лежачы з расплюшчанымі вачыма, або познім вечарам, пішучы за сваім сталом, я ўздрыгваў ад нечаканага адчування холаду і дзікай асенняй самоты.

Таму што за вокнамі стаяў глухі шум, які бывае ў нас толькі позняй восенню, калі парывы ветру бягуць па голых верхавінах няўтульных дрэў.

А потым мне адразу рабілася цёпла, і я ўспамінаў і ўсміхаўся сам сабе ў цемры, бо гэта было – Мора!