Текст книги "Казкi (на белорусском языке)"
Автор книги: Ханс Кристиан Андерсен
сообщить о нарушении
Текущая страница: 7 (всего у книги 19 страниц)
– А конь прынёс мне добры барыш! – сказаў сабе Маленькi Клаўс, калi прыйшоў дамоў i высыпаў на падлогу кучу грошай. – Вось Вялiкi Клаўс раззлуецца, калi даведаецца, як я разбагацеў ад свайго адзiнага каня! Толькi няхай не чакае, каб я сказаў яму ўсю праўду!
I ён паслаў да Вялiкага Клаўса хлопчыка папрасiць мерку, якой мераюць зерне.
"Нашто яна яму спатрэбiлася?" – падумаў Вялiкi Клаўс i злёгку памазаў дно меры дзёгцем, авось, маўляў, да чаго-небудзь ды прыклеiцца. Так яно i адбылося: атрымаўшы мерку, Вялiкi Клаўс убачыў, што да дна прыклеiлiся тры новенькiя сярэбраныя манеткi.
– Вось дык штука! – сказаў Вялiкi Клаўс i тут жа пабег да Маленькага Клаўса.
– Адкуль у цябе гэтулькi грошай?
– Я прадаў учора вечарам скуру свайго каня.
– З барышом прадаў! – сказаў Вялiкi Клаўс, пабег дамоў, узяў тапор i забiў усiх сваiх чатырох коней, зняў з iх скуры i выправiўся ў горад прадаваць iх.
– Скуры! Скуры! Каму патрэбны скуры! – крычаў ён на вулiцы.
Усе шаўцы i гарбары збеглiся да яго i пачалi пытацца колькi ён просiць за скуры.
– Мерку грошай за штуку! – адказваў Вялiкi Клаўс.
– Ды што ты? – абуралiся пакупнiкi: у нас гэтулькi грошай няма, каб iх меркамi мераць!
– Скуры! Скуры! Каму патрэбны скуры! – крычаў ён зноў i ўсiм, хто пытаўся, колькi каштуюць гэтыя скуры, адказваў: – Мерку грошай за штуку!
– Ды ён нас абдурвае! – закрычалi шаўцы i гарбары, пахапалi хто папругi, хто скураныя фартукi i пачалi хвастаць iмi Вялiкага Клаўса.
– "Скуры! Скуры!" – перадражнiвалi яны яго. – Вось мы пакажам табе скуры! Вон з горада!
I Вялiкi Клаўс – дай, божа, ногi! Нiколi яго так не бiлi!
– Ну, – сказаў ён, дабраўшыся дамоў, – заплацiць жа мне за гэта Маленькi Клаўс! Заб'ю яго!
А ў Маленькага Клаўса якраз памерла старая бабуля; яна не вельмi ладзiла з iм, была злая i скупая, але ён усё-такi вельмi шкадаваў яе i паклаў на ноч у сваю цёплую пасцель – раптам сагрэецца i ажыве, – а сам усеўся на крэсле ў кутку: яму не ўпершыню было так начаваць.
Ноччу дзверы адчынiлiся, i ўвайшоў Вялiкi Клаўс з тапаром у руках. Ён ведаў, дзе стаiць ложак Маленькага Клаўса, падышоў да яго i стукнуў па галаве таго, хто на iм ляжаў. Думаў, што гэта Маленькi Клаўс, а там ляжала мёртвая бабуля.
– Вось табе! Не будзеш мяне абдурваць! – сказаў Вялiкi Клаўс i пайшоў дамоў.
– Ну i лiхадзей! – сказаў Маленькi Клаўс. – Гэта ён мяне хацеў забiць! Добра, што бабуля была мёртвая, а то ёй бы не паздаровiлася!
Потым ён апрануў бабулю ў святочны касцюм, папрасiў у суседа каня, запрог яго ў калёсы, добра пасадзiў старую на задняе сядзенне, каб яна не звалiлася, калi паедуць, i паехаў з ёй праз лес. Калi сонейка ўзнялося, яны пад'ехалi да вялiкай карчмы. Маленькi Клаўс спынiўся i пайшоў перакусiць.
У гаспадара карчмы было шмат грошай, i сам ён быў чалавек добры, але такi гарачы, быццам быў начынены перцам i табакай.
– Дзень добры! – сказаў ён Маленькаму Клаўсу. – Чаго гэта ты з самага ранку так расфранцiўся?
– Ды вось, – адказваў Маленькi Клаўс, – трэба з бабуляй у горад з'ездзiць; яна там, у калёсах, засталася – нiяк не хоча злазiць. Калi ласка, занясiце ёй туды шкляначку мёду. Толькi гаварыце з ёй гучней: яна глухаватая!
– Добра, – згадзiўся гаспадар, узяў вялiкую шклянку мёду i панёс бабулi, а тая сядзела ў калёсах прамая, як палка.
– Вось унучак прыслаў вам шкляначку мёду! – сказаў гаспадар, калi падышоў да калёсаў, але бабуля не адказала i нават не паварушылася.
– Чуеце? – закрычаў гаспадар з усёй сiлы. – Ваш унук пасылае вам шкляначку мёду!
Яшчэ раз пракрычаў ён тое ж самае i яшчэ раз, а яна ўсё не варушыцца; тады ён раззлаваўся i кiнуў ёй у твар шклянку, так што мёд пацёк у яе па носё, а сама яна павалiлася. Маленькi ж Клаўс не прывязваў яе, а проста прыставiў да лаўкi.
– Што ты зрабiў? – залямантаваў Маленькi Клаўс, выбег з дзвярэй i схапiў гаспадара за варатнiк. – Ты маю бабулю забiў! Паглядзi, якая ў яе дзiрка ў iлбе!
– Вось гэта бяда! – завойкаў гаспадар, развёўшы рукi. – I ўсё гэта з-за маёй гарачнасцi! Маленькi Клаўс, дружа ты мой, я табе поўную мерку грошай дам i бабулю тваю пахаваю, як сваю ўласную, толькi маўчы пра гэта, а то мне адсякуць галаву, а гэта ж вельмi непрыемна!
I вось Маленькi Клаўс атрымаў поўную мерку грошай, а гаспадар пахаваў яго старую бабулю, як сваю ўласную.
Маленькi Клаўс вярнуўся дамоў зноў з вялiкай кучай грошай i адразу ж паслаў да Вялiкага Клаўса хлопчыка папрасiць мерку.
– Як так? – здзiвiўся Вялiкi Клаўс. – Хiба я не забiў яго? Трэба паглядзець самому!
I ён сам панёс мерку Маленькаму Клаўсу.
– Адкуль гэта ў цябе такая куча грошай? – спытаўся ён i аж вытрашчыў вочы ад здзiўлення.
– Ты ж забiў не мяне, а маю бабулю, – сказаў Маленькi Клаўс, – i я яе прадаў за мерку грошай!
– З барышом прадаў! – сказаў Вялiкi Клаўс, пабег дамоў, узяў тапор i забiў сваю старую бабулю, потым паклаў яе на калёсы, прыехаў з ёй у горад да аптэкара i прапанаваў яму купiць мёртвае цела.
– Чыё яно, i дзе вы яго ўзялi? – спытаў аптэкар.
– Гэта мая бабуля! – адказаў Вялiкi Клаўс. – Я забiў яе, каб прадаць за мерку грошай!
– Госпадзi, памiлуй! – усклiкнуў аптэкар. – Вы самi не ведаеце, што гаворыце! Глядзiце, гэта ж можа каштаваць вам галавы!
I ён растлумачыў Вялiкаму Клаўсу, што ён такое нарабiў, якi ён нядобры чалавек i як яго за гэта пакараюць. Вялiкi Клаўс перапалохаўся, мiгам вылецеў з аптэкi, сеў на калёсы, сцебануў коней i паiмчаўся дамоў. Аптэкар i ўвесь народ падумалi, што ён звар'яцеў, i таму не затрымалi яго.
– Заплацiш ты мне за гэта, заплацiш, Маленькi Клаўс! – сказаў Вялiкi Клаўс, выехаўшы на дарогу, i як толькi дабраўся дамоў, узяў вялiкi мяшок, пайшоў да Маленькага Клаўса i сказаў:
– Ты зноў абдурыў мяне? Спярша я забiваў сваiх коней, а цяпер i бабулю! Усё гэта рабiў па тваёй мiласцi. Але ўжо больш ты мяне не абдурыш!
I ён схапiў Маленькага Клаўса i запiхнуў яго ў мяшок, а мяшок завязаў, закiнуў за плечы i крыкнуў:
– Пайду ўтаплю цябе!
Да ракi было не блiзка, i Вялiкаму Клаўсу было вельмi цяжка несцi Маленькага. Дарога iшла каля царквы, адтуль чулiся гукi аргана, ды i вернiкi прыгожа спявалi хорам. Вялiкi Клаўс паставiў мяшок з Маленькiм Клаўсам каля царкоўных дзвярэй i падумаў, што не дрэнна было б зайсцi ў царкву, паслухаць псалом, а потым ужо iсцi далей. Маленькi Клаўс не мог вылезцi з мяшка сам, а ўвесь народ быў у царкве. I вось Вялiкi Клаўс зайшоў у царкву.
– Ох, ох! – уздыхаў Маленькi Клаўс, круцячыся ў мяшку, але, як ён нi стараўся, развязаць мяшок яму не ўдавалася. У гэты час iшоў побач стары, сiвы як голуб пастух з вялiкай кульбай у руках; ён паганяў ёю статак. Каровы i быкi наляцелi на мяшок з Маленькiм Клаўсам i павалiлi яго.
– О-ох! – уздыхнуў Маленькi Клаўс. – Такi я малады яшчэ, а ўжо трэба выпраўляцца ў царства нябеснае!
– А я, няшчасны, такi стары, лядачы i ўсё не магу трапiць туды! – сказаў пастух.
– Дык развяжы мяшок, – закрычаў Маленькi Клаўс. – Лезь на маё месца хутка трапiш туды!
– З задавальненнем! – сказаў пастух i развязаў мяшок, а Маленькi Клаўс iмгненна выскачыў на волю.
– Цяпер ты будзеш наглядаць за статкам! – сказаў стары i залез у мяшок.
Маленькi Клаўс завязаў яго i пагнаў статак далей. Трошкi пазней выйшаў з царквы Вялiкi Клаўс, закiнуў мяшок за плечы, i яму адразу здалося, што мяшок палягчэў, – Маленькi ж Клаўс важыў амаль удвая больш, чым стары пастух.
"Бач як цяпер лёгка стала! А ўсё таму, што я праслухаў псалом!" – падумаў Вялiкi Клаўс, дайшоў да шырокай i глыбокай ракi, кiнуў туды мяшок з пастухом i, думаючы, што там сядзiць Маленькi Клаўс, закрычаў:
– Ну вось, цяпер не будзеш мяне абдурваць!
Пасля гэтага пайшоў ён дамоў, але ля самага раздарожжа сустрэў... Маленькага Клаўса з вялiкiм статкам!
– Вось табе i раз! – закрычаў Вялiкi Клаўс. – Хiба не ўтапiў цябе?
– Вядома, утапiў! – сказаў Маленькi Клаўс. – Паўгадзiны назад ты кiнуў мяне ў раку!
– Дык дзе ж ты ўзяў такi вялiкi статак? – спытаў Вялiкi Клаўс.
– А гэта вадзяны статак! – адказаў Маленькi Клаўс. – Я раскажу табе цэлую гiсторыю. Дзякуй, што ты ўтапiў мяне. Цяпер я стаў багатым, як бачыш! А страшна мне было ў мяшку! Вецер так i засвiстаў у вушах, калi ты кiнуў мяне ў халодную ваду! Я адразу пайшоў на дно, але не пабiўся, – там унiзе расце такая пяшчотная, мяккая трава, на яе я i ўпаў. Мяшок адразу ж развязаўся, i цудоўная дзяўчына ў белай як снег сукенцы, з вяночкам зялёным на мокрых валасах, падала мне руку i сказала: "А, гэта ты, Маленькi Клаўс? Ну вось, перш за ўсё бяры гэты статак, а трошкi далей адсюль пасецца другi, большы, – ён таксама твой".
Тут я ўбачыў, што рака была для вадзяных жыхароў усё роўна як дарога: яны ездзiлi i хадзiлi па дне ад самага возера i да таго месца, дзе рака канчаецца. Ах, як там было прыгожа! Якiя кветкi, якая свежая трава! А рыбкi шныпарылi каля маiх вушэй якраз так, як у нас тут птушкi! Якiя прыгожыя людзi траплялiся мне насустрач i якiя цудоўныя статкi пасвiлiся каля загарадзяў i канаў!
– Чаму ж вы так хутка вярнулiся? – спытаў Вялiкi Клаўс. – Мяне б не выманiлi адтуль, калi там так прыгожа!
– А я гэта не так сабе зрабiў! – сказаў Маленькi Клаўс. – Ты чуў, што вадзяная дзяўчына загадала мне пайсцi па другi статак, якi пасецца на дарозе ўсяго за адну вярсту адтуль? Дарогай яна называе раку – iншай дарогi яны ж там не ведаюць, – а рака так пятляе, што мне давялося б зрабiць вялiкi круг. Вось я i рашыўся выбрацца на сушу ды пайсцi напрамкi да таго месца, дзе чакае мяне статак; так я скарачу амаль паўмiлi!
– Эх, якi шчаслiўчык! – сказаў Вялiкi Клаўс. – А як ты думаеш, атрымаю я статак, калi спушчуся на дно?
– Вядома! – сказаў Маленькi Клаўс. – Толькi я не магу цягнуць цябе ў мяшку да ракi, ты вельмi цяжкi. А вось калi хочаш, дайдзi сам ды залезь у мяшок, а я з задавальненнем цябе скiну ў ваду!
– Дзякуй! – сказаў Вялiкi Клаўс. – Але калi я не атрымаю там статак, я цябе паб'ю, так i ведай!
– Ну-ну, не злуйся, – сказаў Маленькi Клаўс, i яны пайшлi да ракi.
Калi статак убачыў ваду, дык кiнуўся да яе; жывёле вельмi хацелася пiць.
– Паглядзi, як яны спяшаюцца! – сказаў Маленькi Клаўс. – Бач, як засумавалi па вадзе: дамоў, на дно, вiдаць, захацелася!
– Але ты спярша памажы мне, а не дык я цябе паб'ю! – сказаў Вялiкi Клаўс i залез у вялiкi мяшок, якi ляжаў на спiне ў аднаго з быкоў. – Ды пакладзi мне ў мяшок камень, а то я, мусiць, не пайду на дно!
– Пойдзеш! – сказаў Маленькi Клаўс, але ўсё-такi паклаў у мяшок вялiкi камень, моцна завязаў мяшок i спiхнуў яго ў ваду. Боўць! I Вялiкi Клаўс пайшоў прама на дно.
– Ох, баюся, не знойдзе ён там нi кароў, нi быкоў! – сказаў Маленькi Клаўс i пагнаў свой статак дамоў.
ЦЫРАВАЛЬНАЯ IГОЛКА
Жыла-была цыравальная iголка; яна лiчыла сябе такой тонкай, што ўявiла, быццам яна швейная iголка.
– Глядзiце, глядзiце, што вы трымаеце! – сказала яна пальцам, калi яны вымалi яе. – Не выпусцiце мяне! Упаду на падлогу – чаго добрага, згублюся: я занадта тонкая!
– Быццам бы! – адказалi пальцы i моцна схапiлi яе за талiю.
– Вось бачыце, я iду з цэлай свiтай! – сказала цыравальная iголка i пацягнула за сабою доўгую нiтку, толькi без вузельчыка.
Пальцы ўторкнулi iголку проста ў кухарчыну пантофлю, – скура на пантофлi трэснула, i трэба было зашыць дзiрку.
– Фу, якая чорная работа! – сказала цыравальная iголка, – я не вытрымаю! Я зламлюся!
I сапраўды зламалася.
– Ну вось, я ж казала, – прамовiла яна, – я занадта тонкая!
"Цяпер яна нi на што не годная", – падумалi пальцы, але iм ўсё-такi давялося моцна трымаць яе: кухарка накапала на зламаны канец iголкi сургуч i потым закалола ёй хустку.
– Вось цяпер я – брошка! – сказала цыравальная iголка. – Я ведала, што буду карыстацца павагай: у кiм ёсць толк, з таго заўсёды выйдзе нешта вартае.
I яна засмяялася сама сабе, – бо нiхто ж не бачыў, каб цыравальныя iголкi смяялiся ўголас, – яна сядзела ў хустцы, нiбы ў карэце i аглядалася па баках.
– Дазвольце спытацца, вы з золата? – звярнулася яна да суседкi-шпiлькi. Вы вельмi сiмпатычная, i ў вас уласная галоўка... Толькi маленькая! Пастарайцеся яе адгадаваць, – не кожнаму ж дастаецца сургучная галоўка!
Пры гэтым цыравальная iголка так фанабэрыста выпрасталася, што вылецела з хусткi проста ў ракавiну, куды кухарка якраз вылiвала памыi.
– Выпраўляюся ў плаванне! – сказала цыравальная iголка. – Толькi б не згубiцца!
Але яна згубiлася.
– Я занадта тонкая, я не створана для гэтага свету! – сказала яна, лежачы ў вулiчнай канаве. – Але я ведаю сабе кошт, а гэта заўсёды прыемна.
I цыравальная iголка цягнулася ў струнку, не трацячы добрага настрою.
Над ёю праплывала ўсялякая ўсялячына: трэскi, саломiнкi, кавалкi газетнай паперы...
– Бач, як плывуць! – казала цыравальная iголка. – Яны i ў розум не возьмуць тое, хто хаваецца тут пад iмi. – Гэта я тут хаваюся! Я тут сяджу! Вунь плыве трэска: у яе толькi i думак, што аб трэсках. Ну, трэскай яна век i застанецца! Вось саломiнку нясе... А круцiцца, круцiцца як! Не задзiрай так носу! Глядзi, каб не наскочыць на камень! А вунь газетны абрывак плыве. Даўно ўжо забыцца паспелi, што на iм надрукавана, а ён бач як разгарнуўся!.. Я ляжу цiха, смiрна. Я ведаю сабе кошт, i гэтага ў мяне не адбяруць!
Аднойчы каля яе нешта заблiшчэла, i цыравальная iголка ўявiла, што гэта брыльянт. Гэта быў бутэлечны асколак, але ён зiхацеў, i цыравальная iголка загаварыла з iм. Яна назвала сябе брошкай i спыталася ў яго:
– Вы, мусiбыць, брыльянт?
– Так, нешта накшталт гэтага.
I абое думалi адно пра другое i пра самiх сябе, што яны сапраўднай каштоўнасцi, i гутарылi мiж сабой аб недасведчанасцi i фанабэрыстасцi свету.
– Так, я жыла ў каробцы ў адной дзяўчыны, – распавядала цыравальная iголка. – Дзяўчына гэтая была кухаркай. У яе на кожнай руцэ было па пяць пальцаў. I вы ўявiць сабе не можаце, да чаго даходзiла iх напышлiвасць! А занятак жа ў iх быў толькi адзiн – вымаць мяне i класцi назад у каробку!
– А яны блiшчэлi? – спытаўся бутэлечны асколак.
– Блiшчэлi? – адказала цыравальная iголка. – Не, бляску ў iх не было, затое колькi гонару!.. Iх было пяць братоў, усе – уроджаныя "пальцы"; яны заўсёды стаялi ў рад, хоць i былi рознай велiчынi. Крайнi – Таўстун, – мiж iншым, адстояў ад iншых, ён быў тоўсты карантыш, i спiна ў яго гнулася толькi ў адным месцы, таму ён мог кланяцца толькi раз; затое ён казаў, што калi яго адсякуць, дык чалавек не прыдатны болей для вайсковай службы. Другi – Ласунок – тыцкаў свой нос усюды: i ў салодкае i ў кiслае, тыцкаў i ў сонца i ў месяц; ён жа нацiскаў на пяро, калi трэба было пiсаць. Наступны – Цыбаты – глядзеў на ўсiх звысоку. Чацверты – Залатаперст – насiў вакол поясу залаты пярсцёнак. I, нарэшце, самы маленькi – Пер-музыка нiчога не рабiў i вельмi гэтым ганарыўся. Так, яны толькi i ведалi, што выхваляцца, i вось – я кiнулася ў ракавiну.
– А цяпер мы сядзiм ды блiшчам! – сказаў бутэлечны асколак.
У гэты час вады ў канаве прыбыло, i яна хлынула цераз край i знесла з сабой асколак.
– Ён прасунуўся! – уздыхнула цыравальная iголка. – А я засталася ляжаць! Я занадта тонкая, занадта далiкатная, але я ганаруся гэтым, i гэта высакародны гонар!
Яна ляжала, выцягнуўшыся ў струнку, i перадумала шмат думак.
– Я проста гатовая думаць, што нарадзiлася ад сонечнага промня, – такая я тонкая! Праўда, здаецца, быццам сонца шукае мяне пад вадой! Ах, я такая тонкая, што нават бацька мой сонца не можа мяне знайсцi! Не абламалася б тады маё вочка*, я б, здаецца, заплакала! Хаця, не, плакаць непрыстойна!
* Iгольнае вушка па-дацку называецца iгольным вочкам.
Аднойчы прыйшлi вулiчныя хлапчукi i пачалi корпацца ў канаўцы, вышукваючы старыя цвiкi, манеткi ды iншыя скарбы. Перапэцкалiся яны страшэнна, але гэта прыносiла iм задавальненне!
– Ай! – закрычаў раптам адзiн з iх; ён накалоўся аб цыравальную iголку. Глядзi, якая штуковiна!
– Я не штуковiна, а паненка! – заявiла цыравальная iголка, але яе нiхто не пачуў. Сургуч з яе сышоў, i яна ўся пачарнела, але ў чорным заўсёды выглядаеш больш стрункай, i iголка ўяўляла, што стала яшчэ танчэй за ранейшае.
– Вунь плыве яечная шкарлупiна! – закрычалi хлапчукi, узялi цыравальную iголку ды ўваткнулi ў шкарлупiну.
– Чорнае на белым фоне вельмi прыгожа! – сказала цыравальная iголка. Цяпер мяне добра вiдаць! Толькi б не захварэць на марскую хваробу, гэтага я не вытрымаю: я такая далiкатная!
Але яна не захварэла на марскую хваробу – вытрымала.
– Супроць марской хваробы добра мець стальны страўнiк, i заўсёды трэба памятаць, што ты не тое што звычайныя смяротныя! Цяпер я зусiм ачуняла. Чым ты больш высакародны, тым больш можаш перанесцi!
– Крэк! – сказала яечная шкарлупiна: яе пераехалi ламавыя калёсы.
– Вух, як цiсне! – заенчыла цыравальная iголка. – Зараз мяне званiтуе! Не вытрымаю! Зламлюся!
Але яна вытрымала, хаця яе i пераехалi ламавыя калёсы; яна ляжала на бруку, выцягнуўшыся ва ўсю даўжыню, – ну i няхай сабе ляжыць!
СВIНАПАС
Жыў-быў бедны прынц. Каралеўства ў яго было зусiм маленькае, але якое-нiякое, а ўсё ж каралеўства, – хоць ажанiся, i вось ажанiцца ён якраз i хацеў.
Яно, вядома, дзёрзка было ўзяць ды спытаць дачку iмператара: "Пойдзеш за мяне?" Але ён асмелiўся. Iмя ў яго было вядомае на ўвесь свет, i сотнi прынцэс сказалi б яму дзякуй, але што адкажа iмператарская дачка?
А вось паслухаем.
На магiле ў прынцавага бацькi рос ружовы куст, ды якi прыгожы! Квiтнеў ён толькi раз у пяць год, i распускалася на iм адна-адзiная ружа. Затое салодкi быў яе водар, панюхаеш – i адразу забудуцца ўсе твае гаркоты i турботы. А яшчэ быў у прынца салавей, i спяваў ён так, быццам у горлейку ў яго былi сабраны ўсе самыя цудоўныя напевы на свеце. Вось i вырашыў прынц падарыць прынцэсе ружу i салаўя. Паклалi iх у вялiкiя срэбныя куфэркi i адаслалi ёй.
Загадаў iмператар прынесцi куфэркi да сябе ў вялiкую залу – прынцэса гуляла там у госцi са сваiмi фрэйлiнамi, бо iншых спраў у яе не было. Убачыла прынцэса куфэркi з падарункамi, запляскала ў ладкi ад радасцi.
– Ах, калi б тут была маленькая кiска! – сказала яна.
Але з'явiлася цудоўная ружа.
– Ах, як хораша зроблена! – уголас сказалi фрэйлiны.
– Мала сказаць хораша, – адгукнуўся iмператар, – проста нядрэнна.
Толькi прынцэса пакратала ружу i ледзь не заплакала.
– Фi, тата! Яна не штучная, яна сапраўдная.
– Фi! – уголас паўтарылi прыдворныя. – Сапраўдная!
– Пачакаем сердаваць! Паглядзiм спачатку, што ў другiм куфэрку! – сказаў iмператар.
I вось выпырхнуў з куфэрка салавей i запеў так дзiўна, што спачатку нi да чаго i прычапiцца было.
– Superbe! Charmant!* – сказалi фрэйлiны; усе яны балбаталi па-французску адна горш за адну.
* Непараўнана! Цудоўна! (фр.)
– Гэта птушка так нагадвае мне арганчык нябожчыцы iмператрыцы! – сказаў адзiн стары прыдворны. – Так, так, i гук той жа, i манера!
– Так! – сказаў iмператар i заплакаў, як дзiця.
– Спадзяюся, птушка несапраўдная? – спытала прынцэса.
– Сапраўдная! – адказалi пасланцы, якiя даставiлi падарункi.
– Дык няхай ляцiць, – сказала прынцэса i катэгарычна адмовiлася прыняць прынца.
Толькi прынц не журыўся; выпацкаў твар чорнай i бурай фарбай, насунуў на вочы шапку i пастукаўся ў дзверы.
– Дзень добры, iмператар! – сказаў ён. – Цi не знойдзецца ў вас у палацы месцейка для мяне?
– Шмат вас тут ходзiць ды шукае! – адказваў iмператар. – Урэшце, пастой, мне патрэбны свiнапас! У нас процьма свiней!
Так i прызначылi прынца свiнапасам яго вялiкасцi i ўбогую каморку побач са свiнарнiкам адвялi, i там ён павiнен быў жыць. Ну вось, праседзеў ён цэлы дзень за работай i да вечара зрабiў цудоўны маленькi гаршчочак. Увесь абвешаны бразготкамi гаршчочак, i калi ў iм што-небудзь варыцца, бразготкi вызваньваюць даўнейшую песеньку:
Ах, мой мiлы Аўгусцiн,
Усё прайшло, прайшло, прайшло!
Але самае забаўнае ў гаршчочку тое, што калi патрымаць над iм у пары палец – адразу можна даведацца, што ў каго гатуецца ў горадзе. Няма слоў, гэта было цiкавей, чым ружа.
Аднойчы прагульваецца прынцэса з усiмi фрэйлiнамi i раптам чуе мелодыю, што вызвоньваюць бразготкi. Стала яна на месцы, а сама так уся i ззяе, таму што таксама ўмела найграваць "Ах, мой мiлы Аўгусцiн", – толькi гэту мелодыю i толькi адным пальцам.
– Ах, гэта ж i я гэтак магу! – сказала яна. – Свiнапас у нас, мабыць, адукаваны. Паслухайце, хай хто-небудзь пойдзе i спытае, колькi каштуе гэты iнструмент.
I вось адной з фрэйлiн давялося прайсцi да свiнапаса, толькi яна надзела для гэтага драўляныя чаравiкi.
– Што возьмеш за гаршчочак? – спытала яна.
– Дзесяць пацалункаў прынцэсы! – адказваў свiнапас.
– Госпадзi памiлуй!
– Ды ўжо нiяк не меней! – адказваў свiнапас.
– Ну, што ён сказаў? – спытала прынцэса.
– Гэта i вымавiць немагчыма! – адказвала фрэйлiна. – Гэта жахлiва!
– Дык шапнi на вуха!
I фрэйлiна шапнула прынцэсе.
– Якi недалiкатны! – сказала прынцэса i пайшла далей, ды не паспела зрабiць i некалькi крокаў, як бразготкi зноў зазвiнелi так слаўна:
Ах, мой мiлы Аўгусцiн,
Усё прайшло, прайшло, прайшло!
– Паслухай, – сказала прынцэса, – iдзi спытай, можа, ён згодзiцца на дзесяць пацалункаў маiх фрэйлiн?
– Не, дзякуй! – адказваў свiнапас. – Дзесяць пацалункаў прынцэсы, альбо гаршчочак застанецца ў мяне.
– Якая нудота! – сказала прынцэса. – Ну, станьце наўкол мяне, каб нiхто не бачыў!
Захiнулi фрэйлiны прынцэсу, растапырылi спаднiцы, i свiнапас атрымаў дзесяць пацалункаў прынцэсы, а прынцэса – гаршчочак.
Вось дык радасцi было! Увесь вечар i ўвесь наступны дзень стаяў на агнi гаршчочак, i ў горадзе не засталося нiводнай кухнi, хай гэта дом камергера альбо шаўца, пра якую прынцэса не ведала, што там гатуюць. Фрэйлiны скакалi ад радасцi i пляскалi ў ладкi.
– Мы ведаем, у каго сёння салодкi суп i блiнчыкi! Ведаем, у каго каша i свiныя катлеты! Як цiкава!
– У вышэйшай ступенi цiкава! – пацвердзiла обер-гафмайстэрына.
– Але толькi трымайце язык за зубамi, я ж дачка iмператара.
– Змiлуйцеся! – сказалi ўсе.
А свiнапас – гэта значыць прынц, але для iх ён быў па-ранейшаму свiнапас дарма часу не губляў i змайстраваў трашчотку. Варта пакруцiць ёю ў паветры – i вось ужо яна сыпле ўсiмi вальсамi i полькамi, якiя толькi ёсць на свеце.
– Гэта ж suреrbе! – сказала прынцэса, iдучы мiма. – Проста не чула нiчога лепшага! Паслухайце, спытайце, што ён хоча за гэты iнструмент. Толькi цалавацца я болей не стану!
– Ён патрабуе сто пацалункаў прынцэсы! – паведамiла фрэйлiна, выйшаўшы ад свiнапаса.
– Ды ён, вiдаць, вар'ят! – сказала прынцэса i пайшла далей, але, зрабiўшы два крокi, спынiлася. – Мастацтва трэба заахвочваць! – сказала яна. – Я дачка iмператара. Скажыце яму, я згодна на дзесяць пацалункаў, як учора, а астатнiя хай атрымае з маiх фрэйлiн!
– Ах, нам так не хочацца! – сказалi фрэйлiны.
– Якое глупства! – сказала прынцэса. – Ужо калi я магу цалаваць яго, то вы i тым болей. Не забывайце, што я кармлю вас i плачу вам жалаванне!
Давялося фрэйлiне яшчэ раз схадзiць да свiнапаса.
– Сто пацалункаў прынцэсы! – сказаў ён. – А не – кожны застанецца пры сваiм.
– Станьце наўкол! – сказала прынцэса, i фрэйлiны абступiлi яе i свiнапаса.
– Гэта што яшчэ за зборышча ля свiнарнiка? – спытаў iмператар, выйшаўшы на балкон. Ён працёр вочы i надзеў акуляры. – Не iнакш як фрэйлiны iзноў нешта выдумалi! Трэба пайсцi паглядзець.
I ён выпрастаў заднiкi сваiх туфляў – туфлямi яму служылi стаптаныя чаравiкi. I-эх, як хутка ён пайшоў!
Спусцiўся iмператар у двор, падкрадваецца пацiхеньку да фрэйлiнаў, а тыя толькi тым i занятыя, што пацалункi лiчаць: гэта ж трэба, каб справа зладзiлася як належыць i свiнапас атрымаў роўна столькi, колькi прызначана, нi больш нi менш. Вось чаму нiхто не заўважыў iмператара, а ён прыўстаў на дыбачкi i глянуў.
– Гэта што яшчэ такое? – сказаў ён, убачыўшы, што прынцэса цалуе свiнапаса, ды як стукне iх туфлем па галаве!
Здарылася гэта ў тую хвiлiну, калi свiнапас атрымаў свой восемдзесят шосты пацалунак.
– Неrаus*! – у гневе сказаў iмператар i выштурхаў прынцэсу са свiнапасам за межы сваёй дзяржавы.
* Вон! (ням.)
Стаiць i плача прынцэса, свiнапас лаецца, а дождж так i палiвае.
– Якая я гаротная! – галосiць прынцэса. – Хай бы я выйшла за цудоўнага прынца! Якая я няшчасная!
А свiнапас зайшоў за дрэва, сцёр з твару чорную i бурую фарбу, скiнуў брудную вопратку – i вось перад ёй ужо прынц у царскiм адзеннi, ды такi прыгожы, што прынцэса мiжвольна зрабiла рэверанс.
– Цяпер я пагарджаю табою! – сказаў ён. – Ты не захацела выйсцi за сумленнага прынца. Ты нiчога не зразумела нi ў салаўi, нi ў ружы, затое магла цалаваць за забаўкi свiнапаса. Так табе i трэба!
Ён пайшоў да сябе ў каралеўства i зачынiў дзверы на засаўку. А прынцэсе толькi i заставалася стаяць ды спяваць:
Ах, мой мiлы Аўгусцiн,
Усё прайшло, прайшло, прайшло!
"ЁСЦЬ ЖА РОЗНIЦА!"
Быў май месяц; паветра было яшчэ досыць халоднае, але ўсё ў прыродзе – i кустоўе, i дрэвы, i палi, i лугi – паказвала, што бярэ сваё вясна. Лугi стракацелi кветкамi; пачыналi цвiсцi, красаваць кветкi i на жывой загародзе, а непадалёку пышнела ўвасабленне самой вясны – маленькая яблынька нiбы ў вэлюме. Асаблiва прыгожая была на ёй адна галiна, маладзенькая, свежанькая, уся ўсыпаная пяшчотнымi ружовымi бутонамi, што яшчэ не як след разгарнулiся. Яна сама ведала, якая яна прыгожая; усведамленне красы было ў яе ў соку. Галiна пагэтаму зусiм не здзiвiлася, калi брычка, што кацiлася па дарозе, запынiлася насупраць яблынi i маладая графiня сказала, што паглядней гэтай галiнкi цяжка што-небудзь знайсцi, што яна жывое ўвасабленне юнай красунi вясны. Галiнку адламалi, графiня ўзяла яе сваiмi далiкатнымi пальчыкамi i беражлiва павезла дадому, засцерагаючы ад сонца шоўкавым парасонiкам. Прыехалi ў палац, галiнку панеслi па высокiх, шыкоўных пакоях. На адчыненых вокнах калыхалiся белыя фiранкi, у блiскучых, празрыстых вазах стаялi букеты цудоўных кветак. У адну з ваз, быццам вылепленую з бялюткага снегу, паставiлi i яблыневую галiнку, абкружыўшы яе свежымi светла-зялёнымi букавымi галiнкамi. Цуд, як прыгожа было!
Галiнка заганарылася, i што ж? Гэта было зусiм зразумела!
Праз пакой праходзiла шмат люду; кожны наведнiк мог сказаць сваё слова толькi ў той меры, у якой за iм самiм прызнавалi яго вартасць. I вось некаторыя не гаварылi зусiм нiчога, некаторыя ж залiшне шмат; галiнка здагадалася, што i памiж людзьмi, як мiж раслiнамi, ёсць рознiца.
"Адны бываюць для прыгажосцi, iншыя толькi для карысцi, а без таго-сяго i зусiм можна абысцiся", – думала яна.
Яе паставiлi якраз насупраць адчыненага акна, адкуль ёй былi вiдаць увесь сад i поле, дык яна ўдосталь магла наглядзецца на розныя кветкi i раслiны i падумаць пра рознiцу памiж iмi; там iх было шмат усялякiх – i пышных, i простых, нават зусiм сцiпленькiх.
– Бедныя адрынутыя раслiнкi! – сказала галiна. – Вялiкая на самай справе рознiца памiж iмi. Якiмi нешчаслiвымi яны павiнны сябе адчуваць, калi толькi яны ўвогуле здольныя адчуваць, побач са мной i з такiмi, як я! Канечне, вялiкая рознiца памiж намi! Ды так i павiнна быць, бо iначай усе былi б роўныя!
I галiнка пазiрала на палявыя кветкi з нейкiм спачуваннем; асаблiва вартым жалю здаваўся ёй адзiн вiд кветак, якiх было мноства па ўсiм полi i нават уздоўж канаў. Нiхто не збiраў iх у букеты, – яны былi вельмi ж простыя, звычайныя; iх можна было знайсцi нават памiж камянёў на бруку, яны ўзыходзiлi ўсюды, як самае непатрэбнае пустазелле. I iмя ж у iх было брыдкое: чортавы падойнiкi.*
* Чортавы падойнiкi – дацкая назва дзьмухаўцоў.
– Бедная няшчасная раслiна! – сказала галiна. – Ты не вiнаватая, што належыш да такога гатунку i што ў цябе такое брыдкое, нядобрае iмя! Але i памiж раслiнамi, як мiж людзьмi, павiнна быць рознiца.
– Рознiца! – адгукнуўся сонечны прамень i пацалаваў пышную галiнку, але пацалаваў i жоўтыя чортавы падойнiкi, што раслi ў полi; iншыя браты яго сонечныя промнi таксама цалавалi бедныя кветачкi нароўнi з самымi шыкоўнымi...
Сонечны прамень, прамень святла, разумеў усё лепей.
– Якая ты невiдушчая, сляпая! – сказаў ён галiнцы. – Якую адрынутую раслiну ты гэтак шкадуеш?
– Чортавы падойнiкi! – сказала галiна. – Нiколi з iх не робяць букетаў, iх топчуць нагамi – вельмi ж iх шмат! Семя iхняе лётае над дарогаю, як пастрыжаная воўна, i лiпне да апраткi падарожных. Пустазелле, i больш нiчога! Але камусьцi трэба быць i пустазеллем! Ах, я так удзячна свайму лёсу, што не з таго роду!
На поле выбег вялiкi гурт дзяцей. Самага малога прынеслi на руках i пасадзiлi на траву сярод жоўтых кветак. Малое весела смяялася, гарэзавала, бiла па траве ножкамi, кулялася, рвала жоўтыя кветкi i нават цалавала iх у шчырым парыве дзiцячай душы. Старэйшая малеча абрывала кветкi, а пустыя знутры сцяблiнкi згiналi i закладвалi адзiн iхнi кончык у iншы, пасля рабiлi з такiх асобных колцаў доўгiя ланцужкi i ўпрыгожвалi iмi шыю, плечы, грудзiну i галаву. I гэта быў проста цуд! Самыя старэйшыя з дзяцей асцярожна зрывалi раслiны, што адцвiлi i былi ўвянчаныя пёркавымi каронамi, падносiлi гэтыя паветраныя, нiбы шарсцяныя, галоўкi, што былi па-свойму прыродным цудам, да рота i намагалiся здьмуць за адзiн раз увесь пушок. Каму гэта ўдасца, той будзе мець новую апратку яшчэ да Новага года, – так сказала бабуля.
Адрынутая кветка была ў гэтым выпадку сапраўдным прарокам.
– Бачыш? – запытаў сонечны прамень. – Бачыш яго красу, ягонае вялiкае значэнне?
– Толькi для дзяцей! – адказала галiна.
Прыплялася на поле i старая бабуля i пачала выкопваць тупым зломкам нажа карэннi жоўтых кветак. Некаторае карэнне яна збiралася спажыць на каву, iншае – прадаць у аптэку на лякарства.
– Краса ўсё ж куды вышэй! – сказала галiна. – Толькi выбраныя трапяць у свет прыгожага! Ёсць жа рознiца i памiж раслiнамi, як мiж людзьмi!
Сонечны прамень пачаў гаварыць пра бязмежную любоў да ўсяго жывога: усё, каму падорана жыццё, мае штосьцi сваё ва ўсiм – i ў сваiм часе, i ў вечнасцi.
– Ну, гэта толькi вы так лiчыце! – сказала галiна.
У пакой зайшлi людзi; памiж iмi была i маладая графiня, якая паставiла галiнку ў празрыстую прыгожую вазу, скрозь якую свяцiла сонца. Графiня нясла кветку, – што ж яшчэ? – а яна, кветка, была загорнутая буйным зялёным лiсцем, лежучы ў iм, быццам у футарале, абароненая нават ад самага невялiчкага подыху ветру. I нясла яе графiня так беражлiва, як не несла нават пяшчотную яблыневую галiнку. Асцярожна адагнула яна зялёнае лiсце, i з-за яго вызiрнула паветраная карона адрынутай жоўтай кветкi. Яе графiня так асцярожна сарвала i гэтак беражлiва нясла, каб вецер не здьмуў нiводную тоненькую пярынку з яе паветранай галоўкi. Яна данесла яе цэлай i непачапанай i не магла нацешыцца прыгажосцю, празрыстасцю, усёй своеасаблiвай пабудовай гэтай цудоўнай кветкi, уся вабнасць якой – да першага подыху ветру.
– Зiрнiце ж, што за цуд!.. – сказала графiня. – Я намалюю яго разам з яблыневай галiнкаю. Усе любуюцца ёю, але па волi божай i гэтая бедная кветачка надзеленая не меншай красою. Якiя не розныя яны, усё ж кветкi – дзецi аднаго свету прыгожага!
