Текст книги "Казкi (на белорусском языке)"

Автор книги: Ханс Кристиан Андерсен

сообщить о нарушении

Текущая страница: 16 (всего у книги 19 страниц)

– Там няма затое нашай кучаравай капусты! – сказала курыца. – Аднойчы я з усiмi сваiмi куранятамi адпачывала летам у вёсцы; там была цэлая куча пяску, у якiм мы маглi корпацца i капацца колькi хацелi! Акрамя таго, нам быў адчынены ўваход у агарод з капустай! Ах, якая яна была зялёная! Не ведаю нiчога, больш прыгожага!

– Але ж адзiн качан падобны на другi як дзве кроплi вады! – сказала ластаўка. – Да таго ж тут так часта здараецца дрэннае надвор'е.

– Ну, да гэтага можна прывыкнуць! – сказала курыца.

– А якi тут холад! Ненарокам i замерзнеш! Вельмi холадна!

– Але вельмi добра для капусты! – сказала курыца. – Ды, нарэшце, i ў нас бывае цёпла! Чатыры ж гады таму назад лета стаяла ў нас пяць тыдняў! I якая ж гарачыня была! Усе задыхалiся! Дарэчы, у нас няма тых атрутных стварэнняў, як у вас там! Няма i разбойнiкаў! Трэба быць адшчапенцам, каб не бачыць нашу краiну самай лепшай у свеце! Такi не павiнен i жыць у ёй! – Тут курыца заплакала. – Я ж таксама падарожнiчала, як жа! Цэлых дванаццаць мiль праехала ў бочачцы! I нiякага задавальнення няма ад падарожжа!

– Так, курыца – асоба, вартая ўвагi! – сказала лялька Берта. – Мне таксама зусiм не падабаецца ездзiць па гарадах – то ўверх, то ўнiз! Не, мы пераедзем на дачу ў вёску, дзе ёсць пясочная куча, i будзем гуляць у агародзе з капустай.

На тым i сышлiся.

Субота

– А сёння будзеш апавядаць? – спытаў Яльмар, як толькi Оле-Лукойе паклаў яго спаць.

– Сёння некалi, – адказаў Оле i раскрыў над хлопчыкам свой прыгожы парасон. – Ты вось паглядзi на гэтых кiтайцаў!

Парасон быў падобны на вялiкую кiтайскую чашу, размаляваную блакiтнымi дрэвамi i вузенькiмi мосцiкамi, на якiх стаялi маленькiя кiтайцы i кiвалi галовамi.

– Сёння трэба будзе прыбраць да заўтрашняга дня ўвесь свет! – працягваў Оле. – Заўтра ж свята, нядзеля! Мне трэба пайсцi на званiцу – паглядзець, цi здзьмуў вецер пыл з травы i лiсця. Самая ж цяжкая работа яшчэ наперадзе: трэба зняць з неба i пералiчыць усе зорачкi. Я збiраю iх у свой фартух, але ж даводзiцца нумераваць кожную зорачку i кожную дзiрачку, дзе яна сядзела, каб потым размяшчаць iх на месцах, iнакш яны дрэнна будуць трымацца i пасыплюцца з неба адна за адной!

– Паслухайце ж вы, пан Оле-Лукойе! – сказаў раптам партрэт, якi вiсеў на сцяне. – Я прадзядуля Яльмара i вельмi вам удзячны за тое, што вы расказваеце хлопчыку казкi; але вы не павiнны скажаць яго паняццяў. Зоркi нельга здымаць з неба i чысцiць. Зоркi – такiя ж свяцiлы, як наша зямля, тым яны i прыгожыя!

– Дзякуй табе, прадзядуля! – адказваў Оле-Лукойе. – Дзякуй! Ты – галава прозвiшча, роданачальнiк, але я ўсё-такi старэйшы за цябе! Я стары язычнiк; рымляне i грэкi называлi мяне богам сноў! Я меў i маю ўваход у славуцейшыя дамы, i ведаю, як абыходзiцца i з большымi, i з меншымi! Можаш цяпер расказваць сам!

I Оле-Лукойе пайшоў, узяўшы пад пахi свой парасон.

– Ну, няўжо i нельга выказаць сваю думку! – сказаў стары партрэт.

Тут Яльмар прачнуўся.

Нядзеля

– Добры вечар! – сказаў Оле-Лукойе.

Яльмар кiўнуў яму, ускочыў i павярнуў прадзядуляў партрэт тварам да сцяны, каб ён зноў не ўмешваўся ў размову.

– А цяпер ты раскажы мне казкi пра пяць зялёных гарошын, якiя паявiлiся ў адным стручку, пра пеўневу нагу, якая заляцалася да курынай нагi, i пра цыравальную iголку, якая ўяўляла сябе швейнай iголкай.

– Ну, добрага патрошку! – сказаў Оле-Лукойе. – Я лепш пакажу табе тое-сёе. Пакажу табе свайго брата, яго таксама завуць Оле-Лукойе, але нi да каго ён не з'яўляецца больш чым адзiн раз у жыццi. Калi ж з'явiцца, бярэ чалавека, садзiць да сябе на каня i расказвае яму казкi. Ён ведае толькi дзве: адна з iх такая цудоўная, што нiхто i ўявiць сабе не можа, а другая такая страшная, што... ды не, немагчыма нават i сказаць – якая!

Тут Оле-Лукойе прыўзняў Яльмара, паднёс яго да акна i сказаў:

– Зараз убачыш майго брата, другога Оле-Лукойе. Людзi яшчэ называюць яго Смерцю. Бачыш, ён зусiм не такi страшны, якiм яго малююць. Кафтан на iм вышываны серабром, як твой гусарскi мундзiр; за спiной развяваецца чорны аксамiтны плашч. Глядзi, як ён едзе!

I Яльмар убачыў, як iмчаўся наўскач другi Оле-Лукойе i садзiў да сябе на каня i старых, i малых. Адных ён садзiў перад сабою, другiх – ззаду; але спачатку заўсёды пытаўся:

– Якiя ў цябе адзнакi па паводзiнах?

– Добрыя! – адказвалi ўсе.

– Ну, пакажы! – гаварыў ён.

Даводзiлася паказваць; i вось тых, у каго былi выдатныя або добрыя адзнакi, ён садзiў перад сабою i расказваў iм дзiўную казку, а тых, у каго былi пасрэдныя або дрэнныя, – садзiў ззаду, i яны павiнны былi слухаць страшную казку. Яны трэслiся ад страху, плакалi i хацелi саскочыць з каня, ды не маглi – яны адразу моцна прырасталi да сядла.

– Але ж Смерць – цудоўнейшы Оле-Лукойе! – сказаў Яльмар. – I я нiколькi не баюся яго!

– Ды i нечага баяцца! – сказаў Оле. – Глядзi толькi, каб у цябе заўсёды былi добрыя адзнакi!

– Вось гэта павучальна! – прамармытаў партрэт. – Усё-такi, значыць, не шкодзiць часам выказаць сваю думку!

Ён быў задаволены.

Вось табе i ўся гiсторыя пра Оле-Лукойе! А вечарам няхай ён сам раскажа табе яшчэ што-небудзь.

ЛЁН

Лён красаваў цудоўнымi блакiтнымi кветачкамi, мяккiмi i пяшчотнымi, як крылцы матылькоў, нават яшчэ больш пяшчотнымi! Сонца лашчыла яго, дождж палiваў, i iльну гэта было так карысна i прыемна, як маленькiм дзецям, калi мацi спачатку памые iх, а потым пацалуе, дзецi ад гэтага становяцца больш прыгожымi, прыгажэў i лён:

– Усе кажуць, што я ўрадзiўся на славу! – сказаў лён. – Кажуць, што я яшчэ выцягнуся, i потым з мяне атрымаецца выдатны кавалак тканiны! Ах, якi я шчаслiвы! Напраўду, я шчаслiвейшы за ўсiх! Гэта так прыемна, што i я спатрэблюся на што-небудзь! Сонейка мяне весялiць i ажыўляе, дожджык харчуе i асвяжае! Ах, я такi шчаслiвы, такi шчаслiвы! Я шчаслiвейшы за ўсiх!

– Так, так, так! – сказалi калкi згароды. – Ты яшчэ не ведаеш свету, а мы дык вось ведаем, – бачыш, якiя мы сукаватыя!

I яны жаласлiва зарыпелi:

Азiрнуцца не паспееш,

Як i песеньцы канец!

– Зусiм не канец! – сказаў лён. – I заўтра зноў будзе грэць сонейка, зноў пойдзе дожджык. Я адчуваю, што расту i квiтнею! Я шчаслiвейшы за ўсiх на свеце!

Але вось аднойчы з'явiлiся людзi, схапiлi лён за макушку i выдралi з коранем. Як балюча было! Потым яго паклалi ў ваду, быццам збiралiся ўтапiць, а пасля таго трымалi над агнём, быццам хацелi падсмажыць. Жах, дый толькi!

– Не век жа мы можам жыць для свайго задавальнення! – сказаў лён. Прыходзiцца i пацярпець. Затое паразумнееш.

Але iльну даводзiлася ўжо вельмi дрэнна. Чаго толькi з iм не рабiлi: i мялi, i трушчылi, i трапалi, i часалi – ды проста ўсяго i не запомнiш! Нарэшце ён апынуўся на пралцы. Жжж! Тут ужо мiжволi ўсе думкi ўроскiд пайшлi!

"Я ж так доўга быў невыказна шчаслiвы! – думаў ён у час сваiх пакут. – Што ж, трэба быць удзячным за тое добрае, што выпала мне на долю! Так, трэба, трэба!.. Ох!"

I ён паўтараў тое ж самае, нават трапiўшы на ткацкi станок.

Але вось нарэшце з яго атрымаўся вялiкi кавалак цудоўнай тканiны. Увесь лён да апошняй сцяблiнкi пайшоў на гэты кавалак.

– Але ж гэта ўсё цудоўна! Вось ужо не думаў, не гадаў! Як мне, аднак, шанцуе! А калкi ж усё паўтаралi: "Азiрнуцца не паспееш, як i песеньцы канец!" Цi шмат яны разумелi, сказаць няма чаго! Песеньцы зусiм не канец! Яна толькi цяпер i пачынаецца. Вось шчасце! Сапраўды калi мне i давялося папакутваць крыху, то затое цяпер з мяне i атрымалася сёе-тое. Не, я шчаслiвейшы за ўсiх на свеце! Якi я цяпер моцны, мяккi, белы i доўгi! Гэта несумненна лепш, чым проста расцi або нават квiтнець у полi! Там нiхто за мной не даглядаў, ваду я толькi i бачыў, што ў дожджык, а цяпер да мяне прыставiлi прыслугу, кожную ранiцу мяне перакладваюць на другi бок, кожны вечар палiваюць з лейкi! Сама пастарша трымала нада мною прамову i сказала, што ва ўсiм акалодку не знойдзецца лепшага кавалка! Ну, цi ж можна быць шчаслiвейшым за мяне!

Палатно ўзялi ў дом, i яно трапiла пад нажнiцы. Ну i выпала ж яму! Яго i рэзалi, i кроiлi, i калолi iголкамi – так, так! Нельга сказаць, што гэта было прыемна! Затое з палатна атрымалася дванаццаць пар... такiх прыналежнасцей туалета, якiя не прынята называць у грамадстве, але ў якiх усе маюць патрэбу. Цэлых дванаццаць пар атрымалася!

– Дык вось калi толькi з мяне атрымалася сёе-тое! Вось якое, было маё прызначэнне! Дык гэта ж проста шчасце! Цяпер i я прыношу карысць свету, а ў гэтым жа ўся i сутнасць, у гэтым жа ўся i радасць жыцця! Нас дванаццаць пар, але ўсё ж мы адно цэлае, мы – тузiн! Вось дык шчасце!

Прайшлi гады, i бялiзна знасiлася.

– Усяму на свеце бывае канец! – сказала яна. – Рада б была паслужыць яшчэ, ды немагчыма – немагчыма!

I вось бялiзну парвалi на рыззё. Яно ўжо было падумала, што яму зусiм надышоў канец, так пачалi яго секчы, камечыць, варыць, адцiскаць... Ды, зiрк яно пераўтварылася ў тонкую белую паперу!

– Ну, вось сюрпрыз дык сюрпрыз! – сказала папера. – Цяпер я танчэй ранейшага, i на мне можна пiсаць. Чаго толькi на мне не напiшуць! Якое шчасце!

I на ёй напiсалi цудоўнейшыя апавяданнi. Слухаючы iх, людзi рабiлiся дабрэй i разумней, – так добра i разумна яны былi напiсаны. Якое шчасце, што людзi змаглi iх прачытаць!

– Ну, гэтага мне i ў сне не снiлася, калi я цвiла ў полi блакiтненькiмi кветачкамi! – казала папера. – I цi магла я ў той час думаць, што мне выпадзе на долю шчасце несцi людзям радасць i веды! Я ўсё яшчэ не магу прыйсцi ў сябе ад шчасця! Самой сабе не веру! Але ж гэта так! Сама я тут нi пры чым, я iмкнулася толькi па меры слабых сiл сваiх недарэмна займаць месца! I вось жыццё нясе мяне ад адной радасцi i гонару да другой! Кожны раз, як я падумаю: "Ну, вось i песеньцы канец", тут якраз i пачынаецца для мяне новае, яшчэ вышэйшае, лепшае жыццё! Цяпер я думаю выправiцца ў шлях-дарогу, абысцi ўвесь свет, каб усе людзi маглi прачытаць напiсанае на мне! Гэтак жа i павiнна быць! Раней у мяне былi блакiтненькiя кветачкi, цяпер кожная кветачка расцвiла цудоўнейшай думкай! Шчаслiвей за мяне няма нiкога на свеце!

Але папера не выправiлася ў падарожжа, а трапiла ў друкарню, i ўсё, што на ёй было напiсана, перадрукавалi ў кнiгу, ды не ў адну, а ў сотнi, тысячы кнiг. Яны маглi прынесцi карысць i падараваць задавальненне бясконца большай колькасцi людзей, чым адна тая папера, на якой былi напiсаны апавяданнi: бегаючы па белым свеце, яна б абшматалася на паўшляху.

"Сапраўды, бясспрэчна, так справа будзе надзейней! – падумала спiсаная папера. – Гэтага мне i ў галаву не прыходзiла! Я застануся дома адпачываць, i мяне будуць шанаваць, як старую бабульку! На мне ж усё напiсана, словы сцякалi з пяра прама на мяне! Я застануся, а кнiгi будуць бегаць па белым свеце! Вось гэта справа! Не, якая я шчаслiвая, якая я шчаслiвая!"

Тут усе асобныя лiсты паперы сабралi, звязалi разам i паклалi на палiцу.

– Ну, можна цяпер i спачываць на лаўрах! – сказала папера. – Не лiшне таксама сабрацца з думкамi i засяродзiцца! Цяпер толькi я зразумела, як след, што ўва мне ёсць! А зразумець сябе самога – вялiкi крок наперад. Але што ж будзе са мной потым? Адно я ведаю – што абавязкова рушу наперад! Усё на свеце пастаянна iдзе наперад, да дасканаласцi.

У адзiн цудоўны дзень паперу ўзялi i кiнулi ў плiту; яе вырашылi спалiць, бо яе нельга было прадаць у малочную крамку на абгортку масла i цукру.

Дзецi абступiлi плiту; iм хацелася паглядзець, як папера ўспыхне i потым па попелу пачнуць перабягаць i згасаць адна за другой гарэзлiвыя, блiскучыя iскрынкi! Вось так дакладна дзятва бяжыць дадому са школы! Пасля ўсiх выходзiць настаўнiк – гэта апошняя iскра. Але, зрэдку думаюць, што ён ужо выйшаў – не i не! Ён выходзiць яшчэ шмат часу пагадзя пасля самага апошняга школьнiка!

I вось агонь схапiў паперу! Як яна ўспыхнула!

– Уф! – сказала яна i ў тую ж хвiлiну пераўтварылася ў слуп полымя, якое ўзвiнулася ў паветра высока-высока, лён нiколi не мог падняць так высока сваiх блакiтненькiх кветкавых галовак, i полымя ззяла такiм асляпляльным бляскам, якiм нiколi не ззяла белая тканiна. Напiсаныя на паперы лiтары ў адно iмгненне заiрдзелiся, i ўсе словы i думкi ператварылiся ў полымя!

– Цяпер я ўзвiнуся прама да сонца! – сказала полымя, быццам тысячамi галасоў адначасова, i паляцела ў трубу. А ў паветры залёталi маленечкiя нябачаныя iстоты, лягчэй, больш лягчэй, чым нават полымя, з якога нарадзiлiся. Iх было столькi ж, колькi калiсьцi было кветачак на iльне. Калi полымя патухла, яны яшчэ раз пратанцавалi па чорным попеле, пакiдаючы на iм блiскучыя сляды ў выглядзе залатых iскрынак.

Дзятва выбегла са школы, за ёй выйшаў i настаўнiк; любата была паглядзець на iх! I дзецi заспявалi над мёртвым попелам:

Азiрнуцца не паспееш,

Як i песеньцы канец!

Але нябачаныя малюпасенькiя iстоты казалi:

– Песенька нiколi не канчаецца – вось што самае дзiвоснае! Мы ведаем гэта, i таму мы шчаслiвейшыя за ўсiх!

Але дзецi не пачулi нiводнага слова, а калi б i пачулi, не зразумелi б. Ды i не трэба! Не ўсё ж ведаць дзецям!

ДЗЯЎЧЫНКА З ЗАПАЛКАМI

Бралася на мароз, iшоў снег, на вулiцы рабiлася ўсё больш i больш цёмна. Справа была вечарам, напярэдаднi Новага года. У гэткi вось холад i цемрадзь па вулiцах блукала бедная дзяўчынка з непакрытай галавой i босымi нагамi. Праўда, яна выйшла з дому ў туфлях, але чаго яны былi вартыя! Неверагодна агромнiстыя, апошняю iх насiла мацi дзяўчынкi, i яны зляцелi ў малюткi з ног, калi яна перабягала цераз вулiцу, спужаўшыся дзвюх карэт, што iмчалi мiма яе. Аднаго туфля яна так i не знайшла, другi ж падхапiў нейкi хлопчык i пабег з iм, сказаўшы, што з яго выйдзе выдатная калыска для яго дзяцей, калi яны ў яго будуць.

I вось дзяўчынка пайшла далей басанож; ножкi яе зусiм пачырванелi i пасiнелi ад холаду. У старэнькiм фартушку ў яе ляжала некалькi карабкоў серных запалак; адзiн карабок яна трымала ў руцэ. За цэлы дзень нiхто не купiў у яе нiводнай запалачкi, яна не ўтаргавала нi гроша. Галодная, азяблая, iшла яна ўсё далей, далей... Шкада было i паглядзець на небараку! Снег густа падаў на яе цудоўныя бялявыя валасы, якiя вiлiся, але яна i не думала пра гэтую прыгажосць. Ва ўсiх вокнах свяцiлiся агеньчыкi, вулiцы дыхалi смажанымi гусьмi; сёння ж быў пярэдадзень Новага года – вось пра гэта яна думала.

Нарэшце яна ўселася ў куточку, за выступам аднаго дома, скурчылася i падцiснула пад сябе ножкi, каб хоць трошкi сагрэцца. Але не, стала яшчэ халадней, а дамоў яна вярнуцца не смела: яна ж не прадала нiводнага карабка, не ўтаргавала нi гроша – бацька прыб'е яе! Ды i не цяплей у iх дома! Толькi што дах над галавою, а вецер, дык так i гуляе па ўсяму жытлу, нягледзячы на тое, што ўсе шчылiны i дзiркi старанна заткнуты саломаю i анучамi.

Ручкi яе зусiм пакалелi. Ах! Адна маленечкая запалка магла б сагрэць яе! Калi б толькi яна асмелiлася ўзяць з карабка хаця б адну, чыркнуць ёю аб сцяну i пагрэць. пальчыкi! Нарэшце дзяўчынка выцягнула запалку. Чырк! Як яна засiпела i загарэлася! Полымя было такое цёплае, яснае, i калi дзяўчынка прыкрыла яго ад ветру жменькай, ёй здалося, што перад ёю гарыць свечка.

Дзiўная гэта была свечка: дзяўчынцы мроiлася, быццам яна сядзiць перад вялiкаю жалезнаю печкаю з блiскучымi меднымi ножкамi i дзверцамi. Як хораша палымнеў у ёй агонь, як цёпла стала малютцы! Яна выцягнула было i ножкi, але... агонь пагас. Печка знiкла, у руках дзяўчынкi застаўся толькi абгарэлы канец запалкi.

Вось яна чыркнула другою; запалка загарэлася, полымя яе ўпала проста на сцяну, i сцяна стала раптам празрыстаю. Дзяўчынка пабачыла ўвесь пакой, накрыты беласнежным абрусам i застаўлены дарагiм фарфорам стол, а на iм смажаную гусь, напханую чарнаслiвам i яблыкамi. Што за пах iшоў ад яе! Лепш жа за ўсё было тое, што гусь раптам саскочыла са стала i, як была, з вiдэльцам i нажом у спiне, так i пабегла, перавальваючыся, проста да дзяўчынкi. Тут запалка пагасла, i перад дзяўчынкай зноў стаяла адна халодная каменная сцяна.

Яна запалiла яшчэ запалку i апынулася пад дзiвоснаю елкаю, куды большаю i прыгажэйшаю, чым тая, якую дзяўчынка бачыла на Куццю, зазiрнуўшы ў акно аднаго багатага купца. Елка гарэла тысячамi агеньчыкаў, а з зелянiны голля выглядвалi стракатыя малюнкi, якiмi ўпрыгожваюць вокны крамаў. Малютка працягнула да елкi абедзве ручкi, але запалка пагасла, агеньчыкi сталi паднiмацца ўсё вышэй i вышэй, i яна пабачыла, што гэта былi ясныя зорачкi; адна з iх раптам пакацiлася па небе, пакiдаючы за сабою доўгi вогненны след.

– Вось нехта памiрае! – сказала дзяўчынка.

Нябожчыца бабуля, якая адна ў цэлым свеце любiла дзяўчынку, казала ёй: "Калi падае зорачка – нечая душа iдзе да Бога".

Дзяўчынка чыркнула аб сцяну новаю запалкаю; яркае святло асвяцiла прастору, i перад малюткаю стаяла ўся акружаная ззяннем, такая ясная, светлая, i ў той жа час такая цiхая i ласкавая яе бабуля.

– Бабуля! – закрычала дзяўчынка. – Вазьмi мяне з сабою! Я ведаю, што ты знiкнеш, як толькi пагасне запалка, знiкнеш, як цёплая печка, дзiвосная смажаная гусь i вялiкая цудоўная елка!

I яна паспешлiва чыркнула ўсiмi запалкамi, якiя засталiся i былi ў яе ў руках, – гэтак ёй хацелася затрымаць бабулю.

I запалкi ўспыхнулi такiм яркiм полымем, што стала святлей, чым днём. Нiколi яшчэ бабуля не была такою прыгожаю, такою вялiкаснаю! Яна ўзяла дзяўчынку на рукi, i яны паляцелi разам, у ззяннi i ў бляску, высока-высока, туды, дзе няма нi холаду, нi голаду, нi жаху – да Бога!

У халодны ранiшнi час, у кутку за домам, па-ранейшаму сядзела дзяўчынка з ружовымi шчочкамi i ўсмешкай на вуснах, але мёртвая. Яна замерзла ў апошнi вечар старога года; навагодняе сонца асвяцiла маленькi трупiк. Дзяўчынка сядзела з запалкамi; адзiн карабок амаль зусiм згарэў.

– Яна хацела пагрэцца, небарака! – казалi людзi.

Але нiхто не ведаў, якую прыгажосць яна бачыла, у якiм бляску ўзняслася разам з бабуляй да навагоднiх радасцей на неба!

СЯРЭБРАНАЯ МАНЕТКА

Жыла-была манетка. Яна толькi што выйшла з чаканкi, чысценькая, блiскучая, пакацiлася i зазвiнела:

– Ура! Цяпер пайду гуляць па белым свеце! Ура!

I пайшла.

Дзiця трымала яе ў сваiм цёпленькiм кулачку, скнара сцiскаў халоднымi, лiпкiмi пальцамi, людзi старэйшыя падоўгу круцiлi ў руках, перш чым расстацца з ёю, а моладзь трацiла яе, як толькi атрымлiвала. Манетка была сярэбраная з невялiкай дамешкай медзi i вось ужо цэлы год гуляла па белым свеце, па той краiне, дзе яе адчаканiлi. Потым яна выправiлася вандраваць за мяжу i ўрэшце засталася адзiнай роднай манеткай у кашальку падарожнiка. Але ён i не здагадваўся, што яна iснуе, пакуль яна сама выпадкова не трапiла яму пад руку.

– Ого! – усклiкнуў ён. – У мяне яшчэ засталася адна родная манетка! Ну, няхай вандруе са мною i далей!

I падарожнiк зноў паклаў яе ў кашалёк, а манетка ажно зазвiнела i заскакала ад радасцi. Цяпер яна ляжала разам са сваiмi замежнымi таварышкамi, якiя ўвесь час мянялiся: адны саступалi месца другiм, а наша манетка ўсё заставалася ў кашальку, i гэта было пэўнай адзнакай яе адметнасцi.

Мiнула шмат тыдняў. Манетка заехала далёка-далёка ад радзiмы, але куды не ведала. Яна толькi чула ад суседак, што яны францужанкi або iталiйкi, што яны цяпер у такiм або такiм вось горадзе. Але сама яна не магла ўявiць сабе гэтых гарадоў: вечна седзячы ў кашальку, не пабачыш свету. А з ёю так яно i было.

Ды вось аднойчы манетка прыкмецiла, што кашалёк не зачынены, ёй захацелася хоць адным вокам зiрнуць на свет, i яна праслiзнула ў шчылiнку. Ёй, канешне, не трэба было гэта рабiць, бо залiшняя цiкаўнасць нiколi не застаецца без пакарання! Яна выпала ў кiшэню штаноў. Увечары кашалёк дасталi, а манетка засталася ляжаць, дзе ляжала. Штаны вынеслi ў калiдор, каб пачысцiць, i тут манетка вывалiлася з кiшэнi на падлогу, i нiхто гэтага не заўважыў.

Ранiцай адзежу зноў прынеслi ў пакой. Падарожнiк адзеўся i паехаў, а манетка засталася.

Неўзабаве яе знайшлi на падлозе i далучылi да трох iншых манетак, каб яны выконвалi свае абавязкi.

"Вось i цудоўна! Зноў пайду гуляць па свеце, пабачу новых людзей, новыя звычаi!" – падумала манетка.

– Што гэта за манета? – раптам пачула яна. – Гэта не наша манета! Ды яна фальшывая! Яна нiчога не вартая!

Вось тут, уласна кажучы, i пачынаецца гiсторыя манеткi, якую яна пасля сама расказвала.

– "Фальшывая! Нiкуды не вартая!" Пры гэтых словах я ажно скаланулася, расказвала манетка. – Я ж ведала, што я з чыстага серабра, вельмi звонкая i цудоўнай чаканкi. Мабыць, гэтыя людзi памыляюцца, – думала я. – Не можа быць, каб яны так казалi пра мяне! Але менавiта пра мяне яны i гаварылi. Яны называлi мяне фальшываю. На iхнюю думку, я была нiчога не вартая! "Трэба яе збыць каму-небудзь у прыцемку", – сказаў чалавек, да якога я трапiла. I збыў-такi. Але пры дзённым святле мяне зноў пачалi лаяць i зневажаць: "Фальшывая!", "Нiчога не вартая!", "Трэба яе хутчэй збыць з рук!" I я дрыжала ад сораму i страху кожны раз, калi мяне падсоўвалi каму-небудзь замест мясцовай манеты.

"Няшчасная я манета, – думала я тады. – Якая з таго карысць, што я сярэбраная, звонкая, выдатнай чаканкi? Усяму гэтаму грош цана! У вачах усiх ты застаешся тою, за каго цябе лiчаць! I як, мусiць, жахлiва мець нячыстае сумленне, прабiвацца наперад падманам, ашуканствам, калi мне, нi ў чым не вiнаватай, гэтак цяжка пакутаваць толькi таму, што ў мяне аблiчча злачынкi!.." Пераходзячы ў новыя рукi, я кожны раз калацiлася, баючыся, што мяне пачнуць разглядаць, бо ведала, што мяне са злосцю шпурнуць на стол, нiбыта я якая-небудзь махлярка.

Аднойчы я трапiла да беднай жанчыны: ёй заплацiлi мною за цяжкую падзённую работу. Але ёй ужо нiяк не ўдавалася збыць мяне з рук – нiхто не хацеў браць мяне, i я была для небаракi сапраўдным няшчасцем. "Давядзецца мне каго-небудзь ашукаць, – сказала яна неяк раз. – Я не такая багатая, каб трымаць у запасе фальшывыя грошы. Аддам гэтую манету багатаму булачнiку, ён не збяднее ад гэтага... Але ўсё ж нядобра так рабiць. Сама ведаю, што нядобра".

– Ну вось, цяпер я буду ляжаць на сумленнi ў беднай кабеты! – уздыхнула я. – Няўжо я гэтак змянiлася?

Жанчына пайшла да багатага булачнiка, але той вельмi добра разбiраўся ў манетах: булачнiк не паклаў мяне ў касу, а шпурнуў проста ў твар жанчыне. I, вядома, ёй не далi за мяне хлеба. Ах, як я засмуцiлася! "Няўжо, – думала я, мяне адчаканiлi на гора людзям?! Мяне, якая ў маладыя гады была такая смелая, упэўненая ў сабе. Так верыла ў сваю каштоўнасць i цудоўную чаканку!" I я затужыла, замаркоцiлася, як толькi можа тужыць-маркоцiцца манетка, якую нiхто не хоча браць. Але жанчына прынесла мяне назад дадому, лагодна-ласкава паглядзела на мяне i сказала: "Не хачу нiкога ашукваць! Я праб'ю ў табе дзiрачку, няхай кожны ведае, што ты фальшывая... Хаця... Пачакай, мне падумалася – можа, ты шчаслiвая манетка? Мне чамусьцi здаецца, што ты шчаслiвая. Я праб'ю ў табе дзiрачку, зацягну шнурок i павешу на шыю суседскай дзяўчынцы – няхай носiць на шчасце!"

I яна прабiла на мне дзiрачку. Канешне, не дужа прыемна, калi ў табе прабiваюць дзiрку, але дзеля добрай мэты, шмат што можна перацярпець. Праз дзiрачку працягнулi шнурок, i я зрабiлася падобнай на медальён. Тады мяне павесiлi на шыйку маленькай дзяўчынцы. Малая ўсмiхалася мне, цалавала мяне, i я ўсю ноч спачывала на цёпленькiх нявiнных дзiцячых грудзях.

Ранiцай мацi дзяўчынкi ўзяла мяне ў рукi, паглядзела на мяне i штосьцi задумала, – я адразу здагадалася! Яна дастала нажнiцы i перарэзала шнурок.

– Шчаслiвая манетка! – сказала яна. – Гэта трэба праверыць.

Яна паклала мяне ў кiслату, i я ўся пазелянела. Потым яна старанна замазала дзiрачку, крыху пачысцiла мяне i на змярканнi пайшла да прадаўца латарэйных бiлетаў, каб купiць на шчасце бiлецiк.

Ах, як цяжка было ў мяне на душы! Я ўся сцялася i, здавалася, вось-вось пераламлюся напалам. Я ж ведала, што мяне абзавуць фальшываю, зняславяць перад усiмi iншымi манетамi, што ляжаць у касе i аздоблены надпiсамi i чаканкай, якой можна ганарыцца. Але ж! На гэты раз абышлося, i я не зведала ганьбы. Пакупнiкоў сабралася вельмi многа i прадавец быў гэтак заняты, што, не разглядаючы, кiнуў мяне ў касу разам з iншымi манетамi. Выйграў цi не куплены за мяне бiлет – я не ведаю, але на другi дзень мяне разгледзелi, палiчылi за фальшывую i адклалi ўбок, а пасля зноў паслалi ашукваць людзей – з маёй дапамогi ўсё ашукваць, ашукваць! А гэта ж проста нясцерпна з маiм шчырым, сумленным характарам – яго ж не маглi ў мяне адабраць!

Так пераходзiла я з рук у рукi, з дома ў дом больш за год, усюды мяне лаялi, усюды праклiналi. Нiхто мне не верыў, i я ўжо сама не верыла сабе. Цяжкi гэта быў час.

Аднойчы прыехаў падарожнiк. Яму вось мяне i падсунулi. Ён быў даверлiвы i палiчыў мяне за мясцовую манету. Але калi ён хацеў за штосьцi расплацiцца мною, я зноў пачула:

– Гэтая манета нiкуды не вартая, яна фальшывая!

– Мне яе далi за сапраўдную, – сказаў падарожнiк i больш пiльна прыгледзеўся да мяне. Раптам на твары яго з'явiлася ўсмешка, а я ж ужо даўно не бачыла ўсмешкi на тварах тых, хто трымаў мяне ў руках. – Не можа быць! усклiкнуў ён. – Гэта ж наша родная манетка, добрая праўдзiвая манетка з маёй радзiмы, у ёй прабiлi дзiрку i называюць фальшываю! Вось пацеха! Але я цябе зберагу i завязу дадому.

Як я зарадавалася! Мяне зноў называюць добрай, праўдзiвай, сапраўднай, а не фальшывай манеткай, хочуць узяць дамоў, дзе ўсе будуць прызнаваць мяне i верыць, што я з чыстага серабра i цудоўнай чаканкi! Я заiскрылася б ад радасцi, але гэта не ў маёй натуры: гэта ўласцiва сталi, а не серабру.

Мяне загарнулi ў тонкую белую паперку, каб я не змяшалася з iншымi манетамi i не згубiлася. I толькi на святы, калi да падарожнiка збiралiся землякi, мяне паказвалi iм, i ўсе хвалiлi мяне: казалi, што я вельмi цiкавая. Пацеха ды годзе! Як гэта можна здавацца цiкавай, калi сама пры гэтым не гаворыш нi слова?

I вось нарэшце я апынулася на радзiме! Усе мае нягоды i пакуты скончылiся, i радасць вярнулася да мяне. Бо я з чыстага серабра, адмысловай чаканкi i нiхто не звяртае ўвагi, што на мне прабiта дзiрка, як на фальшывай. Гэта не мае анiякага значэння, калi ты сама не фальшывая.

Так, трэба мець цярпенне. Урэшце праўда заўсёды перамагае – у гэтым я цвёрда ўпэўнена! – закончыла свой расказ манетка.

ДЗIЦЯЧАЕ ПУСТАМОЎЕ

У купца-багацея ладзiўся дзiцячы вечар; былi запрошаны ўсе дзецi багатых i знакамiтых бацькоў. Справы ў купца iшлi добра, а сам ён быў чалавекам адукаваным, у свой час нават гiмназiю закончыў. Гэтага дабiўся яго шаноўны бацька, якi напачатку быў звычайным прасалам, але сумленным i працавiтым чалавекам i здолеў сабраць сабе сякi-такi капiтал, а сын яго прымножыў. Купец быў разумным i добрым чалавекам, хоць людзi пра гэтыя якасцi згадвалi не так часта, як пра яго багацце.

Ён быў знаёмы, як кажуць, i з арыстакратамi крывi, i з арыстакратамi розуму, а таксама з арыстакратамi крывi i розуму адначасова, i, нарэшце, з тымi, якiя не маглi пахвалiцца нi першым, нi другiм арыстакратызмам.

Такiм чынам, у ягоных пакоях сабралася вялiкая грамада, але выключна дзiцячая, дзецi балбаталi без супынку; як вядома, у iх што ў галаве, тое i на языку. Сярод дзяцей была адна прыгожанькая маленькая дзяўчынка, толькi страшэнна фанабэрыстая. Фанабэрыю ў яе не ўбiлi, а "ўцалавалi", i не бацькi, а слугi – бацькi для гэтага былi занадта разумныя. Бацька малечы быў камер-юнкерам, i яна ведала, што гэта штосьцi "страшна важнае".

– Я камер-юнкерская дачка! – сказала яна.

Мiж тым з гэткiм жа поспехам яна магла быць i дачкой крамнiка – бо i першае i другое аднолькава не залежыць ад самога чалавека. I вось яна расказвала iншым дзецям, што ў яе цячэ "сапраўдная кроў", а хто яе не мае, з таго нiчога i не атрымаецца. Чытай, старайся, вучыся колькi хочаш, але калi ў цябе няма сапраўднай крывi, толку не будзе.

– А ў тых, чыё iмя канчаецца на "сен", – дадала яна, – i зусiм нiколi нiчога талковага не атрымаецца. Трэба ўперцi рукi ў бокi i трымацца далей ад усiх гэтых "сен, сен"!

I яна ўперлася чароўнымi ручкамi ў бакi i выставiла вострыя локцiкi, каб паказаць, як трэба трымацца. Цудоўныя ў яе былi ручкi, ды i сама яна была надзвычай мiленькая!

Але дачка купца пакрыўдзiлася: прозвiшча яе бацькi было Мадсен, а яна разумела, што гэтае прозвiшча таксама канчаецца на "сен". Тады яна годна ўзняла галоўку i сказала:

– Затое мой тата можа купiць ледзянцоў ажно на сто рыксдалераў i раскiдаць iх сярод людзей! А твой можа?

– А мой тата, – сказала дачка пiсьменнiка, – можа i твайго тату, i твайго, i ўсiх татаў на свеце выставiць у газеце! Яго ўсе баяцца, а мама гаворыць: гэта ён гаспадар у газеце!

I дзяўчынка ганарлiва ўскiнула галаву – ну проста вылiтая прынцэса крывi!

А за прычыненымi дзвярамi стаяў бедны хлопчык i пазiраў на дзяцей праз шчылiну; хлапчанё не магло зайсцi ў пакой: дзе тут гэткаму бедняку раўняцца на багатых i знакамiтых дзяцей! Ён дапамагаў на кухнi кухарцы, i зараз яму дазволiлi зiрнуць праз шчылiну на прыбраных i вясёлых дзяцей, i ўжо гэта было для яго вялiкiм шчасцем.

"Вось каб я быў на iхнiм месцы!" – мроiлася яму. Раптам ён пачуў гаману дзяўчынак, ад яе можна было ўпасцi духам. Бо ў ягоных бацькоў не было i капейкi ў капiлцы; у iх не было нават сродкаў, каб выпiсаць газету, а не тое, што выдаваць яе самiм. Але горш за ўсё, што прозвiшча яго бацькi, а значыць, i яго ўласнае, канчалася на "сен"! З яго нiколi не атрымаецца нiчога талковага! Вось у чым бяда! Але яму здавалася, што кроў у яго была самая сапраўдная; бо iнакш i быць не магло.

Дык вось што адбылося ў той вечар!

Мiнула шмат гадоў, дзецi сталi дарослымi. У тым жа горадзе стаяў цудоўны дом, поўны багацця. Усiм хацелася пабываць там; дзеля гэтага прыязджалi нават з iншых гарадоў. Дык хто ж з тых дзяцей, пра якiх нам расказалi, мог назваць гэты дом сваiм? Гэта лёгка адгадаць? Не вельмi! Дом належаў таму беднаму хлапчаняцi, якое сцiпла стаяла тады за дзвярамi. З яго ўсё ж нешта атрымалася, хоць i прозвiшча яго канчалася на "сен" – Тарвальдсен.

А тыя тры дзяўчынкi? Дзецi кроўнай, грашовай i разумовай знацi, што з iх атрымалася? Так, усе яны былi дзецi як дзецi, усе адно аднаго вартыя! I з iх атрымалiся прыстойныя людзi; запачаткаваннi ў iх былi добрыя. А iхнiя развагi i размовы ў той вечар былi пустой дзiцячай балбатнёй!

ДЗЮЙМОВАЧКА

Жыла на свеце адна жанчына. У яе не было дзяцей, а ёй вельмi хацелася дзiцятка мець. Вось пайшла яна да старой варажбiткi i кажа:

– Мне так хочацца, каб у мяне была дачка, хоць самая маленькая!..

– Няма нiчога прасцей! – адказала варажбiтка. – Вось табе ячменнае зерне. Гэта зерне не простае, не з тых, што спеюць у вас на палях i родзяцца птушкам на спажыву. Вазьмi яго i пасадзi ў гаршчок для кветак. Убачыш, што будзе.