Текст книги "Казкi (на белорусском языке)"
Автор книги: Ханс Кристиан Андерсен
сообщить о нарушении
Текущая страница: 4 (всего у книги 19 страниц)
"Мае, напэўна, вось гэтыя, мокрыя", – падумаў ён i памылiўся: гэта былi якраз галёшы шчасця. Што ж, палiцыя iншы раз таксама памыляецца.
Пiсар надзеў галёшы i, сунуўшы паперы ў кiшэню, а другiя – пад паху (яму трэба было сёе-тое перачытаць i перапiсаць дома), выйшаў на вулiцу. Дзень быў нядзельны, стаяла цудоўнае надвор'е, i палiцэйскi пiсар падумаў, што нядрэнна было б прагуляцца па Фрэдэрыксбергу.
Малады чалавек вызначаўся рэдкiм стараннем i ўседлiвасцю, так што пажадаем яму прыемнай прагулкi пасля многiх гадзiн працы ў душнай канцылярыi.
Спачатку ён iшоў, нi аб чым не думаючы, i галёшам таму ўсё не выпадала зручнага моманту праявiць сваю цудадзейную сiлу.
Але вось ён сустрэў у адной алеi свайго знаёмага, маладога паэта, i той сказаў, што заўтра выпраўляецца падарожнiчаць на ўсё лета.
– Эх, вось вы зноў едзеце, а мы застаемся, – сказаў пiсар. – Шчаслiвыя вы людзi, лятаеце сабе, дзе хочаце i куды хочаце, а ў нас ланцугi на нагах.
– Так, але iмi вы прыкаваны да хлебнага дрэва, – запярэчыў паэт. – Вам няма патрэбы клапацiцца аб заўтрашнiм днi, а калi вы састарыцеся, атрымаеце пенсiю.
– Так-то так, але вам усё-такi жывецца намнога раздольней, – сказаў пiсар. – Пiсаць вершы – што можа быць лепш! Публiка носiць вас на руках, i вы самi сабе гаспадары. Вось паспрабавалi б вы пасядзець у судзе, як мы сядзiм, ды павалтузiцца з гэтымi сумнейшымi справамi!
Паэт пахiтаў галавой, пiсар таксама пахiтаў галавой, i яны разышлiся ў розныя бакi, застаўшыся кожны пры сваiм меркаваннi.
"Дзiўны народ гэтыя паэты, – думаў малады чыноўнiк. – Хацелася б блiжэй пазнаёмiцца з такiмi натурамi, як ён, i самому стаць паэтам. Каб я быў на iх месцы, я ў сваiх вершах не стаў бы хныкаць. Ах, якi сёння дзiвосны вясеннi дзень, колькi ў iм прыгажосцi, свежасцi, паэзii! Якое незвычайна празрыстае паветра! Якiя мудрагелiстыя воблакi! А трава i лiсце так саладжава пахнуць! Даўно я ўжо так востра не адчуваў гэтага, як зараз".
Вы, канечне, заўважылi, што ён ужо стаў паэтам. Але знешне зусiм не змянiўся, – неразумна думаць, што паэт не такi ж чалавек, як усе iншыя. Сярод простых людзей часта сустракаюцца натуры больш паэтычныя, чым многiя праслаўленыя паэты. Толькi ў паэтаў намнога лепш развiта памяць, i ўсе iдэi, вобразы, уражаннi захоўваюцца ў ёй да таго часу, пакуль не знойдуць свайго паэтычнага ўвасаблення на паперы. Калi просты чалавек становiцца паэтычна адоранай натурай, адбываецца свайго роду ператварэнне, – i такое iменна ператварэнне адбылося з пiсарам.
"Якiя дзiўныя прыемныя пахi! – думаў ён. – Яны нагадваюць мне фiялкi ў цётачкi Лоны. Так, я тады быў яшчэ зусiм маленькi. Божа, як гэта я нi разу не ўспомнiў аб ёй раней! Добрая старая цётачка! Яна жыла якраз за Бiржай. Заўсёды, нават у самую лютую сцюжу, на вокнах у яе зелянелi ў слоiках якiя-небудзь галiнкi цi парасткi, фiялкi напаўнялi пакой водарам; а я прыкладваў нагрэтыя медзякi да заледзянелых шыб, каб можна было глядзець на вулiцу. Якi вiд адкрываўся з гэтых вокан! На канале стаялi ўмёрзлыя ў лёд караблi, велiзарныя чароды варон складалi ўвесь iх экiпаж. Аднак з надыходам вясны судны перайначвалiся. З песнямi i крыкамi "ўра" матросы сколвалi лёд; караблi смалiлi, аснашчалi ўсiм неабходным, i яны нарэшце адплывалi ў заморскiя краiны. Яны адплываюць, а я вось застаюся тут; i так будзе заўсёды; заўсёды я буду сядзець ў палiцэйскай канцылярыi i глядзець, як iншыя атрымлiваюць замежныя пашпарты. Але, такi мой лёс! – I ён глыбока-глыбока ўздыхнуў, затым раптам апамятаўся: – Што ж гэта са мной такое робiцца сёння? Раней мне нiчога падобнага i ў галаву не прыходзiла. Пэўна, гэта веснавое паветра так на мяне дзейнiчае. А сэрца сцiскаецца ад нейкага саладжавага хвалявання".
Ён палез у кiшэню па свае паперы. "Вазьмуся за iх, буду думаць аб чым-небудзь iншым", – вырашыў ён i прабег вачыма першы лiст, што трапiўся пад руку. "Фру Зiгбрыт", арыгiнальная трагедыя ў пяцi дзеях", – прачытаў ён. – Што такое? Дзiўна, почырк мой! Няўжо гэта я напiсаў трагедыю? А гэта яшчэ што? "Iнтрыга на балi, альбо Вялiкае свята; вадэвiль". Але адкуль гэта ўсё ў мяне? Напэўна, хто-небудзь падсунуў. Ды тут яшчэ пiсьмо..."
Пiсьмо прыслала дырэкцыя аднаго тэатра; яна не вельмi ветлiва паведамляла аўтару, што абедзве яго п'есы нiчога не варты.
– Гм, – выцiснуў пiсар, прысаджваючыся на лаўку.
У галаве яго раптам закруцiлася мноства думак, а сэрца напоўнiлася невытлумачальнай пяшчотай... да чаго – ён i сам не ведаў. Машынальна ён сарваў кветку i залюбаваўся ёю. Гэта была простая маленькая маргарытка, але яна на працягу адной хвiлiны паведамiла яму аб сабе больш, чым можна даведацца, выслухаўшы некалькi лекцый па батанiцы. Яна расказала яму паданне аб сваiм нараджэннi, расказала аб тым, якое магутнае сонечнае святло, – гэта ж дзякуючы яму распусцiлiся i пачалi дзiўна пахнуць яе пяшчотныя пялёсткi. А паэт у гэты час думаў аб суровай жыццёвай барацьбе, якая абуджае ў чалавеку яшчэ невядомыя яму сiлы i пачуццi. А паветра i святло – улюбёнцы маргарыткi, але святло – яе галоўны заступнiк, перад iм яна схiляецца з трапятаннем; а калi яно адыходзiць врчарам, яна засынае ў абдымках паветра.
– Святло адарыла мяне прыгажосцю, – сказала маргарытка.
– А паветра дае табе жыццё! – шапнуў ёй паэт.
Непадалёку стаяў хлапчук i ляпаў кiем па вадзе ў бруднай канаўцы – пырскi разляталiся ў розныя бакi. I пiсар задумаўся раптам аб тых мiльёнах жывых, нябачных простым вокам iстот, якiя ўзлятаюць разам з вадзянымi кроплямi на велiзарную, у параўнаннi з iх уласнымi памерамi, вышыню, – вось як калi б мы, напрыклад, апынулiся над воблакамi. Думаючы аб гэтым, а таксама аб сваiм ператварэннi, наш пiсар усмiхнуўся: "Я проста сплю i бачу сон. Але якi гэта ўсё-такi неверагодны сон! Аказваецца, можна трызнiць наяву, усведамляючы, што гэта табе толькi снiцца. Добра б успомнiць аб усiм гэтым заўтра ранiцай, калi я прачнуся. Якi дзiўны стан! Зараз я ўсё бачу так выразна, так ясна, адчуваю сябе такiм бадзёрым i дужым – i ў той жа час добра ведаю, што ранiцай паспрабую што-небудзь прыпомнiць, у галаву мне палезе толькi дурнота. Колькi разоў гэта бывала са мной! Усе гэтыя дзiвосныя рэчы падобныя на золата гномаў: ноччу, калi яго атрымлiваеш, яно блiшчыць i зiхацiць, а днём ператвараецца ў кучу друзу i завялых лiсцяў".
Дарэшты засмучаны, пiсар сумна ўздыхаў, паглядаючы на птушак, якiя весела спявалi свае песенькi, пералятаючы з галiнкi на галiнку.
"I iм жывецца лепш, чым мне. Умець лятаць – якая дзiвосная здольнасць! Шчаслiвы той, хто ёю адораны. Калi б я толькi мог ператварыцца ў птушачку, я б стаў вось такiм маленькiм жаўранкам!"
I ў тую ж хвiлiну рукавы i фалды яго сурдута ператварылiся ў крылы i абраслi пер'ем, а замест галёшаў з'явiлiся кiпцюрыкi. Ён адразу заўважыў усе гэтыя ператварэннi i ўсмiхнуўся. "Ну, цяпер я бачу, што гэта сон. Але такiх вар'яцкiх сноў мне яшчэ не даводзiлася бачыць", – падумаў ён, узляцеў на зялёную галiнку i заспяваў.
Аднак у яго спевах ужо не было паэзii, паколькi ён перастаў быць паэтам: галёшы, як i ўсе, хто хоча чаго-небудзь дабiцца, выконвалi толькi адну справу за раз. Захацеў пiсар стаць паэтам – стаў, захацеў ператварыцца ў птушачку ператварыўся, але затое страцiў свае ранейшыя ўласцiвасцi.
"Цiкава: няма чаго сказаць! – падумаў ён. – Днём я сяджу ў палiцэйскай канцылярыi, займаючыся важнейшымi справамi, а ноччу мне снiцца, што я жаўранкам лятаю па Фрыдэрыксбергскаму парку. Ды аб гэтым, чорт вазьмi, можна напiсаць цэлую народную камедыю!"
I ён зляцеў на траву, закруцiў галоўкай i пачаў весела дзяўбцi гнуткiя травiнкi, якiя здавалiся яму цяпер велiзарнымi афрыканскiмi пальмамi.
Раптоўна вакол яго стала цёмна, як ноччу; яму здалося, быццам на яго накiнулi нейкую гiганцкую коўдру! На самой жа справе гэта хлопчык са слабодкi накрыў яго сваёй шапкай. Хлопчык запусцiў руку пад шапку i схапiў пiсара за спiнку i крыллi; той спачатку закрычаў ад страху, потым раптам абурыўся:
– Ах ты, нягоднае шчаня! Як ты смееш! Я палiцэйскi пiсар!
Але хлапчук пачуў толькi жаласлiвае "Пi-i, пi-i-i". Ён пстрыкнуў птушку па дзюбе i пайшоў з ёю далей.
Па дарозе ён сустрэў двух школьнiкаў; абодва яны былi ў вышэйшым класе па сваiм становiшчы ў грамадстве, i ў нiжэйшым – па разумовым развiццi i поспехах у навуках. Яны купiлi жаўранка за восем скiлiнгаў. Такiм чынам палiцэйскi пiсар вярнуўся ў горад i апынуўся ў адной кватэры на Гоцкай вулiцы.
– Чорт пабяры, добра, што гэта сон, – сказаў пiсар, – а не дык я здорава б раззлаваўся! Спачатку я стаў паэтам, потым – жаўранкам. I гэта ж мая паэтычная натура ўнушыла мне жаданне ператварыцца ў такую драбязу. Аднак невясёлае гэта жыццё, асаблiва калi трапiш у лапы падобным свавольнiкам. Хацеў бы я даведацца, чым усё гэта скончыцца?
Хлапчукi прынеслi яго ў прыгожа абстаўлены пакой, дзе iх сустрэла тоўстая ўсмешлiвая жанчына. Яна нiчуць не зарадавалася "простай палявой птушцы", як яна назвала жаўранка, тым не менш дазволiла хлапчукам пакiнуць яго i пасадзiць у клетку на падаконнiку.
– Быць можа, ён трошкi павесялiць папугайчыка! – дадала яна i з усмешкай зiрнула на вялiкага зялёнага папугая, якi важна пагойдваўся на кольцы ў шыкоўнай металiчнай клетцы. – Сёння ў папугайчыка дзень нараджэння, – сказала яна, дурнавата ўсмiхаючыся, – i палявая птушка хоча яго павiншаваць.
Папугай, нiчога на гэта не адказаўшы, усё гэтак жа важна разгойдваўся ўзад i ўперад. У гэты час гучна заспявала прыгожая канарэйка, якую сюды прывезлi мiнулым летам з цёплай i квiтучай роднай краiны.
– Бач ты, крыкуха! – сказала гаспадыня i накiнула на клетку белую насавую хустачку.
– Пi-пi! Якая жахлiвая мяцелiца! – уздыхнула канарэйка i змоўкла.
Пiсара, якога гаспадыня называла "палявой птушкай", пасадзiлi ў маленькую клетку, побач з клеткай канарэйкi i па суседстве з папугаем. Папугай мог ясна вымаўляць толькi адну фразу, якая нярэдка гучала вельмi камiчна: "Не, будзем людзьмi!", а ўсё астатняе атрымлiвалася ў яго гэтак жа незразумела, як шчэбет канарэйкi. Зрэшты, пiсар, ператварыўшыся ў птушку, выдатна разумеў сваiх новых знаёмых.
– Я лётала над зялёнай пальмай i квiтучым мiндальным дрэвам, – спявала канарэйка, – разам з братамi i сёстрамi я лётала над дзiвоснымi кветкамi i люстранай гладдзю азёр, i нам прыветлiва кiвалi адлюстраваннi прыбярэжных раслiн. Я бачыла чароды прыгожых папугаяў, якiя расказвалi мноства дзiвоснейшых гiсторый.
– Гэта дзiкiя птушкi, – адклiкнуўся папугай. – Яны не атрымалi нiякай адукацыi. Не, будзем людзьмi! Што ж ты не смяешся, неразумная птушка? Калi гэтаму досцiпу смяецца i сама гаспадыня, i яе госцi, дык чаму ж не пасмяяцца i табе? Не цанiць вясёлых досцiпаў – гэта вельмi вялiкi грэх, павiнен вам сказаць. Не, будзем людзьмi!
– А ты помнiш прыгожых дзяўчат, што скакалi пад шатамi квiтучых дрэў? Помнiш салодкiя плады i халодны сок дзiкiх раслiн?
– Канечне, помню, – адказваў папугай, – але тут мне намнога лепш! Мяне цудоўна кормяць i ўсяляк весяляць. Я ведаю, што я разумны, i з мяне дастаткова. Не, будзем людзьмi! У цябе, што называецца, паэтычная натура, а я дасведчаны ў навуках i дасцiпны. У табе ёсць гэтая самая генiяльнасць, але не хапае разважлiвасцi. Ты iмкнешся занадта высока, таму людзi цябе асаджваюць. Са мной яны так паступаць не будуць, таму што я абышоўся iм дорага. Я ўнушаю павагу ўжо адной сваёй дзюбай, а балбатнёю сваёй магу каго заўгодна паставiць на месца. Не, будзем людзьмi!
– О, мая цёплая, квiтучая радзiма, – спявала канарэйка, – я буду спяваць аб тваiх цёмна-зялёных дрэвах, чые галiны цалуюць празрыстыя воды цiхiх залiваў, аб светлай радасцi маiх братоў i сясцёр, аб вечназялёных захавальнiках вiльгацi ў пустынi – кактусах.
– Перастань хныкаць! – прамовiў папугай. – Скажы лепш што-небудзь смешнае. Смех – гэта знак вышэйшай ступенi духоўнага развiцця. Вось хiба могуць, да прыкладу, смяяцца сабака альбо конь? Не, яны могуць плакаць, а здольнасцю смяяцца адораны толькi чалавек. Ха-ха-ха! – разрагатаўся папугай i канчаткова збянтэжыў субяседнiкаў сваiм "Не, будзем людзьмi!"
– I ты, маленькая шэрая дацкая птушачка, – сказала канарэйка жаўранку, ты таксама стала палоннiцай. У тваiх лясах, напэўна, холадна, але затое ты ў iх вольная. Ляцi ж адсюль! Глядзi, яны забылi зачынiць тваю клетку. Фортачка адчынена, ляцi ж – хутчэй, хутчэй.
Пiсар так i зрабiў, вылецеў з клеткi i ўсеўся каля яе. У гэты мiг дзверы ў суседнi пакой адчынiлiся i на парозе з'явiлася кошка, гiбкая, страшная, з зялёнымi злоснымi вачыма. Кошка ўжо зусiм было падрыхтавалася да скачка, але канарэйка замiтусiлася ў клетцы, а папугай заляпаў крыламi i закрычаў: "Не, будзем людзьмi!" Пiсар пахаладзеў ад жаху i, вылецеўшы ў акно, паляцеў над дамамi i вулiцамi. Ляцеў, ляцеў, нарэшце стамiўся, – i вось убачыў дом, якi здаўся яму знаёмым. Адно акно ў доме было адчынена. Пiсар уляцеў у пакой i прысеў на стол. Да свайго здзiўлення, ён убачыў, што гэта яго ўласны пакой.
"Не, будзем людзьмi!" – машынальна паўтарыў ён любiмую фразу папугая i ў тую ж хвiлiну зноў стаў палiцэйскiм пiсарам, якi невядома чаму ўсеўся на стол.
"Божа, злiтуйся, – сказаў пiсар, – як гэта я трапiў на стол, ды яшчэ заснуў? I якi дзiкi сон мне прыснiўся? Якая дурнота!"
VI. Лепшае, што зрабiлi галёшы
На другi дзень, раным рана, калi пiсар ляжаў яшчэ ў пасцелi, у дзверы пастукалi, i зайшоў яго сусед, якi здымаў пакой на тым жа паверсе, – малады студэнт-багаслоў.
– Пазыч мне, калi ласка, свае галёшы, – сказаў ён. – Хоць у садзе i сыра, ды вельмi ўжо ярка свецiць сонейка. Хачу туды пайсцi выпалiць люлечку.
Ён надзеў галёшы i выйшаў у сад, у якiм раслi толькi два дрэвы – слiва i груша; зрэшты, нават такая бедная раслiннасць у Капенгагене вялiкая рэдкасць.
Студэнт праходжваўся ўзад i ўперад па дарожцы. Час быў раннi, усяго шэсць гадзiн ранiцы. На вулiцы зайграў ражок паштовага дылiжанса.
– О, падарожнiчаць, падарожнiчаць! – вырвалася ў яго. – Што можа быць лепш! Гэта мяжа ўсiх маiх летуценняў. Калi б яны ажыццявiлiся, я б тады, напэўна, уцiхамiрыўся i перастаў бы мiтусiцца. Як хочацца паехаць чым далей адсюль, убачыць чароўную Швейцарыю, паездзiць па Iталii!
Добра яшчэ, што галёшы шчасця выконвалi жаданнi адразу, а то б студэнт, бадай, забраўся б занадта далёка i для сябе самога, i для нас з вамi. У той жа мiг ён ужо вандраваў па Швейцарыi, запхнуты ў паштовы дылiжанс разам з васьмярыма iншымi пасажырамi. Галава ў яго трашчала, шыю ламала, ногi зацяклi i балелi, таму што боты цiснулi немiласэрна. Ён не спаў i не драмаў, але быў у стане нейкага пакутлiвага здранцвення. У правай кiшэнi ў яго ляжаў акрэдытыў, у левай – пашпарт, а ў скураным мяшочку на грудзях было зашыта некалькi залатых. Варта нашаму падарожнiку дзюбнуць носам, як яму тут жа пачынала здавацца, што ён ужо згубiў якi-небудзь з гэтых сваiх скарбаў, i тады яго кiдала ў дрыжыкi, а рука яго сутаргава апiсвала трохкутнiк – справа налева i на грудзi, – каб праверыць, цi ўсё цэлае. У сетцы над галовамi пасажыраў хiсталiся парасоны, кульбакi, капелюшы, i ўсё гэта перашкаджала студэнту любавацца цудоўным горным пейзажам. Але ён усё глядзеў, глядзеў i не мог наглядзецца, а ў сэрцы яго гучалi радкi верша, якi напiсаў, хаця i не стаў друкаваць, адзiн вядомы нам швейцарскi паэт:
Цудоўны край у днi вясны!
Манблан бялеецца ўбаку.
Тут, праўда, быў бы рай зямны,
Каб грошай больш у кашальку.
Прырода тут была змрочная, суровая i велiчная. Хваёвыя лясы, якiя пакрывалi завоблачныя горныя вяршынi, здалёку здавалiся проста зараснiкамi верасу. Пайшоў снег, падзьмуў рэзкi халодны вецер.
– Ух! – уздыхнуў студэнт. – Калi б мы ўжо былi па той бок Альпаў! Там цяпер надышло лета, i я нарэшце атрымаў бы па акрэдытыву свае грошы. Я так за iх баюся, што ўсё гэтае альпiйскае хараство перастала мяне вабiць. Ах, калi б я ўжо быў там!
I ён тут жа апынуўся ў самым сэрцы Iталii, дзесьцi на дарозе памiж Фларэнцыяй i Рымам. Апошнiя промнi сонца асвятлялi Тразiменскае возера, што ляжала памiж двума цёмна-сiнiмi пагоркамi, ператвараючы яго воды ў расплаўленае золата. Там, дзе калiсьцi Ганiбал разбiў Фламiнiя, цяпер вiнаградныя лозы мiрна абвiвалi адна адну сваiмi зялёнымi пляцёнкамi. Ля дарогi, пад шатамi пахучых лаўраў, цудоўныя напаўголыя дзеткi пасвiлi статак чорных як смоль свiней. Так, калi б апiсаць гэтую карцiну, як трэба, усе б толькi i сцвярджалi: "Ах, цудоўнейшая Iталiя!" Але, як нi дзiўна, нi багаслоў, нi яго спадарожнiкi гэтага не думалi. Тысячы ядавiтых мух i камароў хмарамi насiлiся ў паветры; дарэмна падарожнiкi адмахвалiся мiртавымi галiнкамi, насякомыя ўсё-адно кусалi i джалiлi iх. У карэце не было чалавека, у якога не распух бы ўвесь твар, пакусаны да крывi. У коней быў яшчэ больш няшчасны выгляд: бедных жывёл спрэс абляпiлi велiзарныя раi насякомых, так што фурман час ад часу злазiў з козлаў i адганяў ад коней iх мучыцеляў, але ўжо праз iмгненне наляталi новыя полчышчы. Хутка зайшло сонца, i падарожнiкаў ахапiў пранiзваючы холад – праўда, ненадоўга, але ўсё роўна гэта было не надта прыемна. Затое вяршынi гор i воблакi афарбавалiся ў неперадавальна прыгожыя зялёныя таны, якiя адлiвалi бляскам апошнiх сонечных промняў. Гэтая гульня фарбаў не паддаецца апiсанню, яе трэба бачыць. Вiдовiшча дзiвоснае, усе з гэтым згадзiлiся, але ў страўнiку ў кожнага было пуста, цела стамiлася, душа хацела прытулку на ноч, а дзе яго знайсцi? Цяпер усе гэтыя пытаннi цiкавiлi падарожнiкаў намнога больш, чым прыгажосць прыроды.
Дарога ляжала праз алiўкавы гай, i здавалася, што едзеш дзе-небудзь на радзiме, памiж роднымi вузлаватымi вербамi. Хутка карэта спынiлася каля адзiнокай гасцiнiцы. Ля варот яе сядзела мноства жабракоў-калек, i самы бадзёры з iх здаваўся "дасягнуўшым сталасцi старэйшым сынам голаду". Адны калекi былi сляпыя; у другiх высахлi ногi – гэтыя поўзалi на руках; у трэцiх на знявечаных руках не было пальцаў. Быццам сама галеча цягнулася да падарожнiкаў з гэтай кучы рыззя i лахманоў. "Ессеlenza, miserabili!"* хрыпелi яны, паказваючы свае выродлiвыя канечнасцi.
* Пан, дапамажы няшчасным! (iт.).
Падарожнiкаў сустрэла гаспадыня гасцiнiцы, босая, непрычасаная, у бруднай кофце. Дзверы ў пакоях трымалiся на вяроўках, пад столлю пырхалi кажаны, цагляная падлога была ўся на вышчэрблiнах, а смурод стаяў такi, што хоць сякеру вешай...
– Лепш ужо няхай яна накрые нам стол у стайнi, – сказаў нехта з падарожнiкаў. – Там, прынамсi, ведаеш, чым дыхаеш.
Адчынiлi акно, каб напусцiць свежага паветра, але тут у пакой працягнулiся высахлыя рукi i пачулася адвечнае ныццё: "Ессеlenza, miserabili!".
Сцены пакоя былi спрэс спiсаны, i палова надпiсаў брудна лаяла "цудоўную Iталiю".
Прынеслi абед: вадзянiсты суп з перцам i прагорклым алiўкавым алеем, пасля прыпраўленую такiм жа алеем салату i, нарэшце, нясвежыя яйцы i смажаныя пеўневыя грабеньчыкi – у якасцi ўпрыгожання банкету; нават вiно здавалася не вiном, а нейкай мiкстурай.
На ноч дзверы забарыкадзiравалi чамаданамi, i аднаму падарожнiку даручылi стаяць на варце, а астатнiя заснулi. Вартавым аказаўся студэнт-багаслоў. Ну i духата была ў пакоi! Гарачыня нясцерпная, камары, – а тут яшчэ "miserabili", якiя стагналi ў сне, перашкаджаючы заснуць.
– Так, падарожнiчаць, канечне, было б нядрэнна, – уздыхнуў студэнт, – каб не было ў нас цела. Няхай бы яно ляжала сабе ды адпачывала, а дух лятаў бы, дзе яму заўгодна. А то, куды б я нi прыехаў, усюды журба смокча мне сэрца. Хацелася б чагосьцi большага, чым iмгненная радасць быцця. Так, так, большага, вышэйшага, найвышэйшага! Але дзе яно? У чым? Што гэта такое? Не, я ўжо ведаю, да чаго iмкнуся, чаго хачу. Я хачу прыйсцi да канечнай i шчаслiвейшай мэты зямнога быцця, самай шчаслiвай з усiх.
Толькi ён вымавiў апошнiя словы, як апынуўся ў сябе дома. На вокнах вiселi доўгiя белыя фiранкi, пасярод пакоя на падлозе стаяла чорная труна, а ў ёй смяротным сном спаў багаслоў. Яго жаданне споўнiлася: цела яго адпачывала, а душа вандравала. "Нiкога нельга назваць шчаслiвым раней, чым ён памрэ", сказаў Саламон; i цяпер яго словы зноў пацвердзiлiся.
Кожны памерлы – гэта сфiнкс, неразгаданая загадка I гэты "сфiнкс" у чорнай труне ўжо не мог адказаць на тое пытанне, якое ён сам сабе задаваў за два днi да смерцi.
О, злая смерць! Ты ўсюды сееш страх.
Твае сляды – магiлы ды маленне.
Дык што ж, i думка знiшчаная ў прах?
А я нiкчэмная здабыча тлення?
Што стогнаў хор праз цемру i слату!
Ты адзiнока доўгi век пражыў,
I лёс быў твой цяжэйшы за плiту,
Што на магiлу нехта палажыў.
У пакоi з'явiлiся дзве жанчыны. Мы iх ведаем: то былi фея Смутку i веснiца Шчасця, i яны схiлiлiся над памерлым.
– Ну, – спытала фея Смутку, – многа шчасця прынеслi чалавецтву твае галёшы?
– Што ж, таму хто, ляжыць тут, яны, прынамсi, далi вечную асалоду! адказала фея Шчасця.
– О, не, – сказала фея Смутку. – Ён сам пайшоў са свету раней свайго тэрмiну. Ён яшчэ не настолькi акрэп духоўна, каб авалодаць тымi скарбамi, якiмi павiнен быў авалодаць па самiм сваiм прызначэннi. Ну, я акажу яму дабрадзейства! – I яна сцягнула галёшы са студэнта.
Смяротны сон перапынiўся. Мярцвяк уваскрэс i падняўся. Фея Смутку знiкла, а з ёй i галёшы. Напэўна, яна вырашыла, што цяпер яны павiнны належыць ёй.
КВЕТКI МАЛЕНЬКАЙ IДЫ
– Бедныя мае кветачкi зусiм завялi! – сказала маленькая Iда. – Учора ўвечары яны былi такiя прыгожыя, а цяпер апусцiлi галоўкi! Чаму гэта? спытала яна студэнта, якi сядзеў на канапе.
Яна вельмi любiла гэтага студэнта, – ён умеў расказваць дзiвоснейшыя гiсторыi i выразаць з паперы цiкавыя карцiнкi: сардэчкi з малюпасенькiмi танцоўшчыцамi ўнутры, кветкi i выключныя палацы з дзвярыма i вокнамi, якiя можна было адчыняць. Вялiкi мастак на забавы быў гэты студэнт!
– Што з iмi здарылася? – спытала яна зноў i паказала яму свой павялы букет.
– Ведаеш што? – сказаў студэнт. – Кветкi выправiлiся ноччу на баль, вось i апусцiлi цяпер галоўкi!
– Ды цi ж кветкi танцуюць! – сказала маленькая Iда.
– Танцуюць! – адказаў студэнт. – Па начах, калi навокал цёмна i мы ўсе спiм, яны так весела скачуць адна з адной, такiя балi наладжваюць – проста дзiва!
– А дзецям нельга прыйсцi да iх на баль?
– Чаму ж, – сказаў студэнт, – бо маленькiя маргарыткi i ландышы таксама танцуюць.
– А дзе танцуюць самыя прыгожыя кветкi? – спытала Iда.
– Ты ж бывала за горадам, там, дзе вялiзны палац, у якiм летам жыве кароль i дзе такi дзiўны сад з кветкамi? Памятаеш лебедзяў, якiя падплывалi да цябе за хлебнымi крошкамi? Вось там i бываюць сапраўдныя балi!
– Я яшчэ ўчора была там з мамай, – сказала маленькая Iда, – але цяпер на дрэвах больш няма лiсця, а ў садзе няма кветак. Куды яны падзявалiся? Улетку iх так багата!
– Яны ўсе ў палацы, – адказаў студэнт. – Трэба табе сказаць, што як толькi кароль i прыдворныя пераедуць у горад, кветкi адразу ж уцякаюць з саду ў палац, i там для iх надыходзiць вясёлы час! Вось бы табе паглядзець! Дзве самыя прыгожыя ружы садзяцца на трон – гэта кароль з каралевай. А чырвоныя пеўнiкавыя грабеньчыкi становяцца каля iх, стаяць i кланяюцца, – гэта камер-юнкеры. Потым прыходзяць iншыя цудоўныя кветкi, i пачынаецца баль. Пяцынты i крокусы робяцца маленькiмi марскiмi кадэтамi i танцуюць з паненкамi – блакiтнымi фiялкамi; а цюльпаны i вялiкiя жоўтыя лiлеi – гэта пажылыя дамы, i яны сочаць за тым, каб усе танцавалi адметна i наогул паводзiлi сябе прыстойна.
– А кветачкам не перападзе за тое, што яны танцуюць у каралеўскiм палацы? – спытала маленькая Iда.
– Дык жа нiхто не ведае, што яны там танцуюць! – адказаў студэнт. Праўда, стары наглядчык iншы раз зазiрне ў палац ноччу з вялiзрай вязкай ключоў у руках, але кветкi, як толькi пачуюць бразгаценне ключоў, адразу ж сунiмаюцца, хаваюцца за доўгiя фiранкi, якiя вiсяць на вокнах, i толькi ледзь-ледзь выглядваюць адтуль адным вокам. "Тут штосьцi пахне кветкамi!" бурчыць тады стары наглядчык, а бачыць нiчога не бачыць.
– Вось цiкава! – сказала маленькая Iда i нават у далонi запляскала. – I я таксама не магу iх убачыць?
– Можаш, – сказаў студэнт. – Варта табе толькi, калi зноў пойдзеш туды, зазiрнуць у акенцы. Вось я сёння бачыў там доўгую жоўтую лiлею; яна ляжала i пацягвалася на канапе – уяўляла, што з'яўляецца прыдворнай дамай.
– А кветкi з Батанiчнага саду таксама могуць прыйсцi туды, хаця сад далёка ад палаца?
– Ну, канешне, могуць! – адказаў студэнт. – Бо яны ўмеюць лётаць i лётаюць, калi захочуць. Цi ж ты не заўважыла, якiя прыгожыя матылькi, чырвоныя, жоўтыя, белыя? Яны зусiм як кветкi i калiсьцi былi кветкамi. Аднойчы скочылi яны са сцяблiнкi высока ў паветра, запляскалi пялёсткамi, быццам малюпасенькiмi крылцамi, i паляцелi. I, менавiта таму, што яны паводзiлi сябе добра, iм дазволiлi лётаць i днём. Цяпер iм ужо не патрэбна было вяртацца дадому i сцiшана сядзець на сцяблiнцы, вось iх пялёсткi i пераўтварылiся ў сапраўдныя крылцы. Ты ж гэта сама бачыла. Хаця, магчыма, кветкi з Батанiчнага саду i не бываюць у каралеўскiм палацы. Магчыма, яны нават не ведаюць, як там весела па начах! Вось што ты павiнна зрабiць, – i няхай потым здзiўляецца прафесар батанiкi, якi жыве тут побач, ты ж яго ведаеш? – Калi прыедзеш у яго сад, раскажы якой-небудзь кветачцы пра вялiкiя балi ў каралеўскiм палацы! Кветка раскажа пра гэта астатнiм, i ўсе яны збягуць. Прафесар прыйдзе ў сад, а там нiводнай кветачкi! Вось ён здзiвiцца! "Куды ж яны падзелiся?" – падумае.
– Ды як жа кветка раскажа iншым? Кветкi ж не размаўляюць.
– Вядома, не, – адказаў студэнт, – затое яны ўмеюць гаварыць знакамi. Ты сама бачыла, як яны пагойдваюцца, ледзь падзьме ветрык, як варушаць сваiмi зялёнымi лiсточкамi. I яны гэтак жа добра разумеюць адна другую, як мы, калi гутарым.
– А прафесар разумее iх? – спытала маленькая Iда.
– А як жа ж! Аднойчы ранiцай ён прыйшоў у сад i бачыць, што высокая крапiва робiць знакi сваiм лiсцем цудоўным чырвоным гваздзiкам. Вось што iм казала крапiва: "Вы такiя мiлыя, я вас вельмi люблю". Прафесару гэта не спадабалася, i ён ударыў крапiву па лiсцi, а лiсце ў яе – усё роўна, што ў нас пальцы, – ударыў i апёкся! З той пары ён не асмельваецца яе чапаць.
– Вось цiкава! – сказала маленькая Iда i засмяялася.
– Ну цi ж можна забiваць дзiцяцi галаву такой брыдотай? – абурыўся сумны саветнiк, якi таксама прыйшоў у госцi да бацькоў Iды i сядзеў на канапе.
Ён цярпець не мог студэнта i вечна бурчэў на яго, асаблiва калi той выразаў мудрагелiстыя, забаўныя фiгуркi, накшталт чалавека на шыбенiцы i з сэрцам у руках – яго павесiлi за тое, што ён краў сэрцы, – цi старой ведзьмы на мятле, з мужам на носе. Усё гэта вельмi не падабалася саветнiку, i ён заўсёды паўтараў:
– Ну цi ж можна забiваць дзiцяцi галаву такой брыдотай? Дурныя выдумкi!
Але Iду вельмi захапiў расказ студэнта пра кветкi, i яна думала пра гэта цэлы дзень.
"Значыць, кветачкi павесiлi галоўкi таму, што стамiлiся пасля балю!" I маленькая Iда пайшла да свайго столiка, дзе стаялi ўсе цацкi; скрынка столiка таксама бiтком ляжала набiта розным дабром. Лялька Сафi ляжала ў сваiм ложку i спала, але Iда сказала ёй:
– Табе прыйдзецца ўстаць, Сафi, i паляжаць гэтую ноч у скрынцы: бедныя кветкi хворыя, iх трэба пакласцi ў тваю пасцельку, – магчыма, яны стануць здаровымi!
I яна выцягнула ляльку з ложка. Сафi паглядзела на Iду вельмi незадаволена i не сказала нi слова, – яна раззлавалася за тое, што ёй не даюць спаць у яе пасцелi.
Iда паклала кветкi, ухутала iх старанна коўдрай i загадала iм ляжаць цiха, за гэта яна абяцала напаiць iх гарбатай, i тады яны ўстануць заўтра ранiцай зусiм здаровымi! Потым яна зашморгнула шторы, каб сонца не свяцiла кветкам у вочы.
Расказ студэнта не выходзiў у яе з галавы, i, кладучыся спаць, Iда не магла ўстрымацца, каб не зазiрнуць за фiранкi, зашморгнутыя нанач; на акенцах стаялi цудоўныя мамiны кветкi – цюльпаны i гiяцынты, i маленькая Iда прашаптала iм:
– Я ведаю, што ў вас ноччу будзе баль!
Кветкi стаялi як нi ў чым не бывала i нават не варухнулiся, што з таго, што маленькая Iда штосьцi такое ведала.
У пасцелi Iда доўга яшчэ думала пра тое ж i ўсё ўяўляла сабе, як гэта павiнна быць мiла, калi кветкi танцуюць! "Няўжо i мае кветкi былi на балi ў палацы?" – падумала яна i заснула.
Але сярод ночы маленькая Iда раптам прачнулася; яна бачыла ў сне кветкi, студэнта i саветнiка, якi лаяў студэнта за тое, што той забiвае ёй галаву абы чым. У пакоi, дзе ляжала Iда, было цiха, на стале гарэў начнiк, i тата з мамай моцна спалi.
– Хацелася б мне ведаць: цi спяць мае кветкi ў пасцельцы? – сказала маленькая Iда сабе i прыпаднялася з падушкi, каб паглядзець у паўрасчыненыя дзверы, за якiмi былi яе цацкi i кветкi; потым яна прыслухалася, – ёй здалося, што ў тым пакоi iграюць на фартэп'яна, але вельмi цiха i пяшчотна; такой музыкi яна нiколi яшчэ не чула.
– Гэта, пэўна, кветкi танцуюць! – сказала Iда. – Божа, як бы мне хацелася паглядзець!
Але яна не асмелiлася ўстаць з пасцелi, каб не разбудзiць тату з мамай.
– Хоць бы кветкi ўвайшлi сюды! – сказала яна.
Але кветкi не ўваходзiлi, а музыка ўсё працягвалася, такая цiхая, пяшчотная, проста дзiва! Тады Iда не вытрымала, яна пацiху вылезла з ложка, падышла на дыбачках да дзвярэй i зазiрнула ў суседнi пакой. Што за дзiва было там!
У тым пакоi не гарэў начнiк, а было ўсё ж светла, як днём, ад месяца, якi глядзеў з акенца прама на падлогу, на якой у два рады стаялi цюльпаны i гiяцынты; на вокнах не засталося нiводнай кветкi – адны гаршчкi з зямлёй. Кветкi вельмi мiла танцавалi: яны то станавiлiся ў круг, то, узяўшыся за доўгiя зялёныя лiсточкi, быццам за рукi, кружылiся парамi. На фартэп'яна iграла вялiкая жоўтая лiлея – гэта, пэўна, яе маленькая Iда бачыла летам! Яна добра памятала, як студэнт сказаў: "Ах, як яна падобна на фрэкен Лiну!" Усе пасмяялiся тады над iм, але цяпер Iдзе i на самай справе падалося, быццам доўгая жоўтая лiлея падобна на Лiну; яна i на раялi iграла гэтак жа, як Лiна; паварочвала свой прадаўгаваты твар то ў адзiн бок, то ў другi i кiвала ў такт дзiвоснай музыцы. Нiхто не заўважаў Iды.
Раптам маленькая Iда ўбачыла, што вялiкi блакiтны крокус скочыў прама на сярэдзiну стала з цацкамi, падышоў да лялечнага ложка i адхiнуў полаг, там ляжалi вялiкiя кветкi, але яны жыва паднялiся i пахiтнулi галоўкамi ў знак таго, што яны таксама хочуць танцаваць.
Стары Курылка са зламанай нiжняй губой устаў i пакланiўся цудоўным кветкам: яны зусiм не былi падобны на хворых – саскочылi са стала i пачалi весялiцца разам з усiмi.
У гэтую хвiлiну пачуўся грукат, нiбыта штосьцi звалiлася на падлогу. Iда паглядзела ў той бок. Высветлiлася, гэта маслянiчная вярба хутка саскочыла ўнiз да кветак, бо лiчыла сябе iх суродзiчкай. Вярба, упрыгожаная папяровымi кветкамi, таксама была вельмi мiлай; на вершалiне яе сядзела маленечкая васковая лялечка ў капелюшы з шырокiмi палямi, цюцелька ў цюцельку такой, як у саветнiка.
