Текст книги "Казкi (на белорусском языке)"

Автор книги: Ханс Кристиан Андерсен

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 19 страниц)

– Як гэта, аднак, разумець? – раззлаваўся iмператар.

I ўсе прыдворныя сталi бэсцiць салаўя i абзываць яго няўдзячнай жывёлiнай.

– Балазе, лепшая птушка засталася ў нас! – гаварылi яны, i завадному салаўю прыйшлося праспяваць сваю адзiную песню ў трыццаць чацверты раз.

Прыдворны капельмайстар усяляк расхвальваў штучную птушку i запэўнiваў, што яна значна лепшая за сапраўдную i знешнасцю i голасам.

– Я вазьму на сябе смеласць сцвярджаць, высокi ўладыка мой, i вы, шаноўныя спадары, – прамовiў ён, – што перавага несапраўднага салаўя над жывым неаспрэчная. Як бачыце, маючы справу з жывым, вы нiколi зараней не ведаеце, што яму стукне ў галаву праспяваць, у той час як вам заўсёды вядома наперад, што iменна будзе спяваць салавей завадны. Калi вам захочацца, вы нават можаце разабраць яго i паглядзець, як ён змайстраваны, як размешчаны i дзейнiчаюць усе яго валiкi, шрубкi i спружынкi – вынiк чалавечага розуму i навучонасцi.

– О, канешне, мы таксама так думаем, – згадзiлiся прыдворныя.

А iмператар загадаў паказаць птушку ўсяму гораду ў наступную ж нядзелю.

– Хай i народ паслухае яе, – сказаў ён.

Гараджане з задавальненнем паслухалi i выказалi сваю поўную згоду, быццам iх пачаставалi выдатнай гарбатай, а кiтайцы, як вядома, нiшто так не любяць, як гарбату.

Усе ў адзiн голас усклiквалi "О!", падымалi ўверх указальныя пальцы i хiталi галовамi.

Толькi бедныя рыбакi, якiм даводзiлася чуць сапраўднага салаўя, гаварылi:

– Няблага спявае! Ёсць падабенства з жывым салаўём. Ды ўсё-такi не тое. Нечага не хапае, а чаго – мы i самi не ведаем!

А тым часам iмператар прыняў загад, змацаваны самай вялiкай iмператарскай пячаткай. У гэтым загадзе сапраўднага салаўя аб'явiлi назаўсёды выгнаным з кiтайскай iмперыi. А штучны заняў месца на шаўковай цадушцы каля самай iмператарскай пасцелi. Вакол яго былi раскладзены ўсе падораныя для яго каштоўнасцi, у тым лiку залатая iмператарская пантофля.

Нежывой птушцы далi высокае званне: "Першы спявак iмператарскага начнога столiка з левага боку", таму што iмператар лiчыў больш важным той бок, дзе знаходзiцца сэрца, а сэрца знаходзiцца з левага боку нават у iмператара!

Вучоныя напiсалi пра штучнага салаўя дваццаць пяць таўшчэзных кнiг, дзе было ажно залiшне самых мудрагелiстых i незразумелых кiтайскiх слоў. Аднак усе прыдворныя клялiся, што прачыталi гэтыя кнiгi i зразумелi ад слова да слова, iнакш бы iх празвалi невукамi i адлупiлi б палкамi па пятках.

Так прайшоў год. Iмператар, увесь двор i нават увесь горад ведалi на памяць кожную нотку ў песнi штучнага салаўя. Пагэтаму i падабаўся яго спеў. Усе цяпер самi маглi падпяваць птушцы. Вулiчныя падлеткi выцiналi: "Цёх-цёх-цёх! Клюк-клюк-клюк!". I нават сам iмператар iншы раз напяваў: "Цёх-цёх-цёх! Клюк-клюк-клюк!" Цуд i толькi!

I вось аднойчы вечарам птушка-цацка шчыравала перад iмператарам, а ён ляжаў на ложку i слухаў яе. Раптам унутры птушкi нешта зашыпела, затрымцела, калёсiкi хутка закруцiлiся i спынiлiся. Музыка сцiхла.

Iмператар ускочыў з ложка i паслаў па свайго асабiстага лекара. Але чым той мог дапамагчы? Ён жа нiколi не лячыў салаўёў – нi жывых, нi падманных.

Тады паклiкалi майстра па гадзiннiках. Той разабраў цацку на запчасткi i доўга разглядаў розныя калёсiкi i падкручваў нейкiя шрубкi. Потым ён зазначыў, што птушка хоць i будзе спяваць, але карыстацца ёй трэба вельмi асцярожна: маленькiя зубчыкi пасцiралiся, новыя ў калёсiкi паставiць нельга. Проста бяда!

Усе былi вельмi расчараваныя. Iмператар выдаў новы загад, у якiм гаварылася, што "Першага спевака iмператарскага начнога столiка з левага боку" дазваляецца заводзiць толькi раз у год, ды i то ненадоўга.

Для супакою гараджан прыдворны капельмайстар выступiў з прамовай, у якой ён з вялiкiм майстэрствам даказваў, што завадны салавей не стаў горшы, чым быў. Ну, а калi гэта сказаў прыдворны капельмайстар, значыць, так яно i ёсць.

Прайшло яшчэ пяць гадоў.

Аднойчы iмператар прастудзiўся i захварэў. Дактары ўжо страцiлi надзею на яго выздараўленне. Мiнiстры i прыдворныя збiралiся абвясцiць новага iмператара, а народ тоўпiўся на вулiцы i пытаўся ў першага мiнiстра пра здароўе старога iмператара.

– Пф! – адказаў першы мiнiстр i пахiтаў галавой.

Збялелы i пахаладнелы, ляжаў iмператар у сваёй шыкоўнай пасцелi. Усе прыдворныя лiчылi, што ён памёр, i кожнаму не цярпелася прывiтаць на троне новага iмператара. Прыслуга бегала навыперадкi па палацы, каб уведаць апошнiя навiны, цi бавiла час ў балбатнi за кубкам гарбаты. Ва ўсiх залах i калiдорах былi разасланы дываны, каб не чутно было шуму крокаў; i ў палацы стаяла мёртвая цiшыня.

Але стары iмператар яшчэ не памёр, хоць i ляжаў зусiм нерухома ў сваёй пасцелi, пад залатым балдахiнам з залатымi кутасiкамi.

Акно было адчынена, i месяц глядзеў на iмператара i заваднога салаўя, якi ляжаў гэтак жа нерухома, як i сам iмператар, на шоўкавай падушцы каля пасцелi хворага.

Бедны iмператар ледзьве дыхаў, яму здавалася, што нехта вось-вось сцiсне яго за горла. Ён прыадкрыў вочы i ўбачыў, што на грудзях у яго сядзiць Смерць. Яна надзела сабе на галаву карону iмператара, у адной руцэ яе была залатая шабля, а ў другой – iмператарскi сцяг. А вакол, з-пад усiх складак зiхотнага балдахiна, выглядвалi нейкiя страшныя пачвары: адны нахабныя i злосныя, другiя – прыгожыя i добрыя. Але злосных было значна больш. Гэта былi злосныя i добрыя справы iмператара. Яны глядзелi на яго i наперабой шапталi.

– Цi помнiш ты гэта? – чулася з аднаго боку.

– А гэта помнiш? – даносiлася з другога.

I яны расказвалi яму такое, што халодны пот прабiраў iмператара.

– Я не помню пра гэта, – мармытаў ён. – А пра гэта таксама даўно забыўся...

Яму стала так цяжка, так страшна, што ён пракрычаў:

– Музыку сюды, музыку! Бiце ў вялiкi кiтайскi бубен! Я не хачу бачыць i чуць iх!

Але страшныя галасы не змаўкалi, а Смерць, нiбы стары кiтаец, кiвала галавой пры кожным iх слове.

– Музыку сюды! Музыку! – яшчэ мацней ускрыкнуў iмператар. – Спявай хоць ты, мая слаўная залатая птушачка! Я надзялiў цябе каштоўнасцямi, я павесiў табе на шыю залатую пантофлю!.. Спявай жа, спявай!

Але птушка маўчала: няма было каму яе завесцi, а без гэтага яна спяваць не магла.

Смерць, усмiхаючыся, глядзела на яго сваiмi пустымi вачнiцамi. Мёртвая цiшыня стаяла ў пакоях iмператара.

I раптам за акном пачулiся прыгожыя спевы. Гэта быў маленькi жывы салавей. Ён уведаў, што iмператар хворы, i прыляцеў, каб суцешыць i прыпадняць яго настрой. Ён сядзеў на галiнцы i спяваў, i страшныя зданi, што абступiлi iмператара, адчувалi сябе нядобра, а кроў усё хутчэй, усё магутней падступала да сэрца iмператара.

Сама смерць заслухалася салаўём i толькi прамiж сябе паўтарала:

– Спявай, салавейка! Спявай яшчэ!

– А ты аддасi мне за гэта каштоўную сваю шаблю? I сцяг? I карону? – спытаў салавей.

Смерць згодна хiтнула галавой i аддавала адзiн скарб за другiм. А салавей усё спяваў i спяваў. Вось ён заспяваў песню пра цiхiя могiлкi, дзе зацвiў бузiннiк, шыкуюць белыя ружы i ў свежай траве на магiлах блiшчаць слёзы жывых, дзе чутны лiтаннi па сваiх блiзкiх. Тут смерцi так захацелася дадому, на цiхiя могiлкi, што яна захуталася ў белы халодны туман i шуснула ў акно.

– Дзякуй табе, мiлая пташка! – прамовiў iмператар. – Я пазнаю цябе. Калiсьцi я прагнаў цябе з маёй дзяржавы, а цяпер ты сваёю песняй прагнала ад маёй пасцелi Смерць! Чым узнагародзiць цябе за гэта?

– Ты ўжо ўзнагародзiў мяне за гэта, – сказаў салавей. – Я бачыў слёзы на тваiх вачах, калi першы раз спяваў для цябе, – пра гэта мне не забыць нiколi. Шчырыя слёзы радасцi – самая шчырая ўзнагарода для спевака!

I ён заспяваў iзноў, а iмператар заснуў здаровым, моцным сном. А калi ён прачнуўся, у акно ўжо свяцiла сонца. Нiхто з прыдворных i слугаў нават не заглядваў да iмператара. Усе думалi, што ён памёр. Адзiн салавей не пакiдаў хворага. Ён сядзеў за акном i спяваў яшчэ лепш, чым заўсёды.

– Застанься ў мяне! – папрасiў iмператар. – Ты будзеш спяваць толькi тады, калi сам захочаш. А штучную птушку я разаб'ю.

– Не трэба! – сказаў салавей. – Яна служыла табе, як магла. Пакiнь яе ў сябе. Я не магу жыць у палацы. Я буду прылятаць да цябе, калi сам захачу, i буду спяваць пра шчаслiвых i нешчаслiвых, пра дабро i зло, пра ўсё, што робiцца вакол цябе i чаго ты не ведаеш. Маленькая птушка-спявачка лётае паўсюль – залятае i пад дах беднай сялянскай хаткi, i ў домiк рыбака, якi стаiць так далёка ад твайго палаца. – Я буду прылятаць i спяваць для цябе! Але паабяцай...

– Усё, чаго захочаш! – усклiкнуў iмператар i прыўзняўся з пасцелi.

Ён паспеў надзець сваю iмператарскую амунiцыю i прыцiснуў да сэрца цяжкую залатую шаблю.

– Паабяцай мне нiкому не абмовiцца, што ў цябе ёсць маленькая птушачка, якая расказвае табе пра ўсё ў вялiкiм свеце. Так справы пойдуць лепш.

I салавей паляцеў.

Тут увайшлi прыдворныя, якiя спяшалiся паглядзець на аджыўшага свой век iмператара, ды так i знерухомелi ў парозе.

А iмператар прывiтаў iх:

– Добры дзень! Цi, дакладней, добрай ранiцы!

ПАСТУШКА I КАМIНАР

Цi бачыў ты калi-небудзь сапраўдныя старадаўнiя шафы, скрозь пачарнелыя ад старасцi, з драўлянымi завiтушкамi?

У адным жылым пакоi стаяла якраз такая шафа, якая засталася сваiм гаспадарам у спадчыну ад прабабкi. Шафа была зверху данiзу пакрыта разьбой драўлянымi ружамi ды цюльпанамi; маленькiя аленi высоўвалi свае рагатыя галоўкi з мудрагелiстых завiтушак, а на самым вiдным месцы майстар выразаў постаць чалавека. Забаўна было глядзець на яго: ён скорчыў мiну i выскалiўся; аднак нiяк нельга было сказаць, што ён смяецца. Ногi ў чалавечка былi казлiныя, на iлбе тырчэлi рожкi, доўгая барада звешвалася на грудзi. Дзецi заўсёды называлi яго "казланогi обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржант". Хаця гэтае званне было вельмi цяжка вымаўляць i рэдка хто яго заслугоўваў; ды i выразаць чалавечка з дрэва каштавала вялiкай працы. Тым не менш ён красаваўся на шафе, вечна касавурачыся на падлюстэрнiк, бо там стаяла прыгожанькая маленькая фарфоравая пастушка ў чаравiчках з пазалотай i ў залочаным капялюшыку. Сукенка яе была прыгожа падабрана збоку i аздоблена чырвонай ружай, а ў руцэ яна трымала пастуховы посах. Пастушка была чароўная! Амаль зусiм побач з ёю стаяў маленькi камiнар, чорны, як вугаль, але таксама фарфоравы. Ён быў чысцюсенькi i прыгожы. Нiколечкi не горшы за ўсякага iншага, i павiнен быў толькi выяўляць камiнара, – майстар мог бы з аднолькавым поспехам зрабiць яго i прынцам; цi не ўсё адно – камiнар альбо прынц?

Камiнар стаяў, прыняўшы прыгожую паставу i трымаючы ў руках драбiнкi, белатвары i ружовашчокi, як дзяўчына, – але гэта, бадай што было памылкай: не шкодзiла б яго хоць трошачкi выпацкаць. Ён стаяў амаль побач з пастушкай, бо iх так паставiлi, а калi ўжо яны апынулiся побач, дык i заручылiся, – яны ж вельмi падыходзiлi адно да другога: абое маладыя, зробленыя з аднолькавага фарфору i аднолькава крохкiя.

На падлюстэрнiку побач з iмi стаяла яшчэ адна лялька, але яна была ў тры разы буйнейшая. Гэта быў стары кiтаец, якi ўмеў хiтаць галавой. Ён таксама быў фарфоравы i казаў, што даводзiцца дзедам маленькай пастушцы, i хаця, вядома, не мог гэтага давесцi, але сцвярджаў, што мае права распараджацца ейным лёсам, – таму ён кiваў казланогаму обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржанту, якi пасватаўся да пастушкi.

– Вось твой будучы муж, – сказаў аднойчы пастушцы стары кiтаец, – мяркуючы па ўсiм, ён зроблены з чырвонага дрэва. Пойдзеш за яго, i цябе будуць называць жонкай казланогага обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржанта: у яго ўся шафа напакавана срэбрам, не кажучы ўжо аб тым, што прыхавана ў патаемных шуфлядах.

– Я не хачу да яго ў цёмную шафу, – запярэчыла маленькая пастушка. Кажуць, быццам ён трымае там пад замком адзiнаццаць фарфоравых жонак!

– Ну, значыцца, ты будзеш дванаццатая! – адсек кiтаец. – Сёння ўначы, як толькi ў старой шафе пачуецца трэск, вы згуляеце вяселле. I гэта не меней дакладна, як тое, што я кiтаец! – i, хiтануўшы галавой, ён заснуў.

А маленькая пастушка заплакала, паглядзела на свайго любага сябра фарфоравага камiнара – ды сказала:

– Прашу цябе: пойдзем адсюль, хоць на край свету! Тут нам заставацца нельга!

– Я хачу таго, чаго хочаш ты, – адказаў ёй маленькi камiнар, – пойдзем хоць зараз! Упэўнены, што змагу пракармiць цябе сваiм рамяством.

– Ах, калi б нам як хутчэй спусцiцца з падлюстэрнiка! – уздыхнула пастушка. – Я буду шчаслiвая, толькi калi вырвуся з табой на волю.

Камiнар суцешыў яе, потым паказаў ёй, як зручней спускацца ўнiз па разным краi пазалочаных ножак падлюстэрнiка. Тут iм вельмi спатрэбiлiся ягоныя драбiнкi, i вось яны ўжо ступiлi на падлогу; паглядзелi на шафу – бачаць, што там усчаўся пярэпалах.

Разныя аленi яшчэ больш выцягнулi шыi, насцярожылi рогi i пачалi круцiць галавой, а казланогi обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржант высока падскочыў i загукаў старому кiтайцу:

– Яны ўцяклi! Уцяклi!

Уцекачы крыху спалохалiся i хуценька скочылi ў высоўную шуфляду пад акном.

У гэтай шуфлядзе захоўвалiся тры-чатыры няпоўныя калоды картаў ды маленечкi лялечны тэатр, якi быў расстаўлены, як гэта дазваляла месца. У тэатры iшло прадстаўленне. У першым радзе сядзелi ўсе дамы – чырвовыя, бубновыя, трэфовыя ды пiковыя – i абмахвалiся сваiмi цюльпанамi. Ззаду ад iх стаялi валеты, у кожнага з iх было па дзве галавы – адна ўверсе, другая ўнiзе. П'еса была пра двух закаханых, якiм нiяк не ўдавалася з'яднацца, i пастушка, гледзячы на iх, заплакала, – спектакль нагадваў ёй уласны лёс.

– Ах, я не магу больш вытрымаць! – пралепятала яна. – Пойдзем адсюль!

Але калi яны зноў апынулiся на падлозе i паглядзелi на свой падлюстэрнiк, дык убачылi, што стары кiтаец прачнуўся, ён ссунуўся з месца i некуды перапаўзаў седзячы, – ён заўсёды сядзеў, скрыжаваўшы ногi, а хадзiць не ўмеў.

– Стары кiтаец гонiцца за намi! – ускрыкнула маленькая пастушка ды так спалохалася, што ўпала на свае фарфоравыя каленкi.

– Вось што мне прыйшло ў голаў, – сказаў камiнар. – Залезем з табой у вялiкую вазу для вострых прыпраў, вунь у тую, што стаiць у куце. Ляжам на пялёсткi руж i лаванды ды будзем адтуль кiдаць соль у вочы кiтайцу, калi ён сунецца да нас.

– Гэта мала дапаможа! – запярэчыла пастушка. – Акрамя таго, я ведаю, што стары кiтаец i ваза былi заручоныя, а калi ўжо яны кахалi адно другога, дык гэтае пачуццё не магло знiкнуць бясследна. Не, нам застаецца толькi адно сыйсцi на ўскрай свету!

– А ты не баiшся выправiцца ў дарогу са мною? – спытаўся камiнар. – Цi падумала ты пра тое, якi бязмежны гэты свет, пра тое, што нам назад ужо не вярнуцца?

– Так, падумала! – адказала пастушка.

Камiнар з рашучым выглядам паглядзеў на яе i сказаў:

– Я ведаю толькi адзiн шлях – дымаход! А ты i сапраўды асмелiваешся ўвайсцi са мной у печку i потым караскацца па топцы i дымаходзе ўгору? Калi мы, нарэшце, дабярэмся да комiна, тут ужо я сумею сябе паказаць: мы ўзнiмемся на такую вышыню, што дагнаць нас не змогуць; а на самым версе будзе дзiрка выйсцi ў шырокi свет.

I камiнар павёў пастушку да пячных дзверцаў.

– Ах, як там чорна! – усклiкнула яна, але ўсё-такi палезла разам з камiнарам у печку i праз топку ў дымаходзе нiчагусенькi не было вiдаць.

– Ну, вось мы i ў дымаходзе! – сказаў камiнар. – Паглядзi, якая дзiвосная зорачка ззяе ўверсе!

З неба на iх глядзела самая сапраўдная зорка; яна ззяла проста над iмi, быццам хацела паказаць iм выйсце. А яны паўзлi i караскалiся ўсё вышэй ды вышэй, – о, – якi гэта быў цяжкi шлях! Так высока давялося iм узбiрацца, так высока! Але камiнар дапамагаў пастушцы, падымаў яе, падтрымлiваў ды паказваў, куды ёй лепей ставiць свае фарфоравыя ножкi. Так яны дабралiся да самага верху комiна ды ўселiся на яго беражку, каб як след адпачыць, – i не дзiва, што яны стамiлiся пасля такой дарогi.

Над iмi распасцiралася неба, усеянае зоркамi, а ўнiзе вiднелiся дахi горада. Камiнар i пастушка азiралiся па баках, гледзячы на гэты вялiзны свет. Бедная пастушка раней нават не ўяўляла сабе, што ён такi; яна палажыла галоўку на плячо камiнару ды так заплакала, што пазалота пасыпалася з яе карсажу.

– Не, гэта ўжо занадта! Я не ў сiлах жыць тут! Свет празмерна вялiкi! усклiкнула яна. – Ах, калi б зноў апынуцца на нашым падлюстэрнiку! Не супакоюся, пакуль не вярнуся назад. Я ж пайшла з табою на ўскрай свету, а цяпер i ты мог бы праводзiць мяне дадому, калi хоць трошачкi кахаеш!

Тады камiнар пачаў яе ўгаворваць i нагадаў пра старога кiтайца i пра казланогага обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржанта. Але пастушка плакала так горка, яна так цалавала свайго любага камiнара, што яму заставалася толькi саступiць ёй, хаця гэта i было неразумна.

З вялiкай цяжкасцю спусцiўшыся па комiне, яны зноў узялiся паўсцi па дымаходзе ўнiз i нарэшце дабралiся да топкi, дзе было вельмi цёмна; падышоўшы да зачыненых пячных дзверцаў, яны прыслухалiся да таго, што робiцца ў пакоi. Там было зусiм цiха. Яны выглянулi з печкi i... о жах! – на самай сярэдзiне пакоя, на падлозе, стаяў стары кiтаец. Аказваецца ён, калi пагнаўся за ўцекачамi, упаў з падлюстэрнiка i разбiўся на тры часткi, – спiна ў яго адкалолася цалкам, а галава адкацiлася ў кут. Але казланогi обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржант стаяў на ранейшым месцы ды раздумваў над тым, што здарылася.

– О, якi жах! – усклiкнула маленькая пастушка. – Мой старэнькi дзядуля разбiўся, i ўсё праз нас. Гэтага я не змагу перажыць! – i яна ў адчаi заламiла свае маленечкiя ручкi.

– Яго яшчэ можна адрамантаваць, i адрамантаваць выдатна! – заўважыў камiнар. – А ты не бядуй гэтак. Варта толькi намазаць яму спiну клеем, а ў горла ўставiць вялiкую планку, i ён будзе зусiм як новы; чаго добрага, нагаворыць яшчэ процьму непрыемных слоў.

– Ты так думаеш? – спыталася пастушка, i абое яны ўзлезлi на падлюстэрнiк, дзе стаялi раней.

– Вось бачыш, якое вялiкае падарожжа мы зрабiлi, – сказаў камiнар. – А маглi ж бы i зусiм не кратацца з месца!

– Толькi б удалося адрамантаваць дзядулю! – уздыхнула пастушка. – Дорага гэта будзе каштаваць?

I старога кiтайца адрамантавалi – у гэтым прымала ўдзел уся сям'я. Спiну яму склеiлi, у горла ўставiлi планку, i ён стаў зусiм як новы, толькi хiтаць галавой ужо не мог.

– Пэўна, вы замнога ўявiлi аб сабе ды заганарылiся з таго часу як разбiлiся, – сказаў кiтайцу казланогi обер-унтэр-генерал-капiтан-сяржант. – А я ўсё-ткi не бачу, чым тут ганарыцца. Ну дык што ж? Цi выдасце вы яе за мяне?

Тады камiнар i маленькая пастушка ўмольна паглядзелi на старога кiтайца, баючыся, як бы ён не матлянуў галавой. Але кiваць ён ужо не мог, а расказваць пры пабочных пра тое, што яму ўставiлi планку ў горла, было непрыемна.

З таго часу абедзве фарфоравыя фiгуркi так i стаялi побач, дабраслаўляючы планку ў дзедавым горле i працягваючы кахаць адно другое, пакуль не разбiлiся.

ПРЫНЦЭСА НА ГАРОШЫНЕ

Жыў-быў прынц. I марыў ён ажанiцца на сапраўднай прынцэсе.

Аб'ехаў увесь свет. А такой нявесты, якой жадаў, не сустрэў. Так i вярнуўся дамоў нi з чым. I вельмi бедаваў, бо дужа яму хацелася сустрэць сапраўдную прынцэсу.

Аднойчы вечарам разгулялася непагадзь. Маланкi блiскалi раз-пораз. Гром грымеў. Дождж лiў як з вядра. Жах што рабiлася!

Раптам у гарадскую браму нехта пастукаў. Сам кароль пайшоў адкрываць.

Каля брамы стаяла прынцэса. Вада збягала з яе валасоў i адзежы прама ў чаравiкi. Адтуль выцякала на зямлю. Божа, на што была падобна тая дзяўчына! А яна запэўнiвала, што з'яўляецца сапраўднай прынцэсай.

"Ну, пра гэта мы хутка даведаемся", – падумала старая каралева. Але нiчога нiкому не сказала. Пайшла ў спальню. Зняла з ложка ўсе матрацы i падушкi. На дошкi паклала гарошыну. А зверху гарошыны паслала дваццаць матрацаў i дваццаць пярын.

У гэту пасцель i паклалi прынцэсу на ноч.

Ранiцай у яе спыталi, як яна адпачывала.

– Ах, вельмi кепска! – сказала прынцэса. – Я нават вачэй не звяла. Бог ведае што ў мяне была за пасцель. Я ляжала на нечым такiм цвёрдым, што ўсё маё цела цяпер у сiняках. Жудасна!

Тут усе i зразумелi, што яна была сапраўднай прынцэсай. Адчула гарошыну праз сорак матрацаў i пярын! Такой далiкатнай асобай магла быць толькi сапраўдная прынцэса.

I прынц ажанiўся на ёй. Цяпер ён быў перакананы, што бярэ сапраўдную прынцэсу.

А гарошыну здалi ў музей. Яна мо i цяпер там ляжыць, калi хто не ўкраў яе.

Ведай, гэта гiсторыя – чыстая праўда!

ГОЛЫ КАРОЛЬ

Даўным-даўно жыў-быў на свеце кароль. Ён так любiў прыбiрацца, што трацiў на новую адзежу ўсе свае грошы. Парады, тэатры, загарадныя прагулкi яго цiкавiлi толькi тым, што можна было лiшнi раз паказацца ў новым уборы. На кожную гадзiну дня быў у яго асобны ўбор.

У сталiцы таго караля жылося вельмi весела. Амаль штодня туды наведвалiся замежныя госцi.

I вось аднаго разу прыехалi два ашуканцы. Яны выдалi сябе за ткачоў i сказалi, што могуць вырабiць такую цудоўную тканiну, якой не ведаў яшчэ свет. Нiбыта яна, апроч незвычайных малюнкаў i расфарбовак, робiцца нябачнай для кожнага, хто не на сваiм месцы альбо безнадзейна дурны.

Каралю спадабалася прапанова ашуканцаў. Ён прыняў iх, даў багата грошай, загадаў тут жа ўзяцца за справу. Падумаў кароль: "Вось гэта будзе ўбор! Адразу даведаюся, хто з маiх саноўнiкаў не на сваiм месцы, хто з iх разумны, а хто дурань".

Самазванцы-майстры паставiлi два ткацкiя станкi i пачалi рабiць выгляд, што руплiва працуюць. А на станках, каб вы ведалi, нiякай пражы не было. Хаця яны i патрабавалi для працы найтанчэйшага шоўку i найчысцейшага золата. Усё гэта хавалi ў кiшэнi, а самi праседжвалi за пустымi станкамi зранку да ночы.

Каралю вельмi хацелася паглядзець, якая ж тканiна атрымлiваецца ў майстроў. Але ён прыгадаў пра яе чароўныя якасцi i вырашыў праверыць свайго старога мiнiстра. Падумаў пры гэтым: "Мiнiстр разумны, з годнасцю займае сваё месца. Ён добра разгледзiць тую тканiну".

I вось стары мiнiстр увайшоў у залу, у якой за пустымi станкамi сядзелi ашуканцы.

"Божа, памiлуй! – падумаў мiнiстр. – Я нiчога не бачу". Але ўслых не адважыўся сказаць такое.

Ашуканцы паважлiва папрасiлi яго падысцi блiжэй да станка i сказаць, як яму падабаюцца ўзор i фарбы тканiны. Бедны мiнiстр, як нi ўзiраўся, нiчога не бачыў. Ды i бачыць не мог.

I зноў падумаў: "Божа, няўжо я такi дурны? Ратуй божа, каб нiхто пра гэта не даведаўся. Не, нельга прызнавацца, што я не бачу тканiны!"

– Што ж вы нiчога не гаворыце нам? – спытаў адзiн з ткачоў.

– О, гэта вельмi мiла! – адказаў мiнiстр. – Якi ўзор, якiя фарбы! Так, так, я паведамлю каралю, што мне надзвычай спадабалася ваша праца!

– Рады старацца! – сказалi ашуканцы.

I яны сапраўды старалiся. Пачалi патрабаваць яшчэ больш грошай, шоўку, золата. Забiралi сабе ўсё, а каля пустых станкоў сядзелi толькi для выгляду.

Паслаў кароль да ткачоў свайго новага саноўнiка. Даручыў яму паглядзець, цi хутка будзе закончана праца. З iм, прыстойным служкам караля, адбылося тое, што i з старым мiнiстрам. Ашуканцы абвялi i яго вакол пальца. I ён давёў каралю, што вельмi чароўную тканiну вырабляюць ткачы.

Хутка ўвесь горад загаварыў пра таямнiчую тканiну, з якой будзе зроблены новы каралеўскi ўбор.

Тут ужо i самому каралю закарцела зiрнуць на дзiва. З цэлай свiтай прыдворных ён заявiўся ў майстэрню да хiтрых ашуканцаў.

– Цуд! Цi не праўда? – наперабой закрычалi пабываўшыя ўжо тут чыноўнiкi. Якi малюнак?.. А фарбы?..

I яны паказвалi пальцамi на пустыя станкi, як бы самi бачылi там нешта.

"Што за глупства! – падумаў кароль. – Я нiчога не бачу! Неверагодна, няўжо i я такi бязглузды, як мае мiнiстры?.. Тады не быць мне каралём. А гэта горш за ўсё..."

– О, вельмi, вельмi мiла! – сказаў урэшце кароль. – Я ўхваляю!..

I ён задаволена пахiтваў галавой, разглядваючы пустыя станкi. Не хацеў прызнацца, што не бачыць таго, што бачаць яго мiнiстры.

Тут ужо i свiта караля ў адзiн голас пачала паўтараць:

– Вельмi, вельмi мiла!.. Зрабiце, ваша вялiкасць, з гэтай тканiны касцюм для блiжэйшай урачыстай працэсii.

Усе былi ў такiм захапленнi, што кароль раздобрыўся i ўзнагародзiў ашуканцаў рыцарскiмi крыжамi i надаў iм званне прыдворных ткачоў.

Усю ноч напярэдаднi ўрачыстасцi прасядзелi ашуканцы ў майстэрнi. Спалiлi больш за шаснаццаць свечак. Усе верылi, што ткачы рыхтуюць новае адзенне каралю.

Урэшце яны аб'явiлi:

– Гатова!

Кароль у суправаджэннi свiты сам завiтаў у майстэрню. Ашуканцы прадставiлi яму нябачны ўбор, хлуслiва прыгаворвалi:

– Вось гэта – штаны!.. Гэта – камiзэлька!.. А во – кафтан!.. Усё – цуд!.. Лёгкае, што павуцiнка, i не адчуеце на целе!.. У гэтым i хараство!..

– Так, так! – паўтаралi прыдворныя, хаця нiчога не бачылi i бачыць не маглi.

– А цяпер, ваша каралеўская вялiкасць, зрабiце ласку, скiньце з сябе ўсе адзёжкi i станьце перад вялiкiм люстэркам. Мы адзенем вас!

Кароль раздзеўся дагала. Ашуканцы ўзялiся прыбiраць яго. Рабiлi выгляд, нiбыта адзяюць на яго каралеўскую мантыю. Быццам нешта прымацоўвалi ў плячах, на талii. А кароль паварочваўся перад люстэркам ва ўсе бакi.

– Божа, як усё падыходзiць!.. Як цудоўна сядзiць на каралю новы ўбор!.. шапталiся прыдворныя, нiхто не асмельваўся сказаць праўду.

У такiм новым адзеннi кароль выйшаў на вулiцу. Камергеры, якiя заўсёды насiлi шлейф каралеўскай мантыi, i цяпер як бы неслi яе. Усе людзi, як убачылi караля, наперабой загаварылi:

– Ах, якое прыгожае новае адзенне ў караля! Як добра сядзiць на iм! Якая шыкоўная мантыя!

Нiводзiн чалавек не прызнаўся, што нiчога не бачыць. Нiхто не хацеў прызнацца, што ён дурань альбо сядзiць не на сваiм месцы. Нi адзiн касцюм караля не выклiкаў яшчэ такога захаплення.

– Дык ён жа голы! – закрычаў раптам нейкi маленькi хлопчык.

– Паслухайце, што гаворыць бязвiннае дзiцё, – сказаў яго бацька.

Усе пачалi шэптам перадаваць адзiн аднаму словы хлопчыка.

– Ды ён жа зусiм голы! Во, хлопчык кажа, што ён зусiм не адзеты! закрычаў урэшце ўвесь народ.

I каралю зрабiлася жудасна. Яму падалося, што народ гаворыць праўду. Але ж трэба было давесцi ўрачыстую цырымонiю да канца.

I ён выступаў яшчэ больш велiчна пад сваiм балдахiнам, парадным навесам, а камергеры iшлi за iм i прытрымлiвалi мантыю, якой не было.

ГАЛЁШЫ ШЧАСЦЯ

I. Пачатак

Справа была ў Капенгагене, на Ўсходняй вулiцы, непадалёку ад Новай каралеўскай плошчы. У адным доме сабралася вялiкая кампанiя – iншы раз даводзiцца ўсё-такi прымаць гасцей; затое, глядзiш, i сам дачакаешся калi-небудзь запрашэння. Госцi разбiлiся на дзве асобныя купкi: адна тут жа села за ломберныя сталы, другая ж утварыла кружок вакол гаспадынi, якая прапанавала "прыдумаць што-небудзь цiкавейшае", i размова пацякла сама сабой. Мiж iншым, гаворка зайшла пра сярэднiя вякi, i многiя лiчылi, што ў тыя часы жылося намнога лепш, чым цяпер. Так, так! Саветнiк юстыцыi Кнап абараняў гэтую думку так заўзята, што гаспадыня адразу з iм згадзiлася, i яны ўдваiх накiнулiся на беднага Эрстэда, якi даказваў у сваiм артыкуле ў "Альманасе", што наша эпоха чымсьцi ўсё-такi вышэй за сярэдневякоўе. Саветнiк сцвярджаў, што праўленне караля Ганса было лепшай i шчаслiвейшай часiнай у гiсторыi чалавецтва.

Пакуль вядзецца гэтая гарачая спрэчка, якая перапынiлася толькi на iмгненне, калi прынеслi вячэрнюю газету (зрэшты, чытаць у ёй абсалютна не было чаго), пройдзем у пярэднюю, дзе госцi пакiнулi свае палiто, кульбакi, парасоны i галёшы. Сюды толькi што зайшлi дзве жанчыны: маладая i старая. На першы погляд iх можна было прыняць за пакаёвак, якiя праводзiлi сюды сваiх самавiтых гаспадынь, але, прыгледзеўшыся ўважлiвей, вы б заўважылi, што гэтыя жанчыны анi не падобныя на служанак: надта ўжо мяккiя i пяшчотныя былi ў iх рукi, надта велiчныя пастава i ўсе рухi, а вопратка вызначалася нейкiм асаблiва смелым кроем. Вы, канечне, ужо здагадалiся, што гэта былi феi. Малодшая была калi i не самой феяй Шчасця, то ўжо, напэўна, камерысткай адной з яе шматлiкiх камер-фрэйлiн i займалася тым, што прыносiла людзям розныя дробныя дары шчасця. Старэйшая здавалася намнога больш сур'ёзнай – яна была феяй Смутку i заўсёды спраўлялася са сваiмi клопатамi сама, не перадаручаючы iх нiкому: так, прынамсi, яна ведала, што ўсё абавязкова будзе зроблена як належыць.

Стоячы ў пярэдняй, яны расказвалi адна адной, дзе пабывалi за дзень. Камерыстка камер-фрэйлiны Шчасця сёння выканала ўсяго толькi некалькi малаважных даручэнняў: выратавала ад лiўня чыйсьцi новы капялюш, перадала аднаму шаноўнаму чалавеку паклон ад высокапастаўленай нiкчэмнасцi i ўсё ў тым жа духу. Але затое ў запасе ў яе засталося нешта зусiм незвычайнае.

– Трэба табе сказаць, – закончыла яна, – што ў мяне сёння дзень нараджэння, i ў гонар гэтай падзеi мне далi пару галёшаў з тым, каб я аднесла iх людзям. Гэтыя галёшы валодаюць адной цудоўнай уласцiвасцю: таго, хто iх надзене, яны могуць iмгненна перанесцi ў любое месца цi ў любую эпоху – куды ён толькi пажадае, – i ён, такiм чынам, адразу набудзе шчасце.

– Ты так думаеш? – адгукнулася фея Смутку. – Ведай жа: ён будзе самым няшчасным чалавекам на зямлi i блаславiць тую хвiлiну, калi нарэшце пазбавiцца ад тваiх галёшаў.

– Ну, гэта мы яшчэ паглядзiм! – прамовiла камерыстка Шчасця. – А пакуль што я пастаўлю iх каля дзвярэй. Ану ж хто-небудзь iх абуе памылкова замест сваiх i стане шчаслiвы.

Вось якая памiж iмi адбылася размова.

II. Што адбылося з саветнiкам юстыцыi

Было ўжо позна. Саветнiк юстыцыi Кнап збiраўся дахаты, усё яшчэ разважаючы аб часе караля Ганса. I трэба ж было так здарыцца, каб замест сваiх галёшаў ён надзеў галёшы шчасця. Як толькi ён выйшаў у iх на вулiцу, чароўная сiла галёшаў тут жа перанесла яго ў эпоху караля Ганса, i ногi яго адразу патанулi ў непралазнай гразi, таму што пры каралi Гансе вулiц не масцiлi.

– Ну i гразёта! Проста жах што такое! – прамармытаў саветнiк. – I да таго ж нi адзiн лiхтар не гарыць.

Месяц яшчэ не ўзышоў, стаяў густы туман, i ўсё навокал патанала ў змроку. На рагу перад выявай мадонны вiсела лампада, але яна ледзь цеплiлася, так што саветнiк заўважыў карцiну, калi параўняўся з ёю, i толькi тады разгледзеў боскую мацi з немаўлём на руках.

"Тут, напэўна, была майстэрня мастака, – вырашыў ён, – а шыльду забылi зняць".

Раптам паўз яго прайшло некалькi чалавек у сярэдневяковых касцюмах.

"Чаго гэта яны так прыбралiся? – падумаў саветнiк. – Мабыць, з маскарада iдуць".

Але раптам пачуўся барабанны бой i свiст дудак, замiльгалi факелы, i позiрку саветнiка паўстала дзiвоснае вiдовiшча! Насустрач яму па вулiцы рухалася дзiўная працэсiя: наперадзе iшлi барабаншчыкi, спрытна выбiваючы дробат кiйкамi, а за iмi крочылi стражнiкi з лукамi i арбалетамi. Вiдавочна, то была свiта, якая суправаджала нейкую важную духоўную асобу. Здзiўлены саветнiк спытаў, што гэта за шэсце i хто гэты саноўнiк.

– Епiскап Зеландскi! – пачулася ў адказ.