Текст книги "Казкi (на белорусском языке)"
Автор книги: Ханс Кристиан Андерсен
сообщить о нарушении
Текущая страница: 14 (всего у книги 19 страниц)
А ноччу ў палацы прынца, калi ўсе спалi, русалачка спускалася па мармуровай лесвiцы, ставiла палымнеючыя, як у агнi, ногi ў халодную ваду i думала пра родны дом i пра марское дно.
Аднаго разу ўночы ўсплылi з вады поплеч яе сёстры i заспявалi журботную песню; яна кiўнула iм, яны пазналi яе i расказалi ёй, як засмуцiла яна iх усiх. З таго часу яны наведвалi яе кожную ноч, а аднойчы яна ўбачыла воддаль нават сваю старую бабулю, якая ўжо шмат гадоў не падымалася з вады, i самога цара марскога з каронай на галаве, яны працягвалi да яе рукi, але не адважвалiся падплысцi да зямлi так блiзка, як сёстры.
З кожным днём прынц усё больш i больш адчуваў замiлаванасць да русалачкi, але ён любiў яе толькi як прыгожае, добрае дзiця, ажанiцца ж з ёю i зрабiць яе прынцэсай яму i ў галаву не прыходзiла, а мiж тым ёй патрэбна было стаць яго жонкай, iнакш, калi б ён аддаў сваё сэрца i руку другой, русалачка стала б пенай марской.
"Цi любiш ты мяне больш за ўсiх на свеце?" – здавалася, пыталiся русалаччыны вочы, калi прынц абдымаў яе i цалаваў у лоб.
– Так, я люблю цябе! – гаварыў прынц. – У цябе добрае сэрца, ты адданая мне больш за ўсiх i падобная на маладую дзяўчыну, якую я бачыў аднойчы i, напэўна, болей ужо не ўбачу! Я плыў на караблi, карабель патануў, хвалi выкiнулi мяне на бераг паблiзу нейкага храма, дзе служаць богу маладыя дзяўчаты; самая малодшая з iх знайшла мяне на беразе i выратавала мне жыццё; я бачыў яе ўсяго два разы, але толькi яе адну ў цэлым свеце мог бы я пакахаць! Ты падобная на яе i амаль выцеснiла з майго сэрца яе вобраз. Яна належыць святому храму, i вось мая шчаслiвая зорка паслала мне цябе; нiколi я не расстануся з табой!
"На жаль, ён не ведае, што гэта я выратавала яму жыццё! – думала русалачка. – Я вынесла яго з хваляў марскiх на бераг i паклала ў гаi, каля храма, а сама схавалася ў марской пене i глядзела, цi не прыйдзе хто-небудзь да яго на дапамогу. Я бачыла гэтую прыгожую дзяўчыну, якую ён любiць больш за мяне! – I русалачка глыбока ўздыхала, плакаць яна не магла. – Але тая дзяўчына належыць храму, нiколi не вернецца! Я ж знаходжуся каля яго, бачу яго кожны дзень, магу служыць яму, любiць яго, аддаць за яго жыццё!"
Але вось пачалi пагаворваць, што прынц жэнiцца з чароўнай дачкой суседняга караля i таму рыхтуе свой раскошны карабель у плаванне. Прынц паедзе да суседняга караля быццам бы для таго, каб пазнаёмiцца,з яго краiнай, а на самай жа справе, каб пабачыць прынцэсу; з iм едзе вялiкая свiта. Русалачка на ўсе гэтыя размовы толькi кiвала галавой i смяялася – яна ж лепш за ўсiх ведала прынцавы думкi.
– Я павiнен ехаць, – казаў ён ёй. – Мне трэба пабачыць вельмi прыгожую прынцэсу; гэтага патрабуюць мае бацькi, але яны не будуць прымушаць мяне жанiцца з ёю, а я нiколi не пакахаю яе! Яна ж не падобная на тую прыгажуню, на якую падобная ты. Калi ж мне давядзецца нарэшце выбраць сабе нявесту, дык я лепш выберу цябе, мой нямы знайдыш з гаваркiмi вачыма!
I ён цалаваў яе ружовыя вусны, забаўляўся з яе доўгiмi валасамi i клаў сваю галаву на яе грудзi, дзе бiлася сэрца, якое так хацела чалавечага шчасця i кахання.
– Ты ж не баiшся мора, мая нямая малышка? – казаў ён, калi яны ўжо стаялi на караблi, якi павiнен быў адвезцi iх у краiну суседняга караля.
I прынц пачаў расказваць ёй пра буру i пра штыль, пра дзiўную рыбу, што жыве на глыбiнi, i пра тое, што бачылi там нырцы, а яна ж лепш за ўсiх ведала, што ёсць на марскiм дне.
Яснай месячнай ноччу, калi ўсе, акрамя рулявога, спалi, яна села каля самага борта i пачала глядзець у празрыстыя хвалi, i ёй падалося, што яна бачыць бацькоўскi палац; старая бабуля ў сярэбранай кароне стаяла на вышцы i глядзела праз хвалiстыя струменi вады на кiль карабля. Потым на паверхню мора ўсплылi яе сёстры; яны журботна глядзелi на яе i працягвалi да яе свае белыя рукi, а яна кiўнула iм галавой, усмiхнулася i хацела расказаць аб тым, як ёй добра тут, але да яе падышоў карабельны юнга, i сёстры нырнулi ў ваду, а юнга падумаў, што гэта мiльганула ў хвалях белая марская пена.
Ранiцай карабель увайшоў у гавань прыгожай сталiцы суседняга каралеўства. У горадзе зазванiлi ў званы, з высокiх вежаў пачулiся гукi рагоў; на пляцах стаялi палкi салдат з блiскучымi штыкамi i трапяткiмi сцягамi. Пачалося свята, балi iшлi за балямi, але прынцэсы яшчэ не было – яна выхоўвалася дзесьцi далёка ў манастыры, куды яе аддалi навучацца каралеўскай дабрадзейнасцi. Нарэшце прыехала i яна.
Русалачка прагна глядзела на яе i не магла не прызнаць, што больш мiлага i больш прыгожага твару яна яшчэ не бачыла. Скура на твары прынцэсы была такая пяшчотная, празрыстая, а з-за доўгiх цёмных веек усмiхалiся сiнiя лагодныя вочы.
– Гэта ты! – усклiкнуў прынц. – Ты выратавала мне жыццё, калi я напаўмёртвы ляжаў на беразе мора!
I ён моцна прытулiў да сэрца сваю пачырванелую нявесту.
– Ах, якi я шчаслiвы! – сказаў ён русалачцы. – Тое, аб чым я не адважваўся i марыць, збылося. Ты парадуешся майму шчасцю, ты ж так любiш мяне.
Русалачка пацалавала яму руку, а сэрца яе, здавалася, вось-вось разарвецца ад болю: яго вяселле павiнна было забiць яе, ператварыць у марскую пену.
У той жа вечар прынц з маладой жонкай адплывалi на радзiму прынца; гарматы стралялi, сцягi развiвалiся, на палубе быў расстаўлены шацёр з золата i пурпура, засланы мяккiмi падушкамi; у шатры яны праводзiлi гэтую цiхую, халаднаватую ноч.
Ветразi напялiся ад ветру, карабель лёгка i плаўна рушыў па хвалях у адкрытае мора.
Як толькi сцямнела, на караблi запалiлiся рознакаляровыя лiхтарыкi, а матросы пачалi весела скакаць на палубе. Русалачка прыгадала, як яна ўпершыню паднялася на паверхню мора i ўбачыла такую ж весялосць на караблi. I вось яна паплыла ў хуткiм паветраным танцы, нiбы ластаўка, за якою гонiцца каршун. Усе былi ў захапленнi: нiколi яшчэ не танцавала яна так прыгожа! Яе пяшчотныя ножкi рэзала як нажамi, але гэтага болю яна не адчувала – сэрцу яе было яшчэ балючэй. Яна ведала, што адзiн толькi вечар засталося ёй пабыць з тым, дзеля каго яна пакiнула родных i бацькоўскi дом, аддала свой цудоўны голас i цярпела невыносныя пакуты, пра якiя прынц i не здагадваўся. Толькi адну ноч заставалася ёй дыхаць адным паветрам з iм, бачыць сiняе мора i зорнае неба, а там настане для яе вечная ноч, без думак, без сноў. Далёка за поўнач працягвалiся на караблi танцы i музыка, i русалачка смяялася i танцавала са смяротнай пакутай на сэрцы; а прынц цалаваў прыгажуню жонку, а яна забаўлялася з яго чорнымi кучарамi; нарэшце поплеч яны пайшлi ў свой раскошны шацёр.
На караблi ўсё сцiхла, толькi рулявы застаўся каля руля. Русалачка абаперлася на парэнчы i, павярнуўшыся тварам да ўсходу, пачала чакаць першага сонечнага промня, якi, яна ведала, павiнен быў забiць яе. I раптам яна ўбачыла, як з мора паднялiся яе сёстры; яны былi бледныя, як i яна, але iх доўгiя пышныя валасы не развявалiся больш на ветры – яны былi абрэзаны.
– Мы аддалi нашы валасы ведзьме, каб яна дапамагла нам выратаваць цябе ад смерцi! А яна дала нам вось гэты нож – бачыш, якi ён востры? Раней чым узыдзе сонца, ты павiнна ўсадзiць яго ў сэрца прынца, i калi цёплая кроў яго пырсне табе на ногi, яны зноў зрастуцца ў рыбiн хвост i ты зноў станеш русалкай, спусцiшся да нас у мора i пражывеш свае трыста гадоў, перш чым ператворышся ў салёную марскую пену. Але спяшайся! Цi ён, цi ты – адзiн з вас павiнен памерцi да ўсходу сонца. Забi прынца i вярнiся да нас! Спяшайся. Бачыш, на небе паказалася чырвоная палоска? Хутка ўзыдзе сонца, i ты памрэш!
З гэтымi словамi яны глыбока ўздыхнулi i апусцiлiся ў мора.
Русалачка прыўзняла пурпуровую фiранку шатра i ўбачыла, што галоўка маладой жонкi ляжыць на грудзях прынца. Русалачка нахiлiлася i пацалавала яго ў прыгожы лоб, паглядзела ў неба, дзе разгараўся золак, потым паглядзела на востры нож i зноў зiрнула на прынца, якi ў сне назваў iмя сваёй жонкi – яна адна была ў яго думках! – i нож задрыжаў у русалачкiных руках. Яшчэ хвiлiна i яна кiнула яго ў хвалi, i яны пачырванелi, нiбы на тым месцы, дзе ён упаў, з мора выступiлi кроплi крывi.
Апошнi раз зiрнула яна на прынца паўзгаслым позiркам, кiнулася з карабля ў мора i адчула, як цела яе расплываецца пенай.
Над морам узышло сонца, промнi яго лагодна сагравалi змярцвела-халодную марскую пену, i русалачка не адчувала смерцi; яна бачыла яснае сонца i нейкiя празрыстыя, дзiўныя стварэннi, якiя сотнямi ляталi над ёю. Яна бачыла праз iх белыя ветразi карабля i ружовыя аблокi ў небе; голас iх гучаў як музыка, але такая ўзвышаная, што чалавечае вуха не пачула б яе, гэтак жа, як чалавечыя вочы не бачылi самi сябе. У iх не было крылаў, але яны ляталi ў паветры, лёгкiя i празрыстыя. Русалачка заўважыла, што i яна стала такой жа, адарваўшыся ад марской пены.
– Да каго я iду? – запытала яна, падымаючыся ў паветры, i яе голас гучаў такою ж дзiўнаю музыкай.
– Да дачок паветра! – адказалi ёй паветраныя стварэннi. – Мы лятаем усюды i ўсiм iмкнемся прыносiць радасць. У гарачых краiнах, дзе людзi гiнуць ад спякотнага, зачумленага паветра, мы навяваем прахалоду. Мы распаўсюджваем у паветры прыемны пах кветак i нясём людзям здароўе i радасць... Паляцелi з намi ў завоблачны свет! Там ты знойдзеш любоў i шчасце, якiх не знайшла на зямлi.
I русалачка працягнула свае празрыстыя рукi да сонца i ўпершыню адчула ў сябе на вачах слёзы.
На караблi за гэты час усё зноў ажыло, i русалачка ўбачыла, як прынц з маладой жонкай шукаюць яе. Журботна глядзелi яны на шумлiвую марскую пену, нiбы ведалi, што русалачка кiнулася ў хвалi. Нябачная, пацалавала русалачка прыгажуню ў лоб, усмiхнулася прынцу i паляцела разам з iншымi дзецьмi паветра да ружовых аблокаў, якiя плавалi ў небе.
СТОЙКI АЛАВЯНЫ САЛДАЦIК
Жылi-былi дваццаць пяць алавяных салдацiкаў. Усе яны былi сынамi адной мацi – старой алавянай лыжкi, – i, значыць, даводзiлiся адзiн аднаму роднымi братамi. Былi яны прыгажуны пiсаныя: стрэльба на плячы, галава прама, чырвоны з сiнiм мундзiр – ну, прыгажосць што за салдаты!
"Алавяныя салдацiкi!" – вось першае, што пачулi браты, калi адчынiлася каробка, у якой яны ляжалi.
Гэта крыкнуў маленькi хлопчык i запляскаў у далонi. Салдацiкаў яму падарылi ў дзень яго нараджэння. Ён адразу ж пачаў расстаўляць iх на стале. Алавяныя салдацiкi былi падобныя адзiн на аднаго як дзве кроплi вады, i толькi адзiн адрознiваўся ад сваiх братоў: у яго была адна нага. Яго адлiвалi апошнiм, i волава на яго не хапiла. Хаця, ён i на адной назе стаяў гэтак жа цвёрда, як iншыя на дзвюх. I ён якраз i вызначыўся.
Хлопчык расставiў сваiх салдацiкаў на стале. Там было шмат цацак, але прыгажэй за ўсiх быў цудоўны замак з кардону, скрозь яго маленькiя акенцы можна было зазiрнуць усярэдзiну i ўбачыць пакоi. Перад замкам ляжала люстэрка, яно было зусiм як сапраўднае возера, а вакол стаялi маленькiя дрэвы. Па возеры плавалi лебедзi з воску i дзiвiлiся на сваё адлюстраванне. Усё гэта радавала вока. Самай чароўнай з усяго была дзяўчына, якая стаяла на парозе шырока расчыненых дзвярэй замка. Яна таксама была выразана з кардону. Спаднiчка яе была з тонкага батысту. Блакiтная стужка, якая спускалася ад пляча да пояса, была прымацавана ззяючай брошкай, вельмi вялiкай, – яна магла б закрыць увесь твар дзяўчыны. Прыгажуня гэта была танцоўшчыца. Яна стаяла на адной назе, працягнуўшы рукi наперад, а другую нагу падняла так высока, што алавяны салдацiк не адразу яе ўгледзеў i спачатку падумаў, што красуня аднаногая, як i ён сам.
"Вось бы мне такую жонку! – падумаў алавяны салдацiк. – Ды толькi яна, пэўна, знатнага роду. Вунь у якiм цудоўным палацы жыве. А мой дом – проста каробка, ды яшчэ набiлася нас у гэтую каробку цэлых дваццаць пяць салдат. Не, ёй там не месца! Але пазнаёмiцца з ёй усё ж не пашкодзiць".
I салдацiк стаiўся за табакеркай, якая стаяла тут жа на стале. Адсюль ён выдатна бачыў цудоўную танцоўшчыцу.
Позна ўвечары ўсiх алавяных салдацiкаў, акрамя аднаногага – яго так i не маглi знайсцi, – паклалi ў каробку, ўсе людзi ў доме ляглi спаць. I вось, калi ўсталявалася цiшыня, цацкi самi пачалi гуляць у госцi, у вайну, а потым наладзiлi баль. Алавяныя салдацiкi грукалi ў сценкi каробкi – яны таксама хацелi выйсцi i пагуляць, ды нiяк не маглi падняць крышку. Нават шчаўкунчык пачаў куляцца, а грыфель пайшоў у скокi на грыфельнай дошцы. Падняўся такi шум i тлум, што ў клетцы прачнулася канарэйка i таксама загаварыла, ды пры тым яшчэ вершамi.
Толькi салдацiк i танцоўшчыца не рухалiся з месца. Яна па-ранейшаму стаяла на адной ножцы, выцягнуўшы рукi наперад, а ён застыў са стрэльбай у руках, як вартавы, i не адводзiў вачэй ад прыгажунi.
Прабiла дванаццаць. I раптам – шчоўк! – раскрылася табакерка.
У гэтай табакерцы тытунь нiколi не трымалi, а сядзела ў ёй маленькае чарцяня. Яно выскачыла з табакеркi i азiрнулася навокал.
– Гэй, алавяны салдацiк! – крыкнула чарцяня. – Што ты заглядзеўся на скакуху! Яна надта добранькая для цябе.
Але алавяны салдацiк зрабiў выгляд, што нiчога не чуе.
– Вось ты як! – сказала чарцяня. – Ну, пачакай жа да ранiцы!
Ранiцай, калi дзецi прачнулiся, яны знайшлi аднаногага салдацiка за табакеркай i паставiлi на акно.
Раптам акно расчынiлася – цi мо чарцяня гэта нашкодзiла цi проста пацягнула скразняком, хто ведае? Ды толькi аднаногi наш салдацiк паляцеў з трэцяга паверха ўнiз галавой – ды так, што ў вушах засвiсцела. Хвiлiна – i ён ужо стаяў на вулiцы дагары нагой, а яго стрэльба i галава ў касцы заселi памiж каменнямi брукаванкi. Хлопчык i прыслуга адразу ж выбеглi на вулiцу шукаць салдацiка, але як нi iмкнулiся, знайсцi яго не маглi.
Неяк раз яны нават ледзь не наступiлi на салдацiка i ўсё-ткi не заўважылi яго. Калi б салдацiк крыкнуў: "Я тут!", яны, натуральна, адразу ж знайшлi б яго. Але ён лiчыў непрыстойным крычаць на вулiцы – бо ён жа быў салдат i насiў мундзiр.
Тут пайшоў дождж, сапраўдны лiвень. Па вулiцы пацяклi ручаi.
А калi нарэшце дождж скончыўся, да таго месца, дзе памiж брукам тырчэў алавяны салдацiк, прыбеглi двое хлапчукоў.
– Эге! – сказаў адзiн з iх. – Глядзi! – алавяны салдацiк! Давай адправiм яго ў плаванне.
I яны зрабiлi са старой газеты лодачку, пасадзiлi ў яе алавянага салдацiка i пусцiлi ў канаўку. Лодачка паплыла, а хлапчукi пабеглi побач i запляскалi ў далонi.
Лодачку падхапiла хуткiм цячэннем i панесла. Вада ў канаве так i бурлiла. Яшчэ б ёй не бурлiць – пасля такога лiўня!
Алавяны салдацiк у лодачцы ўвесь дрыжэў, але трымаўся стойка, як i належыць сапраўднаму салдату: стрэльба на плячы, галава прама, грудзi наперад!
I вось лодачку занесла пад шырокi-шырокi мост; стала так цёмна, быццам салдацiк зноў трапiў у сваю каробку.
"Куды мяне нясе? – думаў ён. – Гэта ўсё хiтрыкi брыдкага чарцяня з табакеркi. Ах, калi б са мной у лодцы сядзела прыгажуня танцоўшчыца, я нiчога б не баяўся, нават калi б стала яшчэ цямней!"
У гэтую хвiлiну з-пад маста выскачыў вялiкi вадзяны пацук.
– Гэта хто такi? – закрычаў ён. – А пашпарт у цябе ёсць? Давай зараз жа пашпарт!
Але алавяны салдацiк маўчаў i моцна сцiскаў стрэльбу. Лодку яго несла ўсё далей i далей, а пацук плыў за iм наўздагон. Ён злосна шчоўкаў зубамi i крычаў, плывучы, насустрач трэскам i саломiнкам:
– Трымайце, трымайце яго! У яго няма пашпарта!
Тут лодачку панесла яшчэ хутчэй, i алавяны салдацiк нарэшце ўбачыў наперадзе святло. Мост скончыўся. Але ў гэтую хвiлiну пачуўся такi страшны грукат, ад якога задрыжэў бы любы храбрэц. Падумаць толькi! За мастом канаўка ўпадала прама ў вялiкi бурны канал. Па такiх хвалях салдацiку ў маленькiм папяровым караблiку плысцi было гэтак жа небяспечна, як нам у сапраўднай лодцы ляцець да вялiзнага вадападу. Спынiцца было ўжо немагчыма. Лодку з алавяным салдацiкам вынесла ў вялiкi канал. Але салдацiк па-ранейшаму трымаўся малайцом i нават вокам не мiргнуў.
Лодачка закруцiлася на месцы, два-тры разы чарпанула вады i хутка напоўнiлася вадой да краёў. Вось салдацiк па пояс у вадзе, вось ужо па горла. I нарэшце, вада накрыла яго з галавой.
З сумам падумаў салдацiк пра сваю прыгажуню. Не бачыць яму больш мiлай танцоўшчыцы! Але ў апошнюю хвiлiну ўспомнiў ён салдацкую песню:
Наперад кроч на бой крывавы,
Бо за труной чакае слава!
I ён падрыхтаваўся з гонарам загiнуць у страшным вiры.
Але яго падцiкоўвала другая бяда.
З вады вынырнула вялiзная рыба i ўмомант праглынула салдацiка.
О, як цёмна i цесна было ў жываце рыбы! Цямней, чым пад мастом, больш цесна, чым у каробцы. Але алавяны салдацiк i тут трымаўся стойка. Ён выцягнуўся на ўвесь свой рост i яшчэ мацней сцiснуў сваю стрэльбу. Так ён праляжаў даволi доўга.
Раптам рыба замiтусiлася ва ўсе бакi, пачала ныраць, звiвацца, скакаць i нарэшце замёрла.
Зноў прайшло нямала часу. Салдацiк насумаваўся i задрамаў.
Прачнуўся ён ад таго, што над iм, як маланка, блiснуў востры нож. Стала зусiм светла, i хтосьцi закрычаў:
– Вось дык штука! Алавяны салдацiк!
А справа была так: рыбу злавiлi, адвезлi на рынак, а потым яна трапiла на кухню. Кухарка распарола ёй жывот вялiзным нажом i раптам убачыла алавянага салдацiка. Яна ўзяла салдацiка двума пальцамi ўпоперак жывата i панесла ў пакой.
Увесь дом збегся паглядзець на цудоўнага падарожнiка. Салдацiка паставiлi на стол, i раптам – якiх толькi дзiвосаў не бывае на свеце! – ён убачыў той жа пакой, таго ж хлопчыка, тое ж самае акно, з якога не так даўно вывалiўся. Вакол былi тыя ж цацкi, а сярод iх горда ўзвышаўся цудоўны кардонны палац, i на парозе стаяла прыгажуня танцоўшчыца. Яна стаяла як i раней на адной ножцы, высока падняўшы другую. Вось гэта стойкасць!
Алавяны салдацiк так расчулiўся, што з яго вачэй ледзь не паказалiся алавяныя слёзы, але ён своечасова ўспомнiў, што салдатам плакаць не дазваляецца. Не мiргаючы глядзеў ён на танцоўшчыцу, яна глядзела на яго i абодва маўчалi.
Раптам адзiн з хлопчыкаў схапiў алавянага салдацiка i нi з таго нi з сяго кiнуў яго прама ў печку. Пэўна, яго падвучыла злое чарцяня з табакеркi. У печы ярка палалi дровы i алавянаму салдацiку стала страшэнна горача – ад агню або ад кахання, ён i сам не ведаў. Фарбы з яго зусiм злезлi, ён увесь палiняў магчыма, ад крыўды, а магчыма таму, што пабываў у вадзе i ў жываце рыбы. Але i тут ён трымаўся прама, сцiскаў сваю стрэльбу i не зводзiў вачэй з цудоўнай танцоўшчыцы, а танцоўшчыца глядзела на яго. I раптам салдацiк адчуў, што ён растапляецца ў агнi.
У гэты момант дзверы ў пакоi расчынiлiся, скразняк падхапiў цудоўную танцоўшчыцу, i яна, як матылёк, уляцела ў печку прама да салдацiка. Полымя ахапiла яе, яна ўспыхнула – i канец. Тут ужо i алавяны салдацiк зусiм расплавiўся.
На другi дзень служанка пачала выграбаць з печкi попел i знайшла маленькi камок волава, падобны на сэрца, ды абгарэлую, чорную, як вугаль, брошку. Гэта было ўсё, што засталося ад стойкага алавянага салдацiка i яго цудоўнай танцоўшчыцы.
ЖАБА
Калодзеж быў глыбокi. Такi глыбокi, што сонца нiяк не магло зазiрнуць у празрыстую калодзежную ваду. А там, куды сонечныя промнi ўсё-такi даставалi, мiж камянямi рос зялёны мох.
Вось на тых камянях i жыло вялiкае сямейства жаб. У калодзежы iх лiчылi перасяленцамi. Першай сюды перасялiлася старая жаба – прабабка. Зялёныя жабы, насельнiкi вады, прызналi ў той жабе сваю родзiчку, але пачалi называць яе сямейства "дачнiкамi, якiя прыехалi на купанне". Дачнiкi вельмi любiлi сваю "сушу" – мокрыя калодзежныя сцены.
Бабуля жаб аднойчы здзейснiла падарожжа. Яна трапiла ў вядро з вадой, i яе паднялi наверх. Сонца ўдарыла ёй у вочы. Але яна паспела выкарабкацца з вядра i шумна плюхнулася ў калодзеж. Тры днi адлежвалася, бо вельмi ж разбалелася спiна.
Аб тым, што паспела ўбачыць наверсе, яна мала расказвала, бо адзiн мiг пабыла там. Адно толькi ўведала, што калодзеж – гэта яшчэ не ўвесь свет.
Безумоўна, пра iншы свет, апроч калодзежны, магла б расказаць прабабка-жаба, але яна любiла маўчаць. Толькi аднойчы разгаварылася i выдала тайну:
– У кагосьцi з нас, а можа, i ў мяне самой, схаваны ў галаве каштоўны камень.
Зялёныя жабы слухалi яе з недаверам, пасля састроiлi грымасы i нырнулi на дно. А маладыя жабы ганарлiва выцягвалi заднiя лапкi. Кожная з iх уяўляла: каштоўны камень менавiта ў яе. Яны нават пабойвалiся хiтаць галавой. Урэшце асмелiлiся i распыталi старую жабу пра каштоўны камень. Вось што яна паведала:
– Камень той такi прыгожы i такi каштоўны, што я нават апiсаць яго не магу. А носяць яго, каб самому было прыемна, каб iншыя зайздросцiлi. Больш нiчога не распытвайце...
– Ну, у мяне дык каштоўнага каменя няма, – сказала самая маленькая i вельмi брыдкая жаба. – Дый навошта мне тая прыгажосць? А калi табе зайздросцяць, што тут прыемнага? Я мару зусiм пра iншае. Мне б хаця разок падняцца паверх калодзежа. Вiдаць, там прыгажосць неапiсальная!
– Сядзi дзе сядзiш! – умяшалася старая жаба. – Тут ты ўсiх ведаеш i цябе ўсе ведаюць. Беражыся толькi вядра, каб яно цябе не раздушыла. А калi трапiш у яго, то хутчэй выскаквай. Ды так удала, як я некалi – i скура i косцi цэлыя.
– Квак! – сказала маленькая жаба, а гэта ўсё роўна, што "Ах!" па-нашаму.
Ёй вельмi хацелася пабыць знадворку калодзежа. Убачыць сапраўдную зелянiну, траву. I калi наступнай ранiцай поўнае вядро вады на iмгненне затрымалася каля каменя, дзе яна сядзела, сэрца маленькай жабы ўздрыгнула, яна кiнулася ў вядро i прытаiлася на дне.
Як толькi чалавек выцягнуў вядро наверх, з яго тут жа выплюхнуў ваду, сказаў пры гэтым:
– Вось не пашанцавала! Такую брыдоту выцягнуў!..
I ён штурхнуў нагой жабу, ледзь не скалечыў яе. Жаба зашылася ў высокую крапiву. Тут яна адчувала сябе так, як мы, людзi, у вялiкiм лесе, дзе сонца ледзь прабiваецца праз лiстоту i галiны.
Маленькая жаба прасядзела ў крапiве цэлую гадзiну, супакоiлася, агледзелася i сказала сама сабе:
– Цiкава, а што за крапiвой? Калi ўжо вылезла з калодзежа, то трэба ўсё агледзець наўкол.
I яна заспяшалася, зачыкiльгала i апынулася на дарозе. Сонца свяцiла ёй у вочы, пылам прыпудрывала яе, а яна ўсё шлёпала цераз дарогу.
"Во дзе сапраўды суша! Якая прыгажосць наўкол! У мяне нават усярэдзiне казыча", – думала калодзежная жаба.
Неўзабаве яна дапаўзла да канавы. Тут раслi незабудкi i вятроўнiк. Вакол канавы сцяной стаялi бузiна i глог. Белы ўюнок вiўся, што лiяна. А колькi тут стракацела кветак! Над iмi лётаў матылёк. Жаба вырашыла, што гэта таксама кветка. Толькi адарвалася ад сцябла i хоча палятаць па свеце. Хто-хто, а яна добра разумела гэта.
– От калi б я магла так хутка рухацца, – уздыхнула жаба. – Квак! Ах! Якая прыгажосць!
Жаба пражыла ў канаве восем дзён i восем начэй. Яды хапала ўволю. А на дзевяты дзень рашыла: "Уперад! Жыццё цудоўнае! Як добра вылезцi з калодзежа, пасядзець у крапiве, прапаўзцi па пыльнай дарозе i адпачыць у сырой канаве. Але ўперад! Трэба шукаць сяброў!.."
I жаба зноў кiнулася падарожнiчаць.
Яна пераадолела поле. Даскакала да вялiкай сажалкi, зарослай чаротам. У зараснiку яе сустрэлi мясцовыя жабы, спыталi:
– Вам тут не вельмi сыра?.. Мы вам рады. Будзьце як дома...
Вечарам госцю запрасiлi на дамашнi канцэрт. Вячэрай не частавалi, затое напiткi былi бясплатныя – цэлая сажалка, пi на здароўе!
Той жа ноччу маленькая жаба пайшла падарожнiчаць далей. Ёй падабалiся зоркi, малады месяц, высокае неба, а ўдзень – сонца на iм. Але для сябе яна ўвесь час паўтарала:
– Я нiбыта ўсё яшчэ ў калодзежы. Толькi ён значна большы за той, у якiм я жыла. А мне трэба ўзняцца ўверх, да самага сонца!
Аднойчы маладой жабе падалося, што месяц цi сонца – гэта проста вялiкiя вёдры. Нехта некалi апусцiць iх да яе, i яна падымецца высока-высока ў неба. Ах, якое там святло, якi бляск! Нават самы каштоўны камень не ззяе так зырка, як сонца. Уперад, да шчасця!
I калодзежная жаба скокнула так далёка, як не ўсялякая жаба здолее, i апынулася на прасёлачнай дарозе. Вакол жылi людзi. Усюды былi сады i агароды. Жаба прыпынiлася адпачыць пад капустай. Агледзелася наўкол i зрабiла новае адкрыццё:
– Ах, якi вялiкi свет i як цiкава ў iм! Колькi ўсялякiх дзiўных стварэнняў у свеце! Не трэба толькi седма сядзець на адным месцы.
I яна скокнула ў агарод, зноў квакнула:
– Ах, якая тут зелянiна! Якi цуд!
– Яшчэ б! – адгукнуўся вусень, якi сядзеў на капусным лiсце. – Мой лiст самы вялiкi! Ён закрывае паўсвету. Але мне добра на iм!
– Ко-ко-ко! – пачула жаба.
Да капусты наблiжалiся куры. Адна, якая iшла ўперадзе, адразу прыкмецiла вусеня на капусным лiсце i нацэлiлася клюнуць яго. Але вусень звалiўся на зямлю i давай выгiнацца, курчыцца.
Курыца зiрнула на зялёнага чарвяка адным вокам, пасля другiм. Яна не разумела: да чаго гэтыя крыўляннi. "Гэта ён не ад добрай волi", – падумала курыца i падрыхтавалася клюнуць яго яшчэ раз. Але жаба, якая ўсё гэта бачыла, раптам праявiла смеласць i скокнула прама на крыўдзiцельку.
– Ах вось як, ды ў вусеня тут заступнiца! Зiрнiце, якая пачвара, – пачала кудахтаць курыца i адвярнулася. – Вельмi мне патрэбен гэты зялёны аб'едак. Ад яго толькi ў горле пяршыць...
Усе куры пачулi сваю сяброўку i пайшлi з агарода. А вусень раптам сказаў:
– Вось як я выкруцiўся! Я такi! Але самае цяжкае наперадзе: як узлезцi на капусны лiст? Дзе ён?
Маленькая жаба падскочыла ад радасцi. Яе нязграбнасць дапамагла вусеню, адпудзiла ворагаў. Яна хацела i цяпер дапамагчы яму. Але той ганарлiва заявiў:
– Што вы, я сам вывернуўся ад курыцы. А на вас жудасна, нават непрыемна пазiраць. Пакiньце мой дом. О, я чую пах капусты! Толькi трэба залезцi як мага вышэй.
"Так, так, вышэй, – падумала жаба. – Бач, i вусеню хочацца наверх, як i мне. Проста ён цяпер не ў настроi. Перапалохала курыца. Усiм нам хочацца вышынi!"
Жаба задрала галаву ўгору i ўбачыла на даху сялянскай хаты вялiзнае буслiнае гняздо. Бусел i буслiха без стомы пра нешта клекаталi.
– Як яны высока жывуць! – здзiвiлася жаба. – От бы залезцi да iх!
А ў той хаце жылi два студэнты. Адзiн быў паэт, пiсаў вершы. Другi бiёлаг, вывучаў прыроду. Абодва яны былi вясёлыя i добрыя.
– Глядзi, выдатны экземпляр жабы, – сказаў бiёлаг. – Можна было б яе злавiць i заспiртаваць для навукi.
– У цябе ўжо ёсць дзве, – запярэчыў паэт. – Пакiнь яе, хай цешыцца жыццём.
– О, якая яна гарэза, проста цуд! – не супакойваўся вучоны.
– От калi б я быў перакананы, што ў галаве гэтай жабы ёсць каштоўны камень, – сказаў паэт, – тады i я пагадзiўся б разрэзаць яе для навукi.
– Каштоўны камень у жабы! – засмяяўся сябар.
– А што? Мне падабаецца народнае павер'е, нiбыта ў галаве жабы, брыдкай жывёлiны, часта схаваны каштоўны камень. Гэта можна аднесцi i да людзей. Прыгадай Эзопа! Брыдкi карлiк, а якi разумны! З iм раiлiся вялiкiя вучоныя...
Жаба не ўсё разумела, пра што гаварылi маладыя людзi. Яе зацiкавiла размова ў буслiным гняздзе. Бацька-бусел даводзiў сваiм дзецям:
– Чалавек – самая фанабэрыстая жывёлiна. Любiць пагаварыць, пахвалiцца багаццем сваёй мовы. А варта яму пераехаць у iншае месца, ён ужо не разумее суседа. От наш клёкат зразумелы ўсюды: у Данii, у Егiпце... Эх, людзi! Яны нават лятаць не ўмеюць.
"Якая цудоўная прамова! – падумала маленькая жаба. – Вiдаць, той бусел вельмi знакамiты. I так высока сядзiць!"
Раптам бусел развёў крылы i ўзляцеў з гнязда. Жаба зноў пазайздросцiла яму: "Як ён плавае ў паветры!"
Яна чула, як буслiха ў гэты час расказвала дзецям пра далёкую i цёплую краiну Егiпет, пра цудоўную раку Нiл. I ёй вельмi захацелася самой пабываць там.
– Хай бы буслы ўзялi мяне з сабой! – сказала жаба. – Гэта куды прыемней, чым насiць у галаве каштоўны камень!..
А каштоўны камень якраз i быў схаваны ў яе. Толькi не ведала пра гэта жаба-падарожнiца. Ёй хацелася аднаго: скакаць ўперад i падняцца высока!
Нечакана падышоў да жабы сам бусел. Ён ляцеў, убачыў яе ў траве, апусцiўся i схапiў небараку. Ды не вельмi далiкатна. Дзюба яго сцiснулася, у жабiных вушах засвiстаў вецер. Гэта было не вельмi прыемна, але ж яна была ўверсе. Яе неслi ў Егiпет! Вочы ў жабы зазiхацелi, з iх пырснулi iскры, яна крыкнула на ўсё наваколле:
– Квак-ах!
Гэта былi апошнiя словы маленькай жабы.
А дзе ж яна дзелася сама? Сакрэт просты, калi вы ведаеце, чым любяць ласавацца буслы.
Толькi не хочацца верыць, што бусел разам з жабай пракаўтнуў i каштоўны камень. Ён, вiдаць, вылецеў з яе вачэй разам з зыркiмi iскрамi. Яго падхапiлi сонечныя промнi. I занеслi на само сонца. А мо схавалi яшчэ дзе-небудзь? Давайма, сябры, шукаць каштоўны камень. Не стамляйцеся радавацца жыццю, кожны дзень рабiце для сябе ўсё новыя i новыя адкрыццi.
А цяпер падумайце: што ў гэтай казцы выдумка, а што – праўда?
СТАРЫ ДОМ
На адной вулiцы стаяў зусiм стары дом, пабудаваны яшчэ каля трохсот гадоў таму – гэтае можна было лёгка ўбачыць, бо на яго карнiзе, у вiньетцы-завiтушцы з цюльпанаў i хмелю, быў выразаны год ягонай пабудовы, а пад iм – даўнiмi лiтарамi i з захаваннем даўняга правапiсу ажно цэлы верш. З лiштваў i шалёвак пазiралi смешныя твары-мордачкi, што выяўлялi розныя ўхмылкi. Верхнi паверх дома быў значна шырэйшы за нiжнi; пад самым дахам быў вадасцёчны латок, што заканчваўся драконаваю галавой. Дажджавая вада павiнна была вылiвацца ў дракона з зяпы, але сачылася з жывата – латок быў дзiравы.
Усе iншыя дамы на вулiцы былi новенькiя, чысценькiя, з вялiкiмi вокнамi i гонкiмi, роўнымi сценамi; як адчувалася, яны, гэтыя свежыя пабудовы, не хацелi знацца са старым домам i нават думалi: "Цi доўга ён будзе тырчаць тут на ганьбу ўсёй вулiцы? З-за гэтага выступу нам не вiдаць, што робiцца вакол! А лесвiца, а лесвiца! Шырокая, нiбы ў палацы, i высокая, быццам вядзе на званiцу! Жалезныя парэнчы нагадваюць уваход у магiльны склеп, а на дзвярах блiшчаць вялiкiя медныя клямкi! Проста непрыстойна!"
Насупраць старога дома, на iншым баку вулiцы, стаялi гэткiя ж новенькiя, чысценькiя домiкi i думалi тое ж, што iхнiя калегi; але ў адным з iх сядзеў каля акна малы ружовашчокi хлапчук з яснымi, зiхотнымi вачыма; яму стары дом i пры сонечным, i пры месяцавым святле падабаўся куды болей за iншыя дамы. Пазiраючы на сцяну старога дома з патрэсканаю, а сям-там i з абляцелай атынкоўкаю, ён у думках маляваў сабе самыя дзiўныя карцiны мiнулага, уяўляў усю вулiцу забудаваную такiмi ж дамамi, з шырокiмi лесвiцамi, выступамi i востраверхiмi дахамi, бачыў перад сабою салдатаў з сякерамi i дзiдамi на доўгiм дрэўку, а вадасцёчныя латкi – драконамi i змеямi... Канечне ж, нельга было не паўзiрацца на стары дом! Жыў у iм адзiн дзядок, якi насiў кароткiя штаны да каленяў, жупан з вялiкiмi металiчнымi гузiкамi i парык, пра якi адразу ж можна было сказаць: вось гэта сапраўдны валоснiк! Ранiцамi да старога прыходзiў стары пакаёвы, якi прыбiраў усё ў доме i спаўняў усе гаспадаровы наказы; астатнi час стары заставаўся дома адзiн-адзiнюткi. Калi-нiкалi ён падыходзiў да акна кiнуць позiрк на вулiцу i на суседнiя дамы; хлапчук, якi сядзеў каля акна, хiтаў старому галавой i меў у адказ такi ж сяброўскi кiвок. Так яны пазнаёмiлiся i пасябравалi, хоць нi разу не загаварылi адзiн з адным, – гэта нi кроплi iм не замiнала!
