Текст книги "Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 9 (всего у книги 17 страниц)

Журналісты былі з прагрэсіўных. Пытанні былі ў ix па справах, нацыянальнай палітыкі, i трэба сказаць, што праз пытанні тыя выразна праглядвала вельмі нядрэнная абазнанасць. Адказваў Рыгор Раманавіч ,Шырма, потым i я. ІФілолаг яўна перажываў, баяўся, як мне здалося, асабліва за мяне. I тут жа, як толькі я закончыў, ён паспяшаўся справу з адсутнасцю ў Мінску школ на роднай мове як мага больш «праясніць»...

Хоць i я адказваў асцярожна, да прыкрай самапагарды падкавана...

«ВЫ – НЕ ТОЕ...»

У верасні пяцьдзесят чацвёртага года, на беларускім пісьменніцкім з'ездзе, мілы львавянін Юрка Мельнічук запрасіў мяне ўвечары ў свой гасцінічны нумар. A прыйшлі мы туды – за намі з хола прычапіўся крыху знаёмы абодвум масквіч, «праўдзіст», таварыш шырокай рускай душы. Толькі селі за стол, да бутэлькі віна, госць няпрошаны рассаладзеў:

– Люблю я вас, белорусов. Это не то, что украинцы, националисты!

Спакойны, мужна прыгожы Юрка сказаў:

– Изрекая такие истины, надо сначала, уважаемый, застегнуть ширинку.

Той устаў, зірнуў уніз – i сапраўды...

– Мне что, уйти?

– Да, так будет лучше.

Пайшоў. Пачакаўшы, вярнуўся. Прасіў прабачэння. I ўсё намагаўся пераканаць нас, што i Украіну ён таксама вельмі любіць.

Ну, гэта – чалавек з «хваробаю».

А на Днях беларускай літаратуры ў Маскве, калі не памыляюся, у пачатку шэсцьдзесят дзевятага, Сяргей Смірноў («брэсцкі») i той, хвалячы нас, нашу дэлегацыю, i наогул усіх беларусаў, сказаў у сваім выступленні:

– Вы не тое, што вашы паўднёвыя суседзі!..

I я, вахлак, службова адказны за тое мерапрыемства, i ніхто іншы з нашай трупы не спытаўся ў яго:

«А што вы, паважаны, скажаце на такіх самых днях таксама братняй украінскай літаратуры?..»

I так яшчэ было, у ялцінскім Доме творчасці, напрадвесні таго самага шэсцьдзесят дзевятага. Ціхан Сёмушкін, з якім я там пазнаёміўся i якога хацелася паважаць, гаварыў нам, двум беларусам:

– Украінскія пісьменнікі самі прыдумалі сваю ўкраінскую мову. Народ іхні так не гаворыць.

Арыгінальным гэта мне не здалося – такое самае я чуў раней ад Барыса Палявога. Стары, прасцецкі з выгляду Сёмушкін гаварыў сваё, у Ялту прыехаўшы з Ірпеня, дзе яго ў тым украінскім Доме творчасці, сам расказваў, прынялі вельмі добра, нават два тэрміны пабыў. Ну i падзякаваў здалёк. А Палявой сваю ісціну выдаў як госць украінскай Дэкады літаратуры i мастацтва ў Маскве, у канцы шасцідзесятага. Седзячы ў прэзідыуме перада мною, другому адказнаму маскоўскаму госцю ён гаварыў тое «самі прыдумалі» такім шэптам, што i я чуў гэта, не падслухоўваючы.

Як сёння, бачу яго. Нага за нагу, разваліўшыся з вялікадзяржаўнай свабодай. Увесь свет аб'ездзіў, усюды навыступаўся, пра ўсё панапісваўся, у розных прэзідыумах насядзеўся... А мне здавалася, што тут ён – як асвінелы кулакаваты дзед, падпусціў на ўсе застаўкі... I водар гэты помніцца.

1987

ЛЮБІЦЬ З ЦЯРПЛІВАСЦЮ

Пятрусь Броўка папрасіў мяне прачытаць рукапіс яго рамана «Калі зліваюцца рэкі». «I, прашу цябе, толькі строга». Потым прыслаў па мяне машыну, з Каралішчавіч. Там, у яго фінскім доміку на лясным водшыбе, сядзеў i Янка Скрыган, які нядаўна вярнуўся з «доўгай адсутнасці». Быў чэрвень пяцьдзесят пятага. Мы пачалі з Пятром Усцінавічам размову, а Ян Аляксеевіч сядзеў, слухаў, прыемна ўсміхаўся. Запрошаны да строгасці, я пачаў гаварыць выбарачна, па мясцінах, на полі адзначаных лічбамі па пяцібальнай сістэме. Гэта, ведаючы аўтараву чуйнасць да крытыкі, было трохі лягчэй, чым адразу сказаць пра агульнае ўражанне. Не дайшлі мы i да палавіны рукапісу, як гаспадар сказаў:

– А можа, хлопцы, i няблага было б нам перакусіць?

Загаманіліся да поўначы, але пра рукапіс размова не была прадоўжана.

Гэтая проза паэта, можна сказаць, трыумфальна ішла ў спецнаборы раманаў, якія з не меншай сілай сведчылі пра тагачасны «буйны рост» нашай эпікі. A ў нетрыбунных гутарках старшынёў раман называўся інакш: «Калі зліпаюцца векі». На нейкім сходзе i я, без усякага злога намеру, ледзь не ляпнуў такое, асекшыся на палавіне фразы. A ў дакладзе на пленуме, у студзені шасцідзесятага, ca смешнай сёння смеласцю дакрануўся i да першага ў абавязковых пераліках.

Шаноўны Вацлаў Жыдліцкі ў адным з чэшскіх слоўнікаў пісьменнікаў свету, сказаўшы добрае слова пра лепшае ў Броўкавай паэзіі, з прастадушнай аб'ектыўнасцю, збоку, зводдаль дадаў: «...а таксама аўтар схематычнага рамана «Калі зліваюцца рэкі». Гэта было яму ўлічана: у нашу энцыклапедыю ён не трапіў, у дапаўненне да яе таксама. Праўда, тут дапамаглі «падзеі» 1968 года, аднак i асабістая прычыначка сваё зрабіла.

Час прайшоў. Жыдліцкаму знайшлося законнае месца i ў энцыклапедыі літаратуры i мастацтва i ў купалаўскім энцыклапедычным аднатомніку, аднак... Аднак таксама засталося. Верны, актыўны друг нашай літаратуры, закончыўшы сваю чатырохгадовую выкладчыцкую працу ў Маскве, вяртаўся ў Прагу спецыяльна цераз Мінск, каб на дзень-два спыніцда ў нас па нашых справах. Усё было дамоўлена, аднак сваё зрабілі ўжо новыя асабістыя прычыны ды прычыначкі, – адзін з маладзейшых кіраўнікоў Саюза пісьменнікаў – сёння, вядома ж, прагрэсіўны – пайшоў «куды трэба», патрыятычна пашаптаўся, i ў Маскву, насустрач госцю пайшла тэлеграма з ідыёцкай матывіроўкай, чаму яму нельга спыніцца ў Мінску. Нешта накшталт «в виду сложившихся» ці «изменившихся обстоятельств»...

Вось так. А чалавек робіць якраз аднатомнік Кузьмы Чорнага, намагаючыся данесці слова яго да чэшскага чытача як мага найлепш. A ў нашым выдавецтве каторы год пераносіцца ў планах кніга Жыдліцкага пра беларускую літаратуру, бо ён з-за Чорнага ўсё адкладае яе здачу.

Любіць нас, беларусаў, таксама трэба з немалой цярплівасцю.

Думка вядзе мяне ад чэха да паляка, Яна Гушчы, да адной гутаркі «наверсе», калі я яшчэ працаваў сакратаром Саюза пісьменнікаў i адказваў за сувязі з іншымі літаратурамі.

З Лодзі прыйшло пісьмо з просьбай прыняць за кошт іхняга выдавецтва паэта Гушчу, тэрмінам на два тыдні, для папярэдняй працы па падрыхтоўцы Анталогіі беларускай паэзіі ў перакладзе на польскую мову. У адказ на нашу радасць – першая такая Анталогія! – таварыш Марцалеў, адказны за культуру ўсёй рэспублікі, накіраваў на мяне свой сурова ашклёны позірк i ва ўпор спытаўся:

– А чего ему здесь надо?

На спробу яшчэ раз раеглумачыць, што гэта азначае, велікамудрае «а чего?» было паўторана з не меншай глыбінёй.

Пасля гэтай гутаркі я на два дні паехаў у Брэст, да сябра, каб адпачыць.

Гушча пазней усё-такі йрыехаў, мы дамагліся гэтага, i першае, што ён сказаў мне, яшчэ на вакзале, было пытанне:

– Ну што вы за маразматыкі? Сілаю трэба да вас дабівацца, каб для вас жа што-небудзь зрабіць!..

Прыйшлося i апраўдвацца, i сорам мулкі глытаць...

Зноў Жыдліцкі.

Калі мы з Адамовічам прыйшлі на перон, каб сустрэцца з Вашакам хоць на некалькі мінут стаянкі яго цягніка, супакойваць «праезджага госця» не трэба было. Ён па-свойму міла ўсміхаўся, спакойна, элегантна гаварыў на сваёй выдатнай беларускай мове. А на сумленнае сэрца – пасля двух інфарктаў – яшчэ ўсё асядала копаць новай крыўды...

1988

ДАЛЁКАЕ РЭХА

Дваццатае верасня трыццаць дзевятага года. Назаўтра пасля капітуляцыі абаронцаў польскага Узбярэжжа.

Учора ўсё для нас закончылася пад вечар. Калі даўжэзная калона марской пяхоты, матросаў i касіньераў – усе бяззбройныя, выкачаныя ў зямлі, галодныя, аброслыя – уваходзіла ў Вейгарова, горад быў у гітлераўскіх сцягах, а вясёлыя дзеўкі крычалі нам з тратуара:

– Чы то польске войско машэруе на Бэрлін?

Матрос, што ішоў побач са мной, адгукнуўся:

– Чэкай, курво, мы ешчэ ўруцімы!

Начлег быў без вячэры, на мокрым бруку турэмнага двара. A раніца – без снедання. Пад'ём i паход, далей на захад.

Голад для нас пачаўся на перадавой. Калі меркаваць па сабе, дзён чатыры таму назад. Наш «цэкаэм» – станкач хаваўся на ўзгорку, паміж гнілаватых ад непагадзі пракосаў канюшыннай атавы. З сямі нумароў разліку нас засталося чатырох, без камандзіра, які, разам з яшчэ двума, заблытаўся недзе ў тыле. Першы нумар, «цэлёўнічы», прыгажун Філец, сілезскі шахцер, цярпеў па-свойму спакойна, моўчкі. Гаваркі Бунчук толькі божкаў па-бабску, ці то ад голаду, ці то ад страху. Другі беларус, мой недалёкі зямляк, цельпукаваты Капьщька, раз-поразу глуха стагнаў: «Есці хачу не-вы-на-сі-ма»!.. Сціхаў, калі над намі зноў вылі снарады, што выбухалі далей, у яры Бабі Дул, дзе раней быў заразны шпіталь, а цяпер апошні пункт бязладнага супраціўлення акружанага гарнізона Гдыні, – сціхаў, а потым зноў сваё: «Не-вы-на-сі-ма!» I матам яго беларускім, вясковым, той польскі, ваенны голад.

Апошняе, што я еў па-салдацку, адпоўзшы, адбегчы ў даліну, дзе дагараў харчовы склад, была ў адной абсмаленай, пагнутай i ўжо некім распоранай бляшанцы таматная паста, a ў другой, таксама пачатай, густое вішнёвае варэнне. Шырокім багнэтам, кінжальным штыхом, я чэрпаў з бляшанак на змену, то прыгарэла церпкае, то прыгарэла салодкае, i праз голад з даўкай агідай.

У «Птушках i гнёздах» я напісаў, як два пажылыя немцы, гонячы ў тыл палонены кулямётны разлік, у сваіх акопах далі галодным трохі хлеба i мяса з недаедзенай кансервы. Так было i ca мною з сябрамі па разліку. Аднак i надта ж мала было той літаеці салдацкай, душы мы так не заткнулі – маладое душы, з прагай жыць.

Дык вось, дваццатага верасня мы ішлі. Няхай сабе i з вольным ад страху смерці небам над галовамі, але ж i пакутліва галодныя. Там, дзе вёскі бліжэй да гасцінца або дзе хутар які, да нас выходзілі жанчыны. Па міжнародным мадярынскім ці сястрынскім абавязку. Полькі, кашубкі. Яны падавалі нам хлеб, яблыкі, грушы, памідоры – хто што паспеў схапіць, выбягаючы з дому. Канвойныя не адганялі ix – абы толькі калона не спынялася. Мала было таго, каму што дасталося. I так нямала, бо па-роднаму, на ярывітанне i развітанне. I ca слязьмі, вядома. У жанчын.

Ужо даўно тая вайна, той пачатак другой сусветнай – гісторыя, заключаная ў разнамоўныя кнігі, пазбаўленая большасці непасрэдных удзельнікаў i сведак. Ужо дзяўчынка, якую я памятаю, састарэла тым часам або i памерла, а я вось бачу яе i цяпер. Мілага падлетка з кошыкам чырванабокіх яблыкаў. I ca страхам, відаць, у сэрцы, i з чыстай, інчырай спагадай. Яна то сама падае нам з кошыка, ідучы побач з калонай, i не спраўляецца падаваць, бо нашы прагныя рукі перашкаджаюць яе малой руцэ, то з пустым нарэшце кошыкам ідзе, не адыходзіцца. I нічога не кажа, a толькі глядзіць... Пакуль яе не адагналі. Не так i злосна, як па салдацкім, па варожым абавязку. Канвойныя.

Не памятаю выразна, ці яна падала тое яблыка i мне, ці сам я схапіў яго з кошыка, ці наогул мне на той раз пашанцавала. Памятаю другое – самую яе, як яна подбегам спяшалася з роднага саду, як яна потым ішла з пустым кошыкам побач з калонай. Малая жанчына, з амаль дзіцячай чысцінёй i горкім недаўменнем у вачах...

За тагачаснай, крывавым гвалтам парушанай польска-нямецкай гранідай нашу калону прыпыніў пасёлак, назву якога я назаўсёды запомніў – Бошполь. Нічога надзвычайнага – праз шаснаццаць гадоў я праязджаў тым гасцінцам з Гдыні ў Шчэцін i не спыніўся ў тым пасёлку, толькі прачытаў з акна машыны яго іншую назву – Божэ Поле. А тады, у першы дзень міру i няволі, у тым нямецкім на той час пасёлку нас сустрэлі таксама жанчыны.

Маладзенькія элегантныя фройляйн з чырвонымі крыжыкамі на па-анельску белых павязачках над рознымі колерам i стараннем прычоскамі. Сястрычкі міласэрнасці. Яны толькі што выйшлі з белай ашклёнай веранды – неслі гарачую каву ў далікатнай парцэляне кубачкаў на сподках. Яны так міла ўсміхаліся...

I сёй-той з нашай галоднай, бруднай, стомленай братвы з наіўнай радасцю сунуўся насустрач тым усмешкам,

Ды тут была ўжо не польска-кашубская чыстайоліца. тут быў ужо іншы патрыятызм, тут для канвою была свая жаночая маладосць, каля якой i пажылому хочацца быць салдатам. Тым больш калі цябе сустракаюць кавай, усмешкамі. Была вайна – з абавязкам варожасці. I мы адчулі гэта ў зласнейшым, чым у дарозе было, амаль такім, як на турэмным дварэ, вахманскім крыку:

– Цурык, фэрфлюхтэ польнішэ швайнэ! Дурык!

* * *

Усю тую восень, зіму i прадвесне я не меў аніякай вестачкі з дому.

Абодва старэйшыя браты, як думалася, былі на фронце, – што з імі цяпер? Як там старая, нямоглая маці? А яны ж там усе, хто жывы, не ведаюць, што са мною...

Пасля некалькіх галодных ды халодных сутак у лагерных «цэльтах», вялікіх брызентавых палатках, з горада Старгарда нас, чалавек паўсотні, вывезлі ў маёнтакФалькенвальдэ, дзе мы капалі бясконцую бульбу, пераводзіліся сякойтакой ядою, начавалі на сцюдзёным гарышчы бровара. A неўзабаве я, у групе з дваццаці чалавек , трапіў у недалёкую i вялікую вёску Альтэнведаль.

Уранні нас два вахманы разводзілі па «баўэрах», гаспадарах, a ўвечары збіралі ў «штубу», пусты, высока абгароджаны калючым дротам дом з закратаванымі вокнамі. З ядой, у параўнанні з лагерам i маёнткам, стала значна лепш. Баўэрам забаранялася саджаць палоннага за стол разам з сямейнікамі, але большасць махала на гэта рукой, часамі i дадаючы што-небудзь не надта нацыянал-сацыялістычнае. Ну, а работы хапала: гаспадаркі ў большасці багатыя, i з кожнай хаты, куды далі палоннага, нехта з мужчын быў на вайне.

Гаспадар, да якога я трапіў, лічыўся «кляйнбаўэрам», ледзь не бедняком, – толькі дзевяць кароў i адзін конь, бо другога забралі, калі пачалася вайна. Сыны абодва на фронце. Бацькі абое старыя. А яшчэ i бабуля, гаспадыніна маці, зусім нямоглая, амаль не паказвалася са свайго пакоя.

Спакваля ды сяк-так уваходзячы ў мову гаспадароў, да пажылых мужчын мы звярталіся «фатэр», а да жанчын, вядома, «мутэр». Мой «фатэр», тоўсты, задышлівы i, як неўзабаве аказалася, людскі дзед, мог часамі паразважаць пра ўсё блізка да нармальнага. Гаварыў ён са мной не памеранскім «платам», як усе ў вёсцы, а на «гохдойч», які я разумеў трохі са школы, а тут стараўся запамінаць. Бравая «мутэр», i маладзейшая за яго, i ўладная, хадзіла – па-нашаму беручы, як не вясковая, у акулярах ці нават у пенснэ, быстра i не гнучыся, нібы яна нікога i нічога не баялася. I гэта мне даволі хутка прыдалося.

Разоў колькі пачуўшы ад мяне, у адказ на яе пытанне, што весткі з дому, ад сваёй мутэр, я ўсё яшчэ не маю, яна параіла напісаць дахаты не цераз вахмана, не на спецыяльным бланку, а прыватна. Дала паперы, канверт з маркай, самапіску i запрасіла да кухоннага стала. Не адкладаючы, «энэргіш», як любіла часта паўтараць. Зваротны адрас, сказала, няхай будзе іхні.

Калі на гэтае пісьмо адказу хутка, як хацелася, не прыйшло, яна дала мне другі канверт i паперу. На гэты раз я напісаў ужо не дахаты, a ў абход, як здавалася, больш пэўным чынам: Валянціну Булгакаву, з якім мы, я i брат Minia, перад вайной перапісваліся настолькі часта, што адрас я памятаў дакладна. Пісьменнік, апошні сакратар Льва Талстога, ён жыў у Чэхаславакіі, якая ўжо стала пратэктарам Багемія i Маравія, у Збраславе каля Прагі, яшчэ не быў інтэрнаваны як савецкі грамадзянін, што з ім здарылася пазней, калі пачалася вайна з Савецкім Саюзам. Пра гэта я, зрэшты, даведаўся аж праз дванаццаць гадоў, калі мы з Валянцінам; Фёдаравічам сустрэліся ў Яснай Паляне.

На гэтае пісьмо адказу я таксама не атрымаў. Яшчэ адзін канверт ад гаспадыні, i яшчэ раз дарма.

Ды тут нас, сем беларусаў з тое дваццаткі, перавялі на іншую «арбайтскаманду», зноў у маёнтак, у планава-казённую прыгаладзь.

Тады ўжо ўсе польскія палонныя былі падзелены па нацыянальнасцях. Нас, хто «з-за Буга», павінны былі, як гаварылася, неўзабаве адпусціць дахаты. За восень i зіму мы двойчы запаўнялі адпаведныя анкеты. I ўсё чакалі, спадзяваліся...

I вось у адзін з тых вясняных маёнткавых дзён вахман раптам павёз мяне ў лагер.'Чаго – не тлумачыў: проста загадана. A ў мяне i ва ўсіх нас, таварышаў па камандзе, адно хваляванне – галоўнае. На грані радасці i надзеі ў мяне, a ў хлопцаў яшчэ ж i зайздрасць.

A сустрэў мяне допыт у лагернай камендатуры. Пра забароненую перапіску. Даволі ветлівы унтэр дапытваў па-польску. Ад яго я пачуў, што ў доме маіх гаспадароў «порткі носіць не муж, а жонка». Прымаўка. Значыцца, з тымі прыватнымі пісьмамі вінавата яна, гаспадыня. Ды я ўзяў усё на сябе – сказаў i двойчы паўтарыў, што канверты, маркі, паперу купляў я сам. Вядома ж, не за лагерныя боны, што выдаваліся нам па трынаццаць на месяц, а за нармальныя грошы, бо я, маўляў, знайшоў ix на вуліцы ажно цэлую марку. I сам, без ведама гаспадароў, пакарыстаўся іхнім адрасам. Якія пісьмы былі затрыманы – мае ці да мяне, спытацца я ці не асмеліўся, ці унтэр мне не адказаў на такое пытанне – не памятаю. Паверыў ён мне ці не паверыў, таксама цяжка сказаць. Проста даў на паўгода «постшпэрэ», забарону пісаць i атрымліваць пісьмы.

Яшчэ ў Альтэнведэлі адзін з нашых хлопцаў нажыў сабе новую мянушку. Баўэр, у якога ён працаваў, спытаўся неяк, адкуль ён родам, колькі яму кіламетраў «нах гаўзэ». Гаварылі яны, што называецца, як гусь з парэсем. «Віфіль, кажаш, кілямэтар?» – перапытаў наш Васіль i заду маўся. «Гундарт – замала. А тысяча ты фарштэй?» – «Ды не фарштэй». – «А мільён фарштэй?» – «Ох, я, я!» – «Ну, то мільён». Расказаў нам пра гэта ўвечары i з таго моманту стаў Мільёнам. Неўзабаве i адгукацца на гэта пачаў, бо хлопец быў з гумарам.

A ў гэтым штосьці было i не смешнае. Без вестак з дому дом наш быў вельмі далёка. Асабліва чамусьці ў мяне, бо іншыя хлопцы пісьмы спакваля пачалі атрымліваць. А тут – на та бе! – яшчэ на паўгода «постшпэрэ», слова i ўпершыню пачутае, i гідкае адразу...

Аднак i ў акуратных немцаў тым разам здарылася няўвязка.

Вахман, пакуль унтэр мяне дапытваў, быў недзе на дварэ, а потым, калі мы з ім вярталіся, забраў на лагернай пошце пісьмы для нашай каманды. Hi ў шталагу, ні ў вагоне вузкакалейкі ён мне нічога не сказаў, пра нішто не спытаўся, пісьмы тыя таксама не паглядзеў. А як прыехалі, у нашай адрыне на пяцьдзесят чалавек проста аддаў аднаму з палонных прывезеныя пісьмы, сярод якіх было i мне.

З дому! Першае! I ўсе нашы жывыя!..

Яно ў мяне захавалася. Напісанае Мішам, яго прыгожым почыркам, фіялетавым чарнілам, на чатырох старонках са сшытка, у лінейку. Датаванае 20 сакавіка. Не першае, што высылаліся мне. А гэтае – пасля атрыманай паштоўкі ад Булгакава, высланай ім 16 студзеня. «Ён коратка, але сардэчна, – пісаў мой Міхась, – звяртаецца да мамы, паведамляючы пра цябе, i просіць цераз яго пісаць табе, мяркуючы, што так мы з табой хутчэй наладзім сувязь. Я, вядома, пішу i яму. А мы пісьмы твае атрымліваем, але не ўпэўнены, што нашы да цябе даходзяць». Далей ішлі навіны – сямейныя i вясковыя. Пра новае жыццё: хату-чытальню, самадзейнасць, лесавывазкі... I сам сабе я чытаў яго, перачытваў, i сябрам прачытаў, як яно ў нас заведзена было, i рады быў, што вось i я магу нарэшце таксама пачаставаць.

З войска, вайны i палону я вынес блакнот. У ім хімічным алоўкам запісана i такое:

«Мулькентын, 6.IV.40. Дзень сённяшні – трывожная надзея, суд, пісьмо – найбольш хіба радасны, памятны дзень няволі... Калі ж дадаць да гэтага смерць Васілеўскага, магу сказаць, што гэты дзень ніколі не забуду...»

Валодзя Васілеўскі, нёманскі плытагон, з якім мы i ў войску служылі ў адным аддзяленні, i ў палоне был i найбліжэйшымі, яшчэ з папярэдняй каманды быў вывезены ў шталаг, да доктара, i памёр ад аперацыі апендыкса, пра што мы даведаліся ў той самы дзень, трывожны, радасны i сумны для мяне.

Ёсць у тым блакноце i запіс, зроблены пасля няўдалых уцёкаў дахаты, калі я адседжваў у «штрафкампані», штрафной роце. У свежых успамінах пра ночы i днёўкі ёсць i пра маці, i пра недапісаныя дома апавяданні, i пра зорачнасць неба, i пра вясельны «брэх» аленяў на вячэрнім узлеску. Ёсць таксама i пра «кляйнбаўэра», у якога мне было найлягчэй батрачыць. Калі нас забіралі з Альтэнведэля, нямоглы «фатэр» са слязьмі ў вачах прахрыпеў: «Ду варст майнэ зонэ ім гаўз» – ты быў маім сонцам у хаце. А бравую «мутэр» я ўспамінаў з удзячнасцю i адчуваннем віны: як жа яе пакаралі за тую спагадлівасць?..

З такім ды падобным я, калі пісаў свае апавяданні i раман пра перажытае ў палоне, павінен быў асцерагацца. Бо i ў пачатку шасцідзесятых, хоць i «адліжных» гадоў, калі я надрукаваў свае «Птушкі i гнёзды» ў часопісе, увесь крытычны вэрхал накіраваны быў на «адсутнасць антыфашысцкай барацьбы», па строга заведзеных стандартах, на той славуты «абстрактны гуманізм», які лічыўся ледзь не замаскаванай здрадай радзіме. «Навошта табе любавацца іхнімі соснамі? – пытаўся ў мяне сам-насам адзін з літаратурных кіраўнікоў. – Табе што, сваіх не хапае?!» Другі спагадлівец, стары бібліятэчны работнік, на абмеркаванні рамана ў ix калектыве спачатку маўчаў, а потым, таксама сам-насам, зашаптаў мне: «Вы ведаеце, як я добра адношуся да вас, але крытыку раю ўлічыць. Борьбы-то ведь нет!» Нават на рускую мову для большай значнасці перайшоў.

I «борьбы нет», i соснамі нямецкімі любуецца, а яшчэ ж i пра нейкую там складанасць ды чалавечнасць!..

* * *

Як i задумана было, найбольшы голад быў у « штрафкомпані ».

Грэблівасць я захаваў i там – не мог жаваць смалу са слупоў агароджы, як некаторыя штрафнікі, не лез далоньмі пад карыта для мыцця посуду, каб шукаць там штосьці або высмоктваць яго з гразі, як бачыў гэта, яшчэ не ў штрафной, у нейкага мараканца. Цярпеў, як цярпелі ўсе, уголас не стагнаў.

Аднойчы наш Коля Корбан, вясёлы, людскі хлопец з-пад беластоцкіх Крынак, у невялікай групе палонных вяртаўся з вясковай каманды ў лагер. Заўважыўшы яго, я гукнуў. Коля падбег да нашай штрафной загарадзі, мы паспелі перакінуцца словам, i ён, расшпіліўшы свой «хлёбак», салдацкую торбу, падаў мне цераз калючы дрот брамы «штўле», дзве лустачкі хлеба са шмальцам з падсмажанай цыбуляй паміж імі. Што самому яму недзе ў вёсцы дала на дарогу нейкая добрая душа. Ён пабег у свой строй, бо адтуль пачуўся вахманаў крык, а я на месцы расправіўся з такім нечаканым шчасцем i ап'янеў ад яго. Ужо як быццам прывычны да голаду, але глынуў той бутэрброд i – ап'янеў!..

Бывае, што адчуванне тое вяртаецца.

«Глынуў»... Наогул я ем хутка. Часамі нават няёмка бывае, у санаторыі, у Доме творчасці, калі падыдуць ды ветліва-прыцішана спытаюцца: «Вам дабавіць? Вы не саромцеся, кал i ласка». Прывычка ў мяне трохі з войска, дзе ўсё спяшацца трэба было, а больш з палону, па яшчэ больш зразумелай прычыне.

У штрафной роце сядзелі найбольш за ўцёкі. Пад восень уцекачоў было значна менш, даседжвала нас у верасні чалавек трыццаць. Пасля гэтага ўцекачоў чакала яшчэ так званая «Ц-кампані», рота прамежкавая для тых, што адбылі ў штрафной, a ў агульны шталаг не выпускаюцца, адбываючы яшчэ адзін, трохі лягчэйшы курс перавыхавання. I на працу ходзяць асобна, i барак таксама ізаляваны калючым дротам., Штрафная рота ў камендатуры значылася літарай «S», прамежкавая – «С». A сядзелі тады ў той «С» чалавек з дзевяноста.

I вось аднойчы на кухні пераблыталі тыя літары, i нам, на трыццаць чалавек, прынеслі дзевяноста порцыяў баланды! Паку ль на кухні раздатчыкі схамянуліся, прыбеглі ў наш барак, адбіраць, мы – во было, дык было! – паспелі высербаць усё. Няхай сабе швабы цяпер лаюцца колькі хочуць!

Вечар наш быў вясёлы – як пасля чаркі. Нават i з небывалай дагэтуль «музыкай»...

* * *

Зімой, пад канец сорак пятага года, на ўскраіне зруйнаванага Мінска, каля драўляных домікяў, у адным з якіх я жыў, у горад часта вярталіся грузавікі з доўгай драўнінай, на бясконцую адбудову.

Неяк увечары два з тых лесавозаў спыніліся ўзбоч вуліцы, салдаты ўнутраных войскаў забеглі ў дом да знаёмых дзяўчат, a сваім памагатым, палонным немцам, дазволілі зайсці ў іншыя домікі – пагрэцца.

Нас у пакойчыку было чацвёра: старая маці, маладая жонка, маленькая дачка i я, нарэшце, уладальнік жыллёвай плошчы – цэлых дзесяць метраў!

Ашушканы немец прысеў перад грубкай, у якой гаманіла полымя, пагрэў далоні, потым пачаў гаварыць, балазе ўжо трохі набыльваў «паруску» :

– Цайтунг шрайбэн, радыё шпрэхэн: скоро, скоро нах гаўзе, домой... Унд ніхт скоро, ...твою мат!

Як i не лічачы гэта лаянкай.

Дробязь, a ўспамінаецца. Нядаўна я прыгадаў гэта жонцы. I яна дадала, што я забыўся – як той немец скардзіўся i на харч:

– Hyp суп унд хлеп, онэ путтэр!..

Без масла, значыцца.

А я тады, – таксама жонка мне нагадала, – расказаў яму, як нас кармілі ў іхніх лагерах. I немец змоўк.

Бо ведаў, можа, i значна большае – пра страшны лес палонных чырвонаармейцаў...

1990

ЗАКАЗ I ПРОСЬБА

Пазнейшы наш прэзідэнт В. Казлоў вясной сорак сёмага года быў першым сакратаром Мінскага абкома партыі. Пасля Перамогі прайшло толькі два гады, a ўжо шчымела жаданне ўвекавечыцца ў слове. Ён так i гаварыў: трэба роман. Разумеецца, пра яго. Гаварылася гэта двум нашым маладым таварышам, якіх узяцца за той роман угаворваў ці толькі сам натуршчык, ці i з нейчай дапамогай – я ўжо не памятаю, як i таго, чаму яны не ўзяліся. Затое добра помніцца, як зверху прысланы ў Саюз пісьменнікаў адказны сакратар выклікаў мяне i ўрачыста прапанаваў «дапамагчы Васілю Іванавічу з кнігай». Што азначае такое «дапамагчы», я ўжо чуў i таму яшчэ ўсё памаладому нявыхавана адказаў: «Няхай ён піша сваё сам. I я буду сваё». Нешта так. A ўжо дакладна помню, як адказны здзівіўся: «Ты яшчэ пашкадуеш!..»

Другая спроба ўцягнуць мяне ў падобную службу была зроблена праз дзесяць гадоў. П. Машэраў узначальваў тады Брэсцкі абком партыі. З Пятром Міронавічам мы пазнаёміліся ў пачатку пяцьдзесят трэцяга, калі ён кіраваў камсамолам рэспублікі i рупліва ўдзельнічаў у арганізацыі часопіса «Маладосць». Свойскі ў абыходжанні з намі, першым рэдакцыйным калектывам, мне ён, як часамі здавалася, нібы крыху сімпатызаваў, у гутарках сам-насам збіваючыся з «вы» на «ты». I вось неяк увечары ён пазваніў мне з Брэста дахаты, што трэба было б сустрэцца. A неўзабаве мы i сустрэліся, у оперным тэатры, перад пачаткам нейкага ўрачыстага сходу. Зноў «вы» i «ты», нават пад руку ўзяў на хаду. I горача гаварыў пра тую партызанскую брыгаду, у якой быў камісарам, пра вельмі дастойнага таварыша Р., камбрыга, які варты значна большага, чым пра яго пакуль што вядома. Словам – патрэбна кніга. А мне аніяк не хацелася брацца за гэта. I адчувалася ў агітацыі штосьці «не да канца»: бо як жа гэта пісаць пра камбрыга ды пра брыгаду без камісара-Героя? Я яшчэ ўсё маўчаў. I тут ён сам незнарок дапамог мне, сказаўшы: «Я падумаў, што гэта найлепш зрабілі б два чалавекі: ці Смірноў, ці ты». Сяргей Сяргеевіч якраз тады вёў свае брэсцкія пошукі, i з Машэравым яны сустракаліся часта. Ухапіўшыся за гэты, няхай сабе i міжвольны, тактычны промах таварыша сакратара, я ціскануў у той бок, на Смірнова: вядома ж, лепей, каб ён – усё-такі пісьменнік рускі, маскоўскі, кніга адразу пойдзе шырэй i далей... Потым Анатоль Вялюгін, зямляк i сябар Машэрава па школе, перадаў мне яго нездавальненне... A ўсё ж стаўленне яго да мяне, хоць i з пэўнымі перападамі, дзякуючы падшэптам зацікаўленых асобаў, у асноўным было прыязнае, яшчэ больш за дваццаць гадоў.

Трэці заказ такога характару ўлетку пяцьдзесят шостага года прыйшоў пісьмова, з маскоўскага выдавецтва «Госполитиздат». I не пра роман або кнігу, а пра мастацкі нарыс у серыю «Людзі вялікага лесу» – пра старшыню распраслаўленага калгаса К. Арлоўскага. Я адказаў, што тэма мяне не цікавіць, што ў нас ёсць людзі не менш дастойныя, пра якіх варта было б напісаць, але яны «не ў модзе». I назваў, для прыкладу, першага сакратара Любчанскага райкома партыі П. Жалезняковіча. Выдавецтва адрэагавала хутка i канкрэтна – дагаворам. Адступаць не было як. Ад гэтага пачаўся нарыс, у «Полымі», паку ль я хварэў, названы «Сэрцам камуніста», што мне даўно карціць, хоць з пэўнай няёмкасцю, а раней нават з рызыкай, замяніць на сціплейшае – проста «Павел Арсеньевіч».

У гэтага светлага чалавека было жывое, актыўнае жаданне, якое сяму-таму, па сытай ляноце або надзьмутай недалёкасці, здавалася ледзь не дзівацтвам, – увекавечваць памяць пра тых з народа, хто гэтага варты, шанаваць сваю гісторыю. Ці гэта помнік па цэлай вёсцы мірных жыхароў, як яно суха гаварылася пра дзяцей, жанчын i старых, па-зверску знішчаных фашыстамі; ці помнік на партызанскіх могілках, з пералікам імён; ці помнік аднаму заходнебеларускаму падпольшчыку, закатаванаму санацыйнай паліцыяй, – усё такое, яшчэ да афіцыйна-масавага «ніхто не забыты, нішто не забыта», рабілася або па асабістай ініцыятыве, або пры непасрэдным удзеле Жалезняковіча. Ba ўсіх тых раёнах нашага Наднямоння – Мірскім, Любчанскім, Карэліцкім, – дзе яму, не па здароўі нястомнаму нізавому падзвіжніку, давялося працаваць.

На заказаны мне нарыс, так сказаць, помнік яму самому, Паўла Арсеньевіча ўгаварыў я не адразу. А пра другіх стараўся ён настойліва. Праўда, i мякка, нават весела. Наогул ён быў вясёлы i дасціпны. Дарэчы, з яго расказаў я выкарыстаў некалькі вясёлых момантаў у сваіх лірычных запісах. Расказ старога карчмара местачковым дзецям пра паравоз; масла, насычанае матам упаўнаважаных; кіслае малако, якім таксама можна даганяць Амерыку; сёе-тое яшчэ...

У нарысе я не сказаў, што ён, Жалезняковіч, – сын свяшчэнніка, што яго старэйшы брат пасля бацькавай смерці святарыў у іхніх Ярэмічах. Сам Павел выразна, падкрэслена намякнуў, што «пра гэта не варта». А яно якраз i лепш было б – сказаць усё па праўдзе. На такім фоне i рэвалюцыянер выглядаў бы жывей. Дый брат яго быў не звычайны поп, а чалавек пасвойму прагрэсіўны, паважаны i ў парафіі, i ў школе, дзе ён выкладаў закон божы, пра што ў сваёй кнізе «Лесам пазнанае» (раздзел «Гняздо паэтаў») піша яго былы вучань Уладзімір Калеснік. A нядаўна брат майго другога сябра, паэта Алеся Мілюця, які загінуў на фронце, расказваў, як айцец Віталій, праязджаючы цераз іхнія Скорычы, кожны раз спыняўся, каб зайсці да Алеся, пагаварыць пра родную літаратуру, паслухаць новыя вершы. Бо i сам крыху пісаў у заходнебеларускія газеты, выступаючы супраць уладнага апалячвання праваслаўнай царквы. У адной ca сваіх першых пры Саветах пропаведзяў– землякі памятаюць дагэтуль – ён раіў не епяшацца крыўдаваць на новую ўладу, не ўспамінаць, як там каму пры Польшчы жылося, бо «добрая мачаха – усё-такі не родная маці»...

Увосені сорак першага года, калі я прыйшоў з палону, Паўла яшчэ не знаў, толькі пачуў пра яго добрае слова ад брата Мішы. Хтосьці тады расказаў мне, як два гады перад гэтым сустрэліся браты Жалезняковічы. Герой камуністычнага падполля, пажыццёвы вязень пасля адседжаных трынаццаці гадоў, i свяшчэннік, няхай сабе i не вінаваты перад новаю ўладай, але ўсё-такі поп. «Суха сустрэліся. Як чужыя...» A нядаўна пра тую сустрэчу я пачуў дакладнейшае, непасрэднае.

Вызваліўшыся з турмы, дабраўшыся праз усю ваенную Польшчу i вольную «ад паноў» Заходнюю Беларусь у родныя мясціны, знясілены Павел не пайшоў у братаву хату ў Ярэмічах, a спыніўся ў сям'і свайго старэйшага таварыша па падполлі i турме, Уладзіміра Царука, які вярнуўся крыху раней, бо ў дарозе яны выпадкова разлучыліся, дома яго не было, працаваў у райцэнтры. Сын ягоны, тады шаснаццацігадовы Шура, расказваў мне, што неўзабаве пасля прыходу «дзядзькі Паўлушы» да ix пад вечар завітаў айцец Віталій, зблізку знаёмы, Шуру, нядаўняму вучню сямігодкі. Камуніст i святар абняліся, пацалаваліся i да позняй ночы прагаварылі. «Усё ж такі браты!» – расказваў Шура, у нашы дні намнога старэйшы за ix абодвух у той далёкі вечар. Пра што яны гаварылі, яму не помніцца, дый не вельмі чуў, бо не лез да ix бліжэй, а што спакойна гаманілі – гэта ў памяці засталося. I такое яшчэ: гаворачы, айцец Віталій нібыта ўсё хацеў схаваць пад расу свой нагрудны крыж...