Текст книги "Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 17 (всего у книги 17 страниц)

I яшчэ ён дзве рэчы прывёз – карціну i глобус, яе з апусцелай бацькоўскай хаты, а яго з закрытай вясковай школы...

Гарызантальны алейны пейзаж, бераг чароўнай Свіцязі, лодка з людзьмі, сасна паднебная, за лясным небакраем светлае нагрувашчанне яго любімых белых аблокаў – гэта ў маім рабочым пакойчыку на гарышчы вісіць ужо чацвёрты год. Вялікі, трохі расшалэхтаны на восі i падрапаны цікаўнымі пальчыкамі школьны глобус стаіць у кутку, каля пісьмовага стала, на табурэціку. I яны мне ўзварушліва, сумна гавораць пра мінулае.

Пра таго, хто – з маленства захоплены – маляваў той родны пейзаж, адну з мноства іншых карцін, раздораных ім у навакольныя вёскі, у хаты родзічаў i сяброў; пра таго, што не адбыўся на ўсю сілу як мастак, воляй жорсткага лесу так i застаўся самадзейнікам. Пра таго самага, што працаваў у сельскім будаўніцтве, з-за беспартыйнасці сваёй то на трохі вышэйшай, то зноў на ніжэйшай пасадзе, саступаючы месца таму, хто з білетам, а недзе прагарэў i павінен быў прызарплаціцца. Аднак ён, наш Міша, сціпла i заслужана ганарыўся тым, што ў родным раёне будаваў i фермы, i дамы калгаснікам, i некалькі школ зрабіў, у тым ліку i ў сваёй вёсцы, пачатковую.

Карціна зрэдку, між іншым нагадвае мне пра тое, што дома, у Мінску, у адной з тумбаў майго старога ды вялікага пісьмовага стала вось ужо больш за дваццаць гадоў ляжыць дарагая мне папка. Яго малюнкі. На кавалках ватману i проста паперы – аловак, пастэль, акварэль, пяро. Аўтапартрэты, партрэты сваіх i суседзяў, у тым ліку i мае, з найранейшых, што захаваліся.

Профіль мой i тады, у адзінаццаць гадоў быў лепшы за анфас, не так тырчалі вялікія вушы. Ііастрыжаны я быў, як заўсёды ў вясковым маленстве, «пад бручку», другой са старэйшых сясцёр, вясёлай майстрыхай на ўсе рукі, i ўжо тым часам зноў трохі аброс, як той Понцій Пілат, які быў у нас на каляровай рэпрадукцыі з карціны Ге «Что есть истина?». Дата пад малюнкам – па-школьніцку на польскай мове: «1928 rok, lato». Мішаў почырк i тады ўжо прыгожа-хлёсткі. А збоку – i маёй рукою, нібы па-руску (нібы – бо з кропкай над «і»), з патугай на гумар: «Антонов сынішка Ваня»...

Сваё гэта, толькі сваё – у кожнага.

Але ж бывае, што i тое, толькі нейчае свае хвалюе i цябе, чужога...

Пачатковая школа, адна з тых двух дзесяткаў школ, якія пабудаваны братам на маляўнічых прасторах нашага прынёманскага, прысвіцязянскага раёна, – школа ўжо даўнавата не працуе. I не жыве, дажывае. Закрытая па вельмі простай сучаснай прычыне: вучняў няма. Ix цяпер убачыш, пачуеш толькі ўлетку, гарадскіх унукаў. I вось яны, тая малеча, а з імі i дарослыя нядаўна – якое нядаўна: хутка зноў будзе дзесяць гадоў! – пабурылі тую, калісьці белую, чыстую, у кветках школку, як гаварылі з любасцю нашы бацькі i дзяды, так апаганілі яе, нібы даўно чакалі гэтай шчаслівай магчымасці, гэтай пястотнай свабоды – у малых i спрадвечна-сучаснага хамства – у дарослых.

I тут ужо смутак i горыч у мяне не свае, не толькі свае, але i не чужыя – нашы.

Пpa гэта гаворыць мне глобус. Не тады, калі дашкольныя, шчабятлівыя ўнукі трывожаць, круцяць яго, з ультрасучаснай цікаўнасцю – ад тэлевізара яна, ад раскошнага мноства дзіцячых кніжак – шукаюць на шматколернай пукатасці не толькі кантыненты, краіны, a i сталіцы, – але, не тады, a ў мой самотна ціхі час...

1988

СЯРЭДНЯЯ

Кузьма Чорны ў сваім дзённіку піша, што ў вайну, яшчэ ў Маскве, у жніўні сорак чацвёртага Панамарэнка гаварыў яму пра свой намер адкрыць пры Акадэміі навук двухгадовыя курсы, «інстытут мовы». «Сабраць туды такую нізавую інтэлігенцыю, як сельскіх маладых настаўнікаў, i зрабіць з ix ахавальнікаў чыстаты беларускай мовы ў школах i нізавым друку».

Відаць, гаворка пра гэта, яшчэ ў Маскве ці ўжо ў Мінску, была i з іншымі пісьменнікамі: Панамарэнка любіў сустрэцца з імі, пагаварыць. Гаворка – не толькі пра сельскіх маладых настаўнікаў, але i шырэй, i не толькі пра мову, але i пра літаратуру. Нешта накшталт маскоўскіх, пазней адкрытых, літаратурных курсаў.

Ці не ў сорак пятым годзе была ў мяне, у рэдакцыі «Вожыка», а то яшчэ i ў «Раздавім фашысцкую гадзіну», гутарка з Крапівой наконт маёй вышэйшай асветы, у сэнсе набыцця яе. Не памятаю, ці сам я пра гэта пачаў, ці ён неяк да гэтага дакрануўся, калі мы з ім, галоўны рэдактар i літсупрацоўнік, былі ў адзіным тады рэдакцыйным пакоі ўдвух, – добра помніцца, як ён, Канрат Кандратавіч сказаў:

– А што яны вас навучаць на тым філфаку? Пачакайце. Пры Акадэміі навук павінны адкрыцца двухгадовыя літаратурныя курсы. Я вас туды парэкамендую.

Курсы тыя, як вядома, не адкрыліся. А кампанейскі Валодзя Агіевіч вясной сорак восьмага так актыўна заняўся маёй адукацыяй, што падключыў да гэтага работніка міністэрства асветы, майго земляка. Іой запрасіў мяне ў свой кабінет i прапанаваў пайсці ў сярэднюю школу імя Купалы, «дзе ў вас – усё дамоўлена – прымуць экстэрнам экзамены за дзесяць класаў...».

Тады ўжо не было, як у першыя пасляваенныя гады, недабору студэнтаў, калі з паступленнем ішлося лягчэй. Згадаю дзвюх зямлячак, сорак пяты год. Адна з незакончанай польскай гімназіяй прыехала паступаць на філалогію, a ў другое, якой захацелася быць географам, я спытаўся, што яна закончыла, i дзяўчына з поўнай нявіннасцю ў позірку i ў голасе адказала: «Шэсць класаў». Паступілі абедзве. Ды што ісазаць пра ix, пасля вясковых настаўніц, калі i ў пазнейшых дактароў навук, прафесараў ёсць такія прарэхі ў сярэдняй асвеце, пра што адны маўчаць, а адзін з ix неяк прызнаўся мне весела: «Закончыў я перад вайною сем, а даведку зрабіў на дзесяць».

У мяне было сем польскіх класаў i дваццаць гадоў бессістэмнага чытання... Зрэшты, я i дагэтуль не ведаю, што гэта азначае – чытанне, так сказаць, сістэмнае?.. З-за прадметаў дакладных я пасаромеўся ісці ў тую школу, з тым «усё дамоўлена».

Ці шкадую? А можа, па-старэчы хвалюся сваёй прыстойнасцю?

Не раз вяртаўся да думкі i гаварыў пра гэта ў сям'і i з найбліжэйшымі сябрамі, што мне найразумней было б тады, калі жонка вучылася ў інстытуце замежных моў, пры ёй, стацыянарнай, паступіць на завочнае аддзяленне i авалодаць, скажам, нямецкай i англійскай мовамі. Гэта ў мяне, здаецца, пайшло б, i як жа прыдалося б!..

Праўда, парог з атэстатам за сярэднюю заставаўся, яго трэба было пераступіць, i перакладчыцкага аддзялення ў інстытуце пакуль што не было, а вывучаць педагогіку, каб не ісці пасля настаўнікам, здавалася недарэчным. I яшчэ дзве праўды. Першая – была ўжо сям'я: жонка, двое дзяцей, старая, хворая маці i нянька, дзяўчына з вёскі, са мною шэсць чалавек, трэба было зарабляць, а жылося нятанна. I другая – працы было нямала i ў рэдакцыі, i дома, i ў бібліятэцы. Хоць гэта i не апраўданне. Відаць, i ў мяне было i засталося ў характары тое, у чым я не раз папракаў старэйшага, Мішу, – слабая воля, гультаяватасць.

А яшчэ i тое, што я з поўным юначым даверам вычытаў калісьці ў «Пути жизни» Льва Талстога – словы М. Г. Чарнышэўскага (перакладаю адтуль):

«Навука не ў школах. У школах – надзьмутая тупасць невукаў. Навука ў кнігах i ў асабістай працы па здабыванні ведаў з кніг i з жыцця, а не са школы, дзе ніколі з таго часу, як было вынайдзена кнігадрукаванне, ад навукі не засталося нічога, апроч плесні».

Аднак i заключэнне просіцца.

Нядаўна хлопец-зямляк, не даслужыўшы двух месяцаў у арміі, напрадвесні дэзерціраваў. Даплёўся з Палесся ў наша Наднямонне i з тыдзень нядрэнна пажыў на трох дачах на змену, у кожнай што-небудзь знайшоўшы: кансерву, бульбы, цыбулі, нават i бутэльчыну. А потым яго там накрыла міліцыя. Элегантны ваенны юрыст, лейтэнант, знайшоў мяне ў Мінску. У сваім ветліва акуратным апытанні дабраўся i да асветы. I я – пры ім, з «бубнай» на кіцелі, i пры сваім сыне, кандыдаце навук, не здолеў сказаць: «незакончаная сярэдняя» – сказаў пра поўную... Праўда, i ўспомніў у думках, з нейкай няёмкаватай весялосцю, два акрэсленні сярэднесці.

Адзін з пярэстаркаў, з якім я ў 1924-1927 гадах хадзіў у загорскую пачатковую школу, вахлакаваты i дабрадушны Валодзя, вучыўся так туга, што вершык ім наш наста ўнік заказваў вывучыць удвух з другім такім самым пярэстаркам i гультаём. Сябры па няшчасці адказвалі, вядома, не дуэтам, а на змену, па радку, па два, хто што лепш успомніць. Дагэтуль чуецца мне той просценькі польскі вершык, дванаццаць радкоў, бачацца тыя пакўты двух таўкачоў, пад смех ці падхіхікванне меншых аднакласнікаў, бо да таго ж яшчэ ў дуэце адзін заікаўся, a другі прышапетваў. А пасля вызвалення, зімой 1939-1940 года, калі i наша Загора ўступіла ў эпоху анкет, той Валодзя, ужо сямейны мужчына, каваль, калі яго хтосьці з упаўнаважаных апытваў i дайшоў да графы пра асвету, сказаў i ў сталасці шапялява: «Шарэдняя». Hi замнога, значыцца, ні замала.

Другое, што мне прыгадалася, гэта народны анекдот. «Як, браце, жывеш? – Ды сярэдне. – Як сярэдне? – Між дзвюх торбаў». Гэта – калі яны ў жабрака надзеты насілкамі накрыж, на абодва плячы.

Смех смехам, філасофія філасофіяй, аднак i прыкра, горка бывае, калі ўпіраешся такімсякім гуманітарным ілбом у глухую для цябе сцяну матэматыкі, фізікі, хіміі, біялогіі...

1988

ПРЫЗНАЮСЯ

Сорак шэсць гадоў – гэта больш за ўсё жыццё Кузьмы Чорнага, ледзь не ўдвая больш за пражытае Максімам Багдановічам...

У жніўні восемдзесят восьмага пераглядаю свае запісы з ліпеня сорак другога. Учора пераглядаў, а сёння, ідучы, як штодня, у вёску на ўсходзе сонца, успамінаў учарашнюю рабочую раніцу, тыя даўнія запісы, думаў, што адкрываць самога сябе – прыемна. Як быццам не проста ўспамінаеш забытае, a глядзіш на самога сябе збоку, на таго, што не быў яшчэ ні сівым, ні стомленым, для каго было ўсё наперадзе.

«Пішу – як жыву». Пра перажытае ў вайну i ў палоне я напісаў нямала. Тут i адзіны мой, як гаворыцца, раман, i цыкл апавяданняў, i адступленні-фрагменты ў іншых апавяданнях i эсэ, i лірычныя мініяцюры. Лепш ці горш, але зроблена.

А пачыналася так:

«Задумаў гэтую працу яшчэ з першых дзён у палоне. Думаў аб ёй увесь час. Дома – таксама. Устрымаўся часова ад Мішавай парады – рабіць не запіскі, а цыкл апавяданняў. А цяпер, абдумваючы «Чалавек сабе ідзе...», зноў падумаў, што мне, з маёй слабой сюжэтнасцю, цяжка будзе выблытацца ў гэтым цыкле апавяданняў, з якіх дагэтуль жыве толькі «Арманд» i пара пачаткаў. A ўепаміны-запіскі пойдуць лягчэй, i тыя апавяданні, што мяркую зрабіць, будуць у цэлай кнізе (а што за радасць – цэлая кніга!). як устаўкі, якія легка вымаць, калі зойдзе патрэба. Раздзелы (як у «Пятры Першым» А. Талстога, вялікія, прыблізна 20) будуць знаменаваць важный змены майго жыцця ў палоне. Падраздзелы – аб важнейшых эпізодах, каб пазбегнуць дробязнасці, а даць мастацкімі абразкамі. У літаратуры такога яшчэ не было, тым больш у нашай.

...Кіруюся наступным:

«Личные переживания, впечатления – это всегда интересно». «Прожил жизнь и сознайся». «Но писать надо так, чтобы стыдно было диктовать». «Будьте искренни в своих произведениях и пишите только о важном и нужном. Ведь талант – это искренность» (Л. Н. Толстой).

Трохі наіўна: дата, 30.VII.42,– няхай сабе, але ж яшчэ i месца – Загор'е... А як заўвагу дадам, што апавяданне «Чалавек сабе ідзе...» самастойна не выклявалася, увайшло потым у эсэ «Родны кут», а другое, «Арманд», гэта «Чатырох i прыганяты», у цыкле «Ты мой найлепшы друг»; палонны француз Ружэ спачатку называўся там Армандам.

Запіс, які цяпер не без прыемнасці працытаваўся, зроблены быў, як прыпіска, у канцы не першага накіду плана кнігі ўспамінаў, якая, як штосьці асобнае, не была напісана. У тыя гады, 1942-1943, напісаны былі, калі гаварыць толькі пра ваенную тэму, дзве аповесці, з якіх праз дваццаць гадоў зроблены «Птушкі i гнёзды». На подступах да гэтай «кнігі адной маладосці» я, вядома, перачытваў не толькі рукапісы аповесцей – пераглядаў таксама i ўсе намёткі планаў. Пасля чаго прайшло зноў нямала гадоў, больш за чвэртку стагоддзя, што мне, аднак, не перашкодзіла цяпер убачыць сябе маладога здалёк.

Зразумелы мне сёння i суровы, горкі папрок, які напрошваецца сам: на дваццаць пятым годзе жыцця, у такі вырашальны час айчыннай i сусветнай гісторыі рана было спыняцца ды азірацца на перажытае. Партызанскі pyx у нашых мясцінах пачаўся з вясны i лета сорак другога года, некаторыя мае равеснікі i будучыя сябры былі ўжо ў лесе або збіраліся туды. А я пісаў, мне ўсё думалася, што я не маю права адкладаць. У сшытках, купленых i самаробных, з мала прыдатнай паперы. Алоўкам i пяром. Летнім будзённым дасвеццем, пакуль ісці ў поле, позняй асенняй i зімовай ноччу, завесіўшы саламянымі матамі невялікія вокны старое хаты.

У самы напружаны час работы над аповесцю «Жывое i гніль» (у «Птушках i гнёздах» яна ўвайшла ў другую аповесць, «Гнёзды за дымам») ноччу я не пачуў за вокнамі чужое хады, не заўважыў, што мату прыпаднялі за рог... Пачуў я толькі ўжо стук у шыбу i голас: «А ну адчыняй!..» Перш чым выйсці ў сенцы, я прывычна змахнуў свой сшытак i аловак у шуфляду стала, гэтай шуфлядай павернутага, як для большай бяспекі, да сцяны. Але хавацца было ўжо позна. «Што пісаў?! – грозна спыталася незнаемая дзеўка ў портках i з вінтоўкай. – А ну даставай, дзе схаваў!..» Дастаў i пачаў растлумачваць. А яна загадала i пачытаць. Выбраў найбольш адпаведны кавалак, чытаю. Старонка, дзве, i вось дзябёлая госця, стоячы над сталом, абарвала мяне: «Усё гэта хяр-ня! Хадзем, паможаш нам сабраць аўса».

У партызанах я спатыкаў яе, у пасляваенным Мінску зямлячка нават аднойчы звярнулася да мяне па вельмі нялёгкай сямейнай справе. Аднак ні разу не загаварылі мы пра тую праверку, на якую яна, безумоўна, мела права i павінна была яе зрабіць. З некім іншым магло б атрымацца інакш, нават i з партызанам якім, ужо не кажучы пра паліцаяў. Цікава толькі i дагэтуль, штб я, на думку яе, мог тады пісаць – каму? пра што? – i як ёй было зразумець гэта адразу?

Маладая наіўнасць (ці як тут сказаць?) i рызыка, небяспека, на якую ішлося, цяпер часамі, у горкія хвіліны разлікаў з мінулым, успрымаюцца як палёгка. У іншых краінах, скажам, у Польшчы, такое лічылася i лічыцца таксама барацьбой...

Тыя даўнія запісы планаў i творчых разваг пераглядаў я ўчора не так сабе.

«Птушкі i гнёзды» даваліся мне нялёгка, не з адйаго прыступу, i шлях ад рукапісу да кнігі, цераз часопісную публікацыю, быў такі, што часамі сумота бярэ. Не толькі ад успаміну пра цяжкасці вымушаных «дапрацовак», але i пра страты, якія панесены, якія трэба было б, наколькі мага, вярнуць, паправіць.

Вясною семдзесят трэцяга, у іншым свеце, пасля шматлюднага мітынгу гамбургскіх абаронцаў міру, мне прыгадалася, як Валодзя Караткевіч гаварыў «з грубаватай шчырасцю», што свой раман пасля публікацыі ў «Полымі» я для кнігі пагоршыў. «Пакуль што не бачу гэтага», – напісана-надрукавана мною. A ўжо тым часам пачынаю i задумвацца... Алесь Адамовіч пісаў, а гаварыў мне яшчэ выразней, што ў кніжным варыянце рамана, паддаючыся рознага часу рэдактарам, я перастараўся з «рэвізіяй» сваіх юнацкіх талстоўска-пацыфісцкіх поглядаў.

Ох, рэдактары, цэнзары, крытыкі!.. А перш за ус.ё – дакор самому сабе: залішне легка я ішоў на тыя «дапрацоўкі». Была, вядома, i ўпар. тасць у адстойванні свайго, аднак было яе, відаць, замала. A быў жа яшчэ i давер да шчырасці, кампетэнтнасці некаторых сяброў, таксама ў нечым i залішні...

Аповесці «На Быстранцы» i «Апошняя сустрэча» абедзве з нялёгкім лесам, добра-такі прыпс.аваныя рэдактарамі i самім аўтарам, я давёў да жадання ладу для чатырохтомніка, у шэсцьдзесят шостым. «Птушкі i гнёзды», апроч самай першай «рэдактуры», двойчы яшчэ з асаблівым стараннем скубліся ў рускіх выданнях: у семдзесят чацвёртым, няхай сабе ў цэйтноце «застойнага перыяду», а то ж i праз дзесяць гадоў, што асабліва прыкра, бо перад самым прыходам палёгкі з правам на большую свабоду слова. I вось трэба правіць, вяртаць панесеныя страты. I так няпроста гэта – блытацца ў варыянтах, з не заўсёды надежным, найбольш дакладным бачаннем i цэлага, i «дробязей», са страхам перад новымі стратамі...

А тут яшчэ час ад часу вяртаецца думка, што, можа, яно i найлепш было б – не раман, а жывыя, непасрэдныя ўспаміны?..

Як думалася тады ўжо, цэлае, немалое жыццё таму назад, калі я, у тыя чыста, шчасліва хвалюючыя раніцы i ночы майго свабоднага ўступлення ў найраднеі.шы свет, аказваецца, ведаў, у чым мая слабасць, a ў чым большая пэўнасць.

Кніга, якую цяпер раблю, у якую пішу i гэта, па сутнасці, можна сказаць, пачалася тады. I тое, што я вярнуўся да даўняй задумы з большай яснасцю, з большай тэматычнай шырынёй i з адпаведным правам на падвядзенне вынікаў, сёння пераклікаецца са зразумелым ужо i тады, з блізкім ужо i на пачатку «прожил жизнь и сознайся».

Дарэчы, у тым запісе сорак другога года выказванні Льва Мікалаевіча я прыводзіў з розных прачытаных кніг. Потым я тое «сознайся» замяніў чамусьці на «расскажи». Магчыма, так яно ў Яго гучала ў іншым месцы. Буду рады сустрэць гэта недзе яшчэ раз, у адзіна дакладным гучанні. Што справы ў галоўным не зменіць.

А цяпер, яшчэ раз дарэчы, прыемна было купіць нядаўна кнігу ўспамінаў Пабла Нэруды з іменна такой змястоўнай, «талстоўскай» назвай: «Прызнаюся: я жыў».

notes

1

«Кожны памірае сам-насам» (ням.).

2

Святло з Усходу (лац.).