Текст книги "Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 15 (всего у книги 17 страниц)

Нас пакінулі начаваць. Развітанне пасля застолля таксама было сардэчнае. I мы з таварышам не звярнулі ўвагі на тое, што нас папрасілі даць пашпарты, для нейкай там адзнакі. Дамовіліся, што заўтра нам пакажуць горад. Нават была прызначана i гадзіна, ні рана, ні позна – у дзевяць.

A ўранку мы, чакаючы, пранылі амаль да адзінаццаці – ніхто па нас не ішоў, не званіў. На вуліцы перад аддзелам культуры, дзе мы паныла шпацыравалі, спынілася машына i незнаемы малады чалавек па-руску спытаўся, ці нам не трэба ў наша пасольства. Смешна прызнацца, як мы, мінчане, пераглянуліся: «Што ж, рызыкнём, усё-такі нас двух на аднаго, дый краіна прыязная...» А ён – супрацоўнік гандлёвага прадстаўніцтва i сапраўды прыязна прывёз нас у пасольства.

Там, зусім акрыяўшы, мы вырашылі пайсці на адпомсту. Папрасілі нумар тэлефона аддзела культуры, i я, ад нас двух, заявіў аднаму з учарашніх весела-сумных гаспадароў:

– Значыцца так, паважаны. Вы забралі ў нас пашпарты, абразілі нас недаверам, ледзь не да паўдня пакінулі нас адных, пакрыўдзілі няўвагай. I вось мы вырашылі папрасіць палітычнага сховішча ў пасольстве...

Доўгая, доўгая паўза, а потым, як выдых:

– ...СССР.

З таго боку выдых быў не на жарты з палёгкай. I голас:

– Ну, ребята, знаете... это...

Мінут праз дваццаць па нас заехаў ажно японскі лімузін. Побач з вадзіцелем-індусам сядзела душа ўчарашняга застолля Таня, наш мілы гід на ўвесь дэлійскі дзень.

Згадка – нічога асаблівага, a ўспамінаецца прыемна. I пра норавы намякае.

1987

ЧЫСТЫ, ЗЯЛЕНЫ, СОНЕЧНЫ

У нас ён быў бы дзед Міхась або Міхаль, а там, у вялікім данскім украінскім сяле, – дзід Мышко. Маленькі, ціхі дзядок.

Мы туды прыехалі з маім партызанскім сябрам, які з дзён вайны назусім прыжыўся ў нашым Наднямонні. Сам ездзіў да родных – маці, братоў i сясцёр – амаль кожны год, разоў колькі запрашаў мяне, i вось мы, нарэшце, сабраліся.

Схіліла з поўдня, спякотнага на дварэ i душнага ў малой, белай мазанцы, у якой нарадзіўся i выраС да вылету ў людзі мой сябар. Застолле зацягнулася, i мы з галоўным госцем не дасядзелі да канца, ад гаманы ды настойлівай, нават бязлітаснай шчодрасці выйшлі ў стэп, у гарачы палын, балазе ён быў адразу за брамкай ды цераз пыльную вуліцу.

Зайшлі мы даволі далека, няспешна, святочна гутарачы, на цеплым, духмяным прыгорачку пасядзелі ды паляжалі, а потым i ўспомнілі, што, можа, так яно i няёмка – i сыну, брату, пляменніку i суседу ў адной асобе, а разам з ім i таму, каго ён прывёз.

Тым часам з хаты п'яная гамана выгарнулася на двор, шумна клубілася там у перадапошняй узбуджанасці. У цэнтры вэрхалу быў дзід Мышко. Пад кепкай, сівенькі, заплаканы. А пры ім – на шмат маладзейшы за майго сябра ягоны брат. У дружнай сям'і, пры маме, дзвюх старэйшых незамужніх сестрах ды пры цягавітай, дабрадушнай жонцы – сам пястун, лайдачок, рыбак ды вынівоха. Ён плакаў яшчэ больш за дзіда Мышко, наўзрыд, наўсхліп, з прычытаннем. Убачыўшы мяне, ад дзеда гайдануўся насустрач, абліпла, горача абняў, замурзліва падзяліўся ўсімі слязьмі i – як пра самае новае гора – пачаў ірвана, праз плач з падвываннем расказваць пра двух сыноў, што не вярнуліся з вайны. Сыноў – дзядулевых, што я сяк-так, не адразу зразумеў з яго бабскага прычытання.

– Ой, жаль, ой, жаль мэні дзіда Мышко! – галасіў ён i, адпусціўшы мяне, зноў гайдануўся да старога. Зноў абдымаліся, хлюпалі, ускрыквалі. Хто памагаў ім, мужчыны i бабы, а хто гаманіў, гаманілі сваё. З крыкам, з рогатам, бесталкова. Нудна было ці смешна, ці так i так адразу, нават да стомы прыкра ад п'янай, яшчэ ўсё пад слякотным сонцам, таўкатні, у якую ператварылася спачатку ўрачыстае, годнае свята сямейнай, сваяцкай, суседскай сустрэчы. Хоць ты зноў ідзі ў стэп...

Назаўтра ўранку мы з сябрам былі запрошаны ў госці да дзіда Мышко. Прыходзіў ён, калі мы яшчэ спалі пад вішнямі над ракой, за бахчою, i ён будзіць нас не падышоў, просьбу яго нам потым перадалі. Сябру майму дзед прыходзіцца дзядзькам па маме. А я тут госць – нявольнік, хочаш не хочаш, а таксама трэба ісці. Каб надта хацелася, памятаючы ўчарашняе, дык не, але трэба. Пакуль сабрацца сябравым сямейнікам – мы з ім не чакалі, пайшлі ўдвух, першымі. I гэта я ўжо светла, прыемна помню цэлых дваццаць пяць гадоў.

Нічога надзвычайнага. От, невялікі дворык у частаколе, зялёны садок, беленькая мазанка. Аднак усё такое чыстае, утульнае, святочнае, прычым святочнае, відаць, заўсёды, кожны дзень. I дзід Мышко, які праз акенца ўбачыў першых гасцей, выйшаў нам на спатканне – ён таксама быў нібы зусім не ўчарашні. Без шапкі, сівасвяточненькі, з усмешкай, як вінаватай,ці што. I сапраўды вінаватай, як аказалася ледзь не ў першых словах вітання, калі ён з тою сваёй усмешкай пачаў:

– Звіняйтэ... учора воно... трошкі неяк воно не так...

Перавялося, дый хутка, на іншы лад, весялейшы. I сваяцкія роспыты ў ix пачаліся, чаго не паспелася ўчора, а то i яшчэ раз ад пачатку, i пра сухое лета пайшло, i да палітыкі неяк, вядома ж, дабраліся. Пакуль іншыя госці пачалі сыходзіцца, пакуль не выйшла з хаты, ад свайго клопату, старэнькая, таксама шчыра ўсмешлівая баба Мотра.

Маўчалі мы, пакуль былі ўтрох, толькі пра адно. Сябар мне расказаў яшчэ ўчора ўвечары, што ў дзіда Мышко i сапраўды загінулі на вайне абодва сыны, i вякуюць стары i старая адны...

I мне дагэтуль жыва помніцца той наш прыход на дзедаў чысты, зялены, сонечны ранак, дзе каля белай мазанкі мы толькі ўтрох.

Маладзейшыя – з адчуваннем сыноўняй павагі.

1988

ПА ДЗЕТКАХ

Ах, як нам кожнаму збоку ўсё вельмі добра відно!..

Едзем па вуліцы паўднёва-данской станіцы, якая раскошна раскінулася ў зеляніне садоў i прысадаў, над шырокім Данцом, i я ўспамінаю мазанку ў сяле майго сябра, дзе яго маці, сёстры, браты, дзід Мышко, баба Мотра...

I не толькі. У сяле тым жыве яго шчыры, з маленства верны друг.

Гэта другаву мазанку я ўспамінаю.

Палкоўнік на пенсіі, франтавы лётчык-ас, такі здаравенны, што, убачыўшы яго ўпершыню, падумаў: ну, такому i самалёт патрэбен адмысловы, значна большы. A такі энергічны, разумна дасціпны, начытаны, што i пабыць з ім евабодна ды весела, i ўспамінаецца ён здалёк прыемна.

Яны прынялі мяне ў дружбу, мы былі разам у Мінску, у Маскве, у Валгаградзе, ужо даўнавата i перапісваемся, i вось, нарэшце, сустрэліся каля самай іхняй крыніцы.

Адваяваўшыся слаўна, адслужыўшы яшчэ семнаццаць гадоў, лётчык вярнуўся ў роднае сяло. Халасцяк у сорак дзевяць, вольны ад жонкі i адзінай, ужо дарослай дачкі, ён бабылюе ў старым садзе з вуллямі, з бахчою побач, у чысценькай мазанцы, звонку звычайнай, як i ўсе іншыя, якіх там амаль дзевяцьсот. A ўсярэдзіне jffia незвычайная, са скрыжаванай зброяй на насценным дыване над канапай, з шафаю кніг, нават з пісьмовым стадом. Дарэчы, шафа i стол не перашкодзілі мне, калі зайшоў першы раз, успомніць славутага Багуна, таксама палкоўніка, якім i я захапляўся падлеткам у трылогіі Сянкевіча. А нашаму Багуну, на яго энергію, затарможаную хрушчоўскім скарачэннем арміі, бацькавай мазанкі мала. Побач з ёю пачаў будаваць цагляны, двухпавярховы дом, пры хаце надта ж вялікі. Туды ідуць зберажэнні, усе яго думкі, усё захапленне i ўсе гаспадарчыя здольнасці, што вось узялі ды на старасць прачнуліся.

I навошта гэта яму? Столькі клопату, жывучы, як-ніяк, a ў стэпавай глухамані. Нават калі i жонку новую браць, заводзіць другую сям'ю. няўжо будуецца на здзіўленне, на зайздрасць аднасяльчанам?..

Ах, як мне ясна ўсё гэта, едучы па станічнай вуліцы, гледзячы на домікі ў зеляніне, большыя за мазанкі ў паўночна-данскім сяле маіх сяброў, нібы нават чысцейшыя, таму што бель іхніх сцен падкрэсліваецца блакітнымі ліштвамі большых за тыя сельскія вокан. Калі ўжо так палкоўніку зажадалася новага жылля, дык вось такую, такую або такую зрабіў бы...

У адной з такіх вось пажыць бы i мне. Нават прымяркоўваюся да стала перад такім блакітналіштвенным, чысценькім акном – як там нядрэнна пісалася б!.. Прывычка такая – усюды прымервацца, нібыта i сапраўды яно недзе ёсць, такое надзвычай шчаслівае, плённае месца...

A людзі, да якіх мы прыехалі, жылі наводшыбе станіцы якраз не ў белым казацкім доміку, a ў звычайна цагляным, i так немалым, а яшчэ i з мезанінам. А сям'я – дзед Іван, дзядзька майго сябра, таксама «иногородний», i баба Кацярына, з мясцовых, казачка. Сыны пабудавалі дом, a самі жывуць далека, у розных месцах данскога краю.

Баба ў дзеда Івана – Кацька, а сам ён – Ванька. Я ўжо пра гэта чуў, а цяпер стары так i адрэкамендаваўся. Ванька i Кацька шчыра ўсцешыліся гасцям, i пляменніку з жонкай, i пары іхніх сяброў, нават i пятаму ў гэтай кампаніі – шаферу. Пачалося з абеду, які ўжо чакаў нас, бо мы пазванілі старым з Растова, дзе начавалі.

А пасля абеду i перадышкі сухашчава-рухавы i спадцішка вясёлы дзед Ванька прапанаваў нам даўно абдуманую ім работу – выкапаць паграбок.

Што гэта за работа на пяць чалавек, з якіх тры – мужчыны! Але сябар мой аднарукі, другая, прабітая куляй у плячы, служыць слаба. Шафёр – не на шмат маладзейшы за самога дзеда. А да таго ж яму якраз цяпер ды пільна спатрэбілася паглядзець матор. , Што ж, нашы жонкі не з тых, што называюць беларучкамі, – яны папрасілі ў гаспадара рыдлёўкі.

Пакуль да рыдлёвак – патрэбна была кірка: зямля ўпарта-камяністая. Але мне было сорак шэсць, рукі яшчэ памяталі сякеру, цэп, касу. Дзяўблі мы здорава, на змену, нават i сябар мой далучаўся – хоць для ачысткі сумлення.

Баба Кацька то выходзіла з кухонных д^звярэй на веранду, то праходзіла па двары. I, нібыта яна да гэтай справы ў апазіцыі, пакручвала галавой: «Во задаў вам работу! Гасцям!..» I дабрадушна смяялася.

А наш эксплуататар, спачатку растлумачыўшы свой план, крыху пастаяў пад першае гупанне кіркі ды скрыгат рыдлёвак, а тады падаўся да сваіх індыкоў. Бо яны ўжо, заразы, некуды ціхенька зніклі. Неўзабаве ён паказаўся з імі з-за дрэў. Індыкоў было многа, асабліва сёлетняга маладняку. Але масціты пастух спраўляўся. Тым больш што замест якога дубца ў яго была тычка, а на канцы яе, прывязаны махрачом, двума ветразямі надзімаўся, калі дзед махаў тычкай, бабін адстаўны бюстгальтар.

I з гэтага баба Кацька таксама, ужо разам з намі, смяялася, падрыгваючы шчодрым змесцівам другіх «ветразяў» – пад квяцістым халатам.

Дзеду было за семдзесят, бабе на дзесяць менш, абое яны бачыліся нам паважана старымі.

Бо не толькі родзічы, але i мы з жонкай ведалі, што Іван Фёдаравіч салдат i мікалаеўскай, i грамадзянскай войнаў, член партыі з дзён рэвалюцыі i актывіст усё жыццё. Адзін з тых сумленных, сціплых, надзейных, на кім i трымаецца лад. У дзедавым выпадку – у сельскай гаспадарцы. То брыгадзірам ён быў, то старшынёй, то вось i шаноўны пенсіянер, якому пры індыках не сядзіцца, ходзіць, бо запрашаецца, на пасяджэнні калгаснага праўлення.

Паграбок мы, вядома, у першы дзень не закончылі. Баба Кацька з вячэраю не спазнілася, а паспаць нам з дарогі сказала даўжэй. Дзед задаволена пасміхнуўся: «Яна ў мяне парадак любіць!..» Назаўтра работы нам хапіла да абеду, пасля якога дзед Ванька прапанаваў мужчынам ехаць па віно. Не ў свой станічны сельмаг, a ў армянскі пасёлак, кіламетраў з пятнаццаць стэпам. I віно там, ён кажа, лепшае, а нам i праехацца добра, цікава.

А за вячэрнім сталом, пасля тостаў за паграбок, за гасцей, за гаспадароў i яшчэ за штосьці пачалася ў нас палітычная гутарка.

Пачаў яе шафёр. Пенсіянер, якога я трэцяе лета наймаў на няпоўную стаўку, бо выязджаць прыходзілася не вельмі часта. На пасадзе такой ён адчуваў сябе i вольна, зранку пытаючыся па тэлефоне-аўтамаце, едзем сёння куды ці не, i хітравата, з набочнымі выездамі, на чым я яго прылавіў, i з адчуваннем рабочай вышэйшасці над пісакай-гаспадаром, якога ён часамі i папраўляў («гаварыць нада: це-ло-ві-зер!»), а то ўсё больш пасмейваўся загадкава, не кажучы чаго. I сёння ён з паграбком не памагаў, ужо i ў маторы не корпаючыся, – проста пайшоў з двара наводшыбе ў станіцу («нічаво сібе дзяравенька»).

I вось ён за вячэрай пачаў раптам пра тое, што ўсе мы ведалі, але пра што пры ім маўчалі.

Найбольш пра тoe сябру і мне расказваў наш Багун. Будаўніцтва дома патрабавала раз'езду па гарадах, дзе што дастаць, дык быў ён i ў Новачаркаску. I там яму сябар з аднапалчан з дакладнасцю відавочца расказваў, летась яшчэ, што адбылося ў тым гістарычна-казацкім горадзе, таксама ў жніўні.

Едучы сюды, мы праз яго праязджалі, спыняліся, пілі халодны хлебны квас каля ларка на плошчы, дзівіліся на велічны сабор, i думалі, i гаварылі з сябрам, паміж сабою.

Маці мая казала калісьці: «Грашней таму, у каго прапала». Той многіх падазрае, a ўкраў нехта адзін. Але я быў папярэджаны вопытнымі людзьмі, што шафёры, якія возяць творчых работнікаў, умеюць слухаць. I такі яшчэ прырабатак. Казаў жа нядаўна з телеэкрана наш гавпркі Мікіта Сяргеевіч, што «органы теперь, как никогда, связаны с массами», а гэта ж на практыцы штосьці ды азначае...

I пасля мазанкі са зброяй на дыване, i на плошчы перад саборам, i зноў у дарозе, i тут – усе апошнія дні, як ні прыгожа, як ні нова было ўсё навокал, у душы маёй чорна, балюча сядзела адно.

Мірны натоўп на плошчы ў Новачаркаску. Супраць людзей – салдаты. Недаўменне рабочага люду: чаму так павысілі цэны на мяса? Ix шматлюдны прыход да гарадскога камітэта партыі, быццам дзевятага студзеня пятага года – па справядлівасць да бацюхны-цара, калі... Так жа даўно было яно, тое крывава-гістарычнае калі! А вось i летась, калі яны, людзі, не захацелі ні з чым разыходзіцца, салдатам дадзены быў загад – страляць. Аднак салдаты сёння ўжо не тыя. Загад ім выгукнуў лейтэнант. А яны – i не змаўляючыся – залпу не далі. Разгублены камандзір стрэліў сам. I трапіў у дзяўчынку. Бо людзі ж сем'ямі прыйшлі. Другім стрэлам юнак-афіцэр на брук перад строем палажыў самога сябе...

З Масквы прыляцеў адзін з найвышэйшых. Да натоўпу не выйшаў, нават i на балконе не паказаўся. Аднекуль, па радыё ix супакойваў. Пасля прыляцела i спецыяльнае войска. Безадказныя аўтаматчыкі, з разрыўнымі кулямі.

I яшчэ, i яшчэ гаварылася...

Аднак у цэнтры ўсяго для мяне – тая дзяўчынка, найпершая, тыя хлопцы са зброяй, якая маўчала, i той, таксама ж для некага хлопец, які свой пісталет, так нечакана азлачынены, за другім разам ускінуў да ўласнае скроні...

Шафера за сталом пачалі папраўляць. Бо ён i гаварыў ледзь не з радасцю першаадкрывальніка. Я маўчаў, потым таксама штосьці сказаў з нязгодай. Сябар мой, хоць ён i беспартыйны інжынер, па-газетнаму растлумачваў старому, падвяселенаму чарка мі вадзіцелю, што да чаго. Але не так упэўнена ды горача, як гаспадар. Дзед абураўся «гэтай правакацыяй», станічнымі балбатунамі, што «і пры немцах тут таксама»!.. Хоць сам ён быў у эвакуацыі. Шафёр, нарэшце, прымоўк. Але i свята наша сапсавалася...

...Мілы, шаноўны дзед Ванька! Няма ўжо даўно ні яго, ні бабы Кацькі. Няма палкоўніка Колі Мартынава. Год ужо, як няма i нашага Ціхана, які мяне пазнаёміў i зблізіў з гэтымі слаўнымі людзьмі. Днямі я перачытваў іхнія пісьмы, пераглядаў фотаздымкі, успамінаў... I практык, i летуценнік Коля памёр раптоўна, на калідоры грозненскай гасцініцы, дзе ён спыніўся ў падарожжы з маладою жонкай i сынком. Нёс чайнік вару ў іхні нумар ды проста ўпаў i ітамёр. А дом застаўся незаісончаны. Ціхан Дудніісаў пакутаваў два гады. Як быццам мала было пакутаў франтавых ды партызанскіх. Дзед Іван Фёдаравіч, таксама Дуднікаў, памёр раней за сваю Кацярыну Міхайлаўну. Калі ён зусім занямог, яна пісала нам з жонкай сама, са сваёй i вясёлай, i ўзварушлівай непісьменнасцю паведамляючы, што Ванька яе страціў памяць, нікога не пазнае, але «вас, Антоневіч, i Ціхана ўспамінае, чакае...».

Такое ўдзячна расчульвае.

Аднак найбольш мне помніцца той жнівеньскі вечар, калі мы выйшлі на двор, апынуліся з дзедам удвух пад высока i буйна зорачным небам, i ён палажыў мне на плячо сваю сеівелую, нахіленую галаву, заплакаў, заківаў уткнутым лобам i сказаў, як сыну:

– Ваня!.. На сорок пятом году нашей власти по деткам стрелять!.. Как это подло!..

Прайшло яшчэ дваццаць шэсць. Да апошняй зімы я i ўпотай, i ў гутарках з найбліжэйшымі недаўмяваў, як гэта так удалося ўвесь той Новпчаркаск утрымаць у таямніцы, такой глухой, што нават i па замежным радыё пра гэта не гаварылася. Праўда, я слухаў яго вельмі рэдка, наслепа ловячы праз трэск ды хрып заглушвання якую-небудзь гаворку на чатырох зразумелых мне мовах. Другія з маіх сяброў ці знаёмых слухалі, можа, i лепш, але таксама нічога не чулі.

A ў леташнім снежні, з ужо незаглушванай «заракі», я пачуў пра той Новачаркаск – між іншым... Ды вось жа як яно далека ў нас пайшло – тое, што сёння чытаецца, чуецца! На першым з'ездзе народных дэпутатаў новачаркаская ганебная трагедыя была названа ўсенародна, на ўвесь свет.

А з яшчэ большай даўніны ды герметычнасці выйшаў наверх i той наш першы (калі толькі першы!) Чарнобыль – паўднёва-ўральскі ядзерны, таксама «халатны» выбух у пяцьдзесят сёмым годзе, пра што нічога не было чутно...

Ва ўсякім разе я пра яго не чуў. Хоць i меў да гэтага сямейнае дачыненне. На трэцім годзе пасля таго выбуху памёр ад лейкеміі мой на семнаццаць год старэйшы брат, «протоиерей отец Игнатий», які служыў у тых мясцінах. За два гады да канца яго перавялі з паўднёвага Урала на паўночны, але хваробу ён павёз за сабой. Мы з братам Мішам спазніліся на яго пахаванне, аднак пабылі там дзён колькі, пагаварылі i з роднымі, i з ix сябрамі. I гаварылася тады, помніцца, не пра адзін той пякельны выбух, а проста пра выпрабаванні... Зноў жа не ўголас гаварылася ды не ўсімі.

Асцярожнасць? Так, асцярожнасць. Боязь i за другіх, i за самога сябе.

Я яе нават i ў запіее быў праявіў. Толькі намёкам, нікога, нічога выразней не называючы, для самога сябе, нібы абстрактна пра тое «...по деткам стрелять»...

1989

КАБ ВЕСЯЛЕЙ, СВЯТЛЕЙ

На апусцелай пад вечар вуліцы абмінуў чалавека. От сабе непрыкметны дзядок, i апрануты бедна, i накульгвае.

I раптам ён – ззаду за мной – ірвануў:

I на тым рушничкові

оживе все знайоме до болю!..

На тым і спыніўея. Накульгвае далей.

Няхай сабе i выпіў трохі чалавек. Вось жа i мне зрабілася весялей. Бо гэтую песню люблю i я. Бо мне адразу жыва згадалася, як пачуў яе ў Кіеве першы раз, як хваляваўся тады – i ад паэзіі, i ад скрыпак суправаджэння, – як прыемна было, што ў песні словы Андрыя Малышкі, з якім мы ахвотна сустракаліся, як спадабаўся мне выканаўца, малады натхнёны Дмытро Гнацюк, назнаёміцца з якім давялося значна пазней i высока ў небе, калі я ляцеў у Іспанію, а ён у Канаду, а з Масквы да Парыжа разам.

Столькі згадалася ды адчулася – удзячна.

* * *

У Гаграх, калі ў мяне нечакана разбалелася нага i цяжка стала хадзіць, сусед Валодзя Караткевіч, надоўга пайшоўшы кудысьці, прынёс мне самшытавы кій. Старанна акораны i цяжэнны – як панесці. З такім хоць пад Грунвальд, у конным ці ў пешым страі. А ён, чалавечына любы, яшчэ i расказвае, як выразаў яго:

– Ты ведаеш, стары, – над безданню! На адной руце вісеў, другою рэзаў!..

* * *

Генадзь Цітовіч i на помніку сваім падобна ўсмешлівы. Ажно мне ўспомніўся адзін з яго расказаў.

У вагоне, з выпадковым суседам, палякам.

– Гдзе пан мешка? – спытаўся той, як пачалі знаёміцца.

– У Баранавічах.

Тады, адразу пасля вайны, наш выдатны работнік роднай культуры i нястомны весялун жыў там.

– О, – сказаў пан сусед, – то было польске място!

– А пан гдзе мешка? – пытанне ў сваю чаргу.

– Я, проша пана, мешкам у Варшаве.

– О-о, то было росыйске място!!

Логіка – адна.

* * *

Добрыя людзі, ад якіх зараджаешся весялосцю.

З Янам Скрыганом мы чакалі сваю электрычку. Лета, поўдзень, на даўжэзным пероне пуста. Толькі пошта чакае патрэбнага цягніка – горбаю мноства пасылачных скрынак. I побач кураць два старыя вартаўнікі.

– А што, каб нам, пане браце, схапіць па скрынцы ды наўцёкі? У розныя бакі! Ды пад вагонамі!..

Уявілася гэта, i мы – хто пад шэсцьдзесят, а хто i на восьмым дзесятку – смяёмся, як блазнюкі.

* * *

Танкіст-акружэнец Miшa Іпатаў, напалавіну рускі, на другую кіргіз, бацька нашай пісьменніцы Вольгі, якая па маці i па душы беларуска, мне ўспамінаецца i так яшчэ.

Вясной сорак другога года, увечары, кампанія дзецюкоў, мы спявалі на вёсцы. I савецкія песні, што так нядаўна прыйшлі ў наша галасістае Загора, a ўжо i сталі сурова забароненымі – яшчэ раз новай уладай. Прыемна было ix спяваць, i задор адчуваўся, i нейкі пратэст. Так захапіліся песняй, што не пачулі, як па вуліцы, з-за. ўзгорка, збоку мястэчка-гарнізона грукочуць конныя паліцаі. Нават i лаянка ўжо чуваць...

Мы шыбанулі цераз двор на загуменне, у поле.

Вясёлы Міша i ў той вечар быў з гітарай. Сорак пяць гадоў прайшло, а так выразна помніцца, як на бягу звінелі яго струны, б'ючыся аб маладыя каласы, як мы побач удвух смяяліся – ад таго, што ўцяклі, што струны звіняць, а сёння кажучы, – што маладосць!..

* * *

У Альбуці на мосціку стаіць рэснубліканская дамачка, вельмі адказная за росквіт нацыянальнай культуры. Грацыёзна абапершыся на жэрдачку-парэнчу, у паэтычным настроі гаворыць:

– Тут жа калісьці была крынічка. I Колас пісаў. Памятаеце: «Цякла тут з лесу невялічка, травой зарослая крынічка?» Дзе яна, таварышы?

Музейны работнік, вясёлы філолаг, таксама цытуе:

– «Але ступіў тут бальшавік – ён зменіць гэты край!..»

Неўдаменне, амаль абурэнне:

– Вы што?!

– A нічога. Купала, «Над ракою Арэсай».

У падтэксце, вядома, асушка.

* * *

Нешта хутка пасля вайны, у гуртку па вывучэнні гісторыі партыі, адзін з нашых выказаў здзіўленне:

– I няўжо яны, капіталісты, не бачаць, што наша ідэалогія вышэйшая, што яна пераможа?

– Вы мне нагадваеце аднаго знаёмага ксяндза, – сказаў на гэта стары Маўр. – Той таксама здзіўляўся: як гэта ўсе людзі не бачаць, што пан Бог – толькі каталіцкі?!

A ў шэсцьдзесят шостым годзе я запісаў такое:

– Паслухай, Брыль, як я галасаваў. Работища наша захварэла, дык ёй прынеслі урну. Паглядзеў я i кажу: «А можа, i мне, старому чалавеку, можна дома прагаласаваць?» Дазволілі. Малады сінявокі балван стаў перада мной у позу i пачаў: «Голосуя за блок коммунистов и беспартийных, мы голосуем за нашу могучую индустрию, за дальнейшее процветание нашего сельского хозяйства, за...» I панёс, i панёс! Я выслухаў, устаў з канапы. «Во имя отца, и сына, и святаго духа. Аминь». Перахрысціўся акуратна i ўкінуў у тую урначку свой чысты бюлетэнь. Ой, кажу табе, – трэба было бачыць, як ён, мой сінявокі, аслупянеў ад нечаканасці!..

На любым пісьменніцкім сходзе, калі нешта галасавалася i вядучы дзеля формы, па прыкладзе вышэйшых паседжанняў, не гледзячы ў залу, пытаўся «хто за?», яшчэ i «хто супраць?» i «хто ўстрымаўся», наш Іван Міхайлавіч абавязкова ці супраць, ці ўстрымаўся. Узнятая рука – адна на ўсіх. Усе да гэтага прывыклі. A калі хто з новенькіх ды службовенькіх недаўмяваў, пытаўся, а чаму тут такое, не так сабе вясёлы дзед – былы рэвалюцыянер, географ, эсперантыст – адказваў: «У нас дэмакратыя». Сур'ёзна i без клічніка.

* * *

Думаючы пра важную надзьмутасць аднаго з нашых, зноў вось успомніў чэхаўскае апавяданне «Орден».

«Лев Николаевич...» Герой такі. Тут просіцца нешта адпаведна значнае, a ў аўтара – будзьце спакойныя! – спад на прозвішча: «...Пустяков».

I паўтараеш смачна: «Лев – Николаевич – Пустяков!..»

* * *

Для кнігі «Я з вогненнай вёскі...» жанчыны расказвалі лепш, чым мужчыны. Аднак i ў гэтым былі выключэнні. Адно з ix у... ну, у адным з раённых цэнтраў Магілёўшчыны.

На сустрэчу з намі накіравалі ў райком нейкую адказную старую дзеўку ці, можа, i замужнюю зануду i ціхага няросленькага Вульфа Львовіча, вартаўніка канторы дзяржбанка. Ён – партызан з верасня сорак иершага, яна – пазнейшая, аднак жа праведная «на ўсе сто». Вульф Львовіч маўчаў, a дзеўка на ўсе роспыты адно:

– Сражались все, как настоящие патриоты, а как фамилие – уже не помню...

Так спакайней. А потым яна дадала i свайго:

– Вот вы все пишете, писатели, что и на войне была любовь, были романы всякие. А это ведь неправда. Никакой там любви не было, мы воевали! Вот мы с Вульфом Львовичем в одной землянке спали, а никакого романа ведь не было, нет!..

Валодзя Калеснік, падпольшчык i партызан на ўвесь размах, які i хваляваўся ад страшных расказаў, здавалася, найбольш, i нецярпячы бываў у дарозе на непатрэбнае, цяпер усміхнуўся, як для разрадкі, i сказаў:

– Ну, дарагая, тут ужо Вульф вінават!..

А той сядзіць сабе, як быццам нават сарамліва, усміхаецца.

* * *

З даваеннага, з панскага часу гэта ідзе.

Прыгажун з беднай хаты, прымак у дзеўкі бага тай, брыдкай, што вельмі ж «пасвіла» яго, можа, i не ведаючы слова «рэўнасць». Bo жанчынам у вёсцы ён падабаўся. Пагаворвалі, што з адною ён нават i пагульваў. Bo тая, у сваю чаргу, таксама за нялюбым, а сама прыгожая.

Калі тое што было, ужо дзеці павырасталі ва ўсіх, a рэўнасць усё туманіцца.

Нядаўна мясцовы самадзейны мастак, па просьбе той брыдкай намаляваў ёй дыван на сцяну. Вясёлы танец – дзяцюк з дзвюма дзеўкамі абапал. Не думаў нічога дрэннага, проста зрысаваў з часопіса.

А веска спакваля загаварыла, што гэта яе мужык – ды з дзвюма, з ёю самой i з тою!..

Сарвала дыван са сцяны i выкінула ці, казалі, пасекла нават. Хоць i грошы заплочаны.

* * *

Дзяжурны тэрапеўт, дамачка панурая, моўчкі пагартала папку з гісторыяй маіх хваробаў i пра тое, што я ўжо ведаю пасля аналізаў ад іншага спецыяліста, з усмешачкай сказала – першыя словы пасля глухога водгуку на прывітанне:

– Ay вас в желудке полип!..

Хоць ты скажы ёй:

– Ну што ж, давайце разам парадуемся!

* * *

Ох, дробязі!..

Той дырэктар першай савецкай дзесяцігодкі, што пасля вызвалення Заходняй Беларусі замяніла ў гарадку польскую гімназію, – як ён харкаў, пляваў пад свой стол.

Доктар філасофіі, што ў доме адпачынку папрасіў мяне ўзяць i яму білет у кіно, а плацячы за яго... угаворваў рэшту пакінуць сабе.

Сімпатычная жанчына, медык, якая сціпла смяялася, што адзін з найвышэйшых, дый самы высокі, выступаючы па тэлевізары на ўвесь свет, па найважнейшых пытаннях сямідзесятых гадоў, са смакам слініў палец, перагортваючы старонкі.

* * *

На пахаванне свой поп з мястэчка не прыехаў: сёння Пяцёр, у прыходзе «фэст», наехала духавенства з іншых прыходаў. Дамовіліся з другім, з далейшай вёскі, не з той прыстойнай кампаніі.

Доўга чакалі яго, i вось нарэшце едзе! На «Жыгулях», матушка за рулём, бацюшка побач, ззаду нейкая баба, старэйшая. Ідуць яны з машины па двары, на якім ужо добра нанудзілася шмат людзей. Попік – нярослы, сяк-так валасаты, чорны, як асмалак. Ну што ж, людзі бываюць розныя... Ды вось у хаце ён загалёкаў каля труны такім казліным тэнарам, што хоць ты, як той дурань у казцы, вазьмі ды не стрывай, засмейся. Матушка з тою старой памагаюць, як тры дні не еўшы. Аніякай урачыстасці!..

А потым яшчэ i пачуў – матушка за рулём таму, што самога за п'янку на тры гады пазбавілі правоў. Чацвёра дзяцей. А ён яшчэ i б'е яе...

Клопат з кадрамі! Гэта не тое што па тэлевізары, дзе цяпер гэтулькі золата, свечак, бародаў...

* * *

У даваенным польскім войску нам тлумачылі, што пяхотны полк, узняты па трывозе, павінен стаць на пляцы ў поўнай баявой гатоўнасці за дванаццаць мінут.

Гэтага дамагаўся наш гдыньскі батальён марской пяхоты, i гэта нам, салдатам, не надта падабалася.

Мне яно нагадвала познеасеннюю малацьбу цапамі, калі цябе будзяць у самы сон. Ды там хоць спакойна, па-хатняму, а то ж толькі затоіцца ўсё, толькі заснеш, а тут, як з-за куста, дзіка-агорклае: «алярм!» Рота зрывалася. Зноў таўкатня, беганіна ў прыцішанай злосці, як быццам мала яшчэ, ледзь не кожную ноч!..

Так здавалася ў злосным нядосыпе, хоць калі думаць пра тое сцішнае лета трыццаць дзевятага, дык тых «алярмаў», трывог, было не лішне многа. Мы больш дзяжурылі начамі на граніцы.

Пастроеных на начным пляцы, нас аглядалі, правяралі, i калі хоць у аднаго салдата не хапала, скажам, мыла – трывога зрывалася, «ушыстко до дупы»!

Але вось мы нарэшце дамагліся патрэбнага, тых «шчытных» дванаццаці мінут з поўнай спраўнасцю ў дробязях. Вярнуліся ў казарму, пачалі раздзявацца, лажыцца, i тут – раны пана Езўса! – аказалася, што ў кутку, на верхнім ложку спіць сабе, як у мамусі, цельпукаваты, дабрадушны стшэлец Дабжаньскі, мазавецкі вясковы дзяцюк.

Успамінаецца гэта часамі. I не так сабе, a ў ста ты стычных аспектах, слухаючы пра высокія, аптымістычныя падлікі. З промахамі ў падтэксце.

* * *

Зноў казарма. Пасля начнога дзяжурства днявальнаму – «службоваму» – належаўся адпачынак, можна паспаць да абеду. Я здаў дзяжурства, паснедаў разам з усімі, рота пайшла на заняткі, а я раздзеўся i лёг. Ляжу, збіраюся заснуць. А тут на доўгім пустым калідоры – брэм, брэм юхтовымі, падкаванымі ботамі – ідзе наш «пан старшы сержант», пажылы фельдфебель, нялюбы прыдзіра з легіянераў Пілсудскага. Спыніўся каля мяне. Мне б, дурню, прыкінуцца, што сплю, а я прастадушна гляджу на яго.

Трохі маўчання, а потым:

– Одпочываш, курва?

Гэта ў яго – так сабе, між іншым – першае i апошняе слова, i ў дзень, i на начных занятках.

– Одпочывам, пане старшы сержанце.

– Поўстань! – вякнуў ён на ўсю моц бяззубага рота. – Бегем марш! Падній!.. Я ці, курва, одпочнэн!.. А тэраз – до лужка!..

Ужо не рэкрут, а з пэўным вопытам, я адразу не лёг, чаго ён чакаў, a ўзяў ручнік i пайшоў памыць ногі.

Праз сорак шэсць гадоў, у светлым, прасторным весты бюлі кінатэатра, чакаючы сеанса, стомлена сеў на мяккай канапе i мне само па сабе прыгадалася: «Одпочываш, курва?» I ўспомніўся, пачуўся братаў смех. Ад майго яму колішняга расказу пра гэты «сонечны абразок».

* * *

Дзён за тры перад Новым годам пяцікласнік прыйшоў са школы з яловымі лапкамі. Наламанымі з тых незвычайных елачак, якія растуць каля гмаху, што так нядаўна быў у горадзе самым галоўным. Маці-настаўніца, калі ён пахваліўся ўдачай, жахнулася, пачала ўшчуваць, павучаць. Ды ён:

– A самі яны – што? Народ абакралі, a ў ix няможна?..

Такое ў хлопца, вядома ж, з гутарак з сябрукамі. Дух часу.

* * *

У купэ цягніка Мінск – Талін з намі ехала маладзенькая пара з малою дзяўчынкай. Мама сама яшчэ з міла-дзіцячым выразам твару, інтэлігентная. Тата зусім спартсмен, клапатлівы i ветлівы. А маленькая Маша – наогул адна пацеха.

Спачатку яна, знябыўшыся раннім выездам ад бабулі, паспала, тады паснедала i занялася лялькай. А потым на калідоры, у расчыненых дзвярах купэ з'явіўся хлопчык, таксама беленькі, яшчэ меншы за Машу. Яна пачала з ім з таго, што ўзяла ды мяўкнула. Раз i яшчэ раз: «Мяяў!..» А ён толькі глядзіць... I я не вытрымаў: «А ты скажы гаў-гаў!» I тут ён не проста паслухаўся – ён зусім стаў сабачкам. Пуц на калені, ручкамі падпёрся i залівіста забрахаў. Маша – сваё. Перамяў – перабрэх.

А мы – i ў купэ, i ў калідоры – засмяяліся. Хто дарослы, а хто i стары.