Текст книги "Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 14 (всего у книги 17 страниц)

А што ўжо казаць пра нас, беларусаў!..

Часамі i сумна, нялёгка бывае ад гэтага, хоць i не думалася ніколі пра зручнейшую, выгаднейшую «родную» мову – другую, з большим! правамі.

* * *

Беларус Быкаў напісаў таленавітую аповесць «Сотнікаў», украінка, Шапіцька паставіла па ёй таленавіты фільм «Восхождение». I разам у ix – пра веліч рускай душы галоўнага героя...

I сапраўды па-евангельску: у каго няма, у таго аднімецца, a ў каго ёсць, таму яшчэ i дадасца. Ад беднасці яно, нашай i ўкраінскай, ці ад лішняга багацця?

I робіцца гэта на нашых вачах.

А што ж рабілася вякамі!..

* * *

Вудзь ты пісьменнікам нарвежскім, ад чатырох з нечым мільёнаў, ці нават ісландскім, ад некалькіх сот тысяч суайчыннікаў, – цябе ў правінцыялізме не папракнуць.

А так, паколькі ты не сам па сабе, не ад еваіх дзесяці мільёнаў, а з «вялікай сям'і народаў», пры таксама вялікім «старэйшым браце», – так можна.

1958—1992

НАЧЛЕГ

У жніўні шэсцьдзесят чацвёртага года, вяртаючыся на дзвюх машьшах з падарожжа па Літве i былой Уеходняй Прусіі, мы затрымаліся, не даязджаючы да Вільні, над рэчкай Дубісай, каля самотнага хутара. Вырашылі тут i заначаваць. Чатырох лягуць у машынах, a прасіць прытулку яшчэ чатыром мы з Вялюгіным найшлі на той хутар.

Тут я другі раз, пасля латышскага выпадку, сустрэў чалавека, які нічога не разумев па-руску.

Першы раз было два гады перад гэтым, каля Сігулды. Маляўнічай я памятаў яе з ранейшага наведання, a ў той дзень быў зранку такі туман, што мы не толькі красы не ўбачылі, але i з дарогі збіліся. Спыніліся таксама каля хутара, загаварылі са старым латышом, а ён – нічога не разумее...

Так i старая літоўка, з якою мы з Анатолем павіталіся цераз плот. Усміхаецца, разагнуўіныся над градкамі, i толькі сваё: «Ні супранту». A потым яна, нібы толькі што здагадаўшыся, гукнула ў дом: «Альдона!» Выйшла маладая, як аказалася, дачка, што нават працуе ў раёне i пристойна гаворыць па-руску.

– Аднаго чалавека можна было б палажыць у хаце, на кушэтцы, – пачала яна разважаць,– а дзе яшчэ трох – проста не ведаю...

– А на сене? – кіўнулі мы на адрынку.

– Там у нас не сена, а салома.

– I на саломе пераспім.

Словам, сяк-так упрасіліся, сказалі, што прыйдзем зацемна, i гэта, як потым, уранні, мы здагадаліся, мела тут істотнае значэнне.

Ад ракі, дзе было вогнішча, юшка, песні, мы прыйшлі ў адрынку позна.

Салома – не сена, a ў саломе – яшчэ i мышы, Спаць яны нам не далі. Ці жыта дрэнна абмалочана, ці мышэй тут, у чыстаполіцы, такая галодная процьма? Шастаюць, поўзаюць, слінява чаўкаюць то збоку, то з патыліцы, то каля самага вуха. Пляснеш рукой па саломе – заціхнула. Потым зноў. Толькі на досвітку сон нас усё-такі змарыў.

Ненадоўга. Ці то ад ix, мышэй, мы прачнуліся, ці то i ад таго, што пачало спакваля праяўляцца з цемры ўнізе пад торпам. Прычына праяўлялася, з-за якой хоць i ўсмешліва, але туга гасцінная Альдона не хацела пускаць нас на салому.

Каля сцен адрынкі i пасярэдзіне яе стойма i гарызантальна стаялі парасчыняныя труны, крыжы i пірамідкі помнікаў – невясёлае падсобнае рамяство гаспадара, якога ўвечары чамусьці не пабачылі. I ачмурэнне трохі ад нядосыпу, i сцішнавата неяк —пасля мышэй яшчэ i гэтая «мэбля»...

Але дарожны аптымізм зрабіў сваё. Ахвочы вандроўнік, рыбак, юшнік, грыбнік, вогнепаклоннік – Вялюгін, седзячы на саломе, з каласамі, ледзь не з мышамі ў валасах, гледзячы на труны, філосафам уздыхнуў: – Эх, калі б гэта ўвечар было відаць – лёг бы сабе ў адну, накрыўся б ды выспаўся без мышэй!..

1988

ТЫ МЯНЕ ПАВАЖАЕШ?

З жывой цікавасцю i даўняй пашанай да аўтара чытаў у часопісе гістарычны нарыс нястомнага Міколы Ермаловіча, i зноў з усмешкай успомнілася, як я ў канцы зімы пяцьдзесят другога года выступаў у Маладзечанскім настаўніцкім інстытуце, куды мяне запрасіў пісьмова тады яшчэ незнаемы, малады выкладчык роднай літаратуры, іменна ён, Мікола.

Пасля сустрэчы са студэнтамі мы пад вечар абедалі ў рэстаране. Утрох, з рэдактарам абласной газеты, які таксама быў на сустрэчы. Удвух нам было б цікавей, аднак... Цвярозы ён больш маўчаў, а потым пачаў то прасіць, то настойваць, то зноў прасіць зайсці да яго, на свежаніну.

– Жонка, таварыш, будзе рада! Яна ў мяне...

Ён адлучыўся, пазваніў дахаты, i мы нарэшце пайшлі.

На званок адчыніла жонка. А перад ёю, фігуркай з коскамі, маме ледзь не да пояса, – дачка. Яна i прывітала нас, сказаўшы бацьку:

– Табе мала было там з імі піць, ты ix яшчэ дадому прывалок?..

На ісціну, пачутую ад мамы, калі тата званіў ёй, паўтораную «устами младенца», збянтэжаная гаспадыня адказала крыкам i плескачом па кароткай спаднічцы. Нас пачала запрашаць, прасіць прабачэння: «Малое – дурное...»

A свежаніна ўжо сквірчэла i духмяніла на электраплітцы.

Садзіцца да стала, аніяк не патрэбнага нам, прыйшлося без гаспадара. Яго спачатку штосьці не было, а тады праз прачыненыя дзверы суседняга пакоя я заўважыў, як ён, ужо ў бялізне. мудра кульнуўся ў пасцель. А нам прыйшлося прысесці, дзеля церпка ветлівага прыліку. А гаспадыні, якая перш за ўсё адправіла свайго папугайчыка туды, дзе бацька, трэба было частаваць, забаўляць незнаемых, познавячэрніх, усё-такі нецвярозых...

На цягнік я, вядома, спазніўся. Начавалі з Міколам у яго халасцяцкім пакойчыку, «на смірна» пад адною коўдрай.

I вось ужо хутка сорак гадоў, як мы не-не ды ўспомнім той пачастунак. Сяды-тады, бо i сустракаемся не вельмі часта. Але яшчэ ўсё з усмешкамі ўспамінаем.

* * *

Ранняя раніца ў маляўнічым надвозерным гарадку Картузы на польскім Узбярзжжы. Жнівень семдзесят пятага. Выйшаўшы з доміка, дзе начавалі, мы селі ў машыну, каб ехаць у іншы катэдж, на снеданне, а потым у недалёкі Гданьск.

Спалася мала, усталася раней звычайнага, ва ўсіх невыразны настрой.

Гаспадар нашага слаўнага падарожжа, ад Закапанага – сюды, Мацей Канановіч, польскі пісьменнік i сябар нашай літаратуры, а перш за ўсё шчыры, сумленны таварыш, пытаецца ў мяне, як спалася. Мне трэба адказаць, што от, нішто сабе, аднак я гавару яму, што дрэнна.

– Што ж так? – пытаецца ён.

– Ат, ведаеш, i звечара не мог заснуць, i ноччу прачнуўся, i ўранні, a ў думках адно ды адно...

– А што з табой? – перапытвае ён, ужо заклапочана.

– Даpaгi мой, я думаў i думаю, не магу здагадацца... Адно, толькі адно на душы...– Тут ужо трэба па-польску:– Ты мне поважаш чы не?

У нашай ціхай ды хуткай машыне – смех. Як быццам мы толькі цяпер прачнуліся. Смяецца Мацей, благі, кашлівы ад курэння; цішэй смяецца яго чарнявая спакойнаи Крыстына; смяецца мой сын-студэнт, а таксама i пан Антоні, гжэчна маўклівы «кероўца». Бо гэта ж i разрадка, бо яно ж i міжнароднае – такое пытанне за трэцяй ці чацвёртай чаркай: «Т-ты м-мя-не п-паважаеш?»

У нас да такой пяшчотнасці не даходзіла. Але ў дарозе часамі бывала – па кілішачку «под следзіка». Скажам, у вясковай гуральскай карчме ці ў рыбацкім пасёлку на гэльскай касе. Не п'янка, а перакуска ў дарозе.

Мацей i ў гэтым быў абаяльна сціплы.

1989

НУДЫСТЫ

У паездках па Польшчы, якіх у мяне было, можна сказаць, нямала, толькі двойчы прыйшлося часова, суткі пабыць удвух са спадарожнікам у адным гасцінічным нумары.

I дзіўна, як яны, тыя сталічныя мэтры, абодва былі падобныя ў адным, што помніцца ўжо даўнавата.

Адзін, праўда, захацеўшы раздзецца дагала, бо вельмі горача, папрасіў дазволу. Я ведаў трохі пра яго легендарнае самцаванне, i гідкавата, смешна было глядзець на мужчыну ў канцы шостага дзесятка, як ён яшчэ любуецца сваёй атлусцелай ударнасцю, слухаць, як ён хваліцца новаю, маладою жонкай, паказвае яе i іхнія разам здымкі.

Гэта, зрэшты, ён рабіў i адзеты, часта хвалячыся нерад знаёмымі i незнаёмымі палякамі, якія нас прымалі. Яны ветла хвалілі, хто менш, хто больш, што «жона ест бардзо ладна» або «пенкна», што «пара добрана». I толькі адзін, весела-незалежны сангвінік са старэйшых польскіх сяброў, які даволі часта ў нас бываў i нямала ведаў, сказаў на тыя здымкі:

– Малжонка нумэр седэмнасце-а!..

Шчаслівага мужа ён гэтым не збянтэжыў – той нават заіржаў.

Другі маскоўскі нудыст, з якім я, зноў жа ўлетку, анынуўся на суткі ў адным нумары, дазволу агалідца не папрасіў. Па-старэчы атлусделы, самаздаволены, проста раздзеўся сабе да расолу, як быццам мяне тут i наогул не было. Ляжаў, сядзеў, хадзіў, згінаўся ў мой бок над расчыненым чамаданам.

I гэтай пазіцыяй запомніўся найтрывалей.

Вершаў ён шпарыць многа, нямала ix стала песнямі. Ёсць i нядрэнныя. Але нічога я не зраблю ca сваёю памяццю – усю яго паэзію бачу на адным надчамаданным фоне...

1989

ДВА ШТОРМЫ

Пачнём цытатай, якая магла б пайсці тут i эпіграфам: «Ці хацелі б вы, васпані, мець мужам чалавека, знаёмага з марскімі бурамі?» Пытанне глухаватага Жавакіна з Гогалевай «Жаніцьбы».

У падарожжы вакол Еўропы, у кастрычніку пяцьдзесят шостага года, кал i за месяц, ад Ленінграда да Адэсы, прайшлося сем мораў i добры кавалак Атлантычнага акіяна, з бурамі мне... ну, не ведаю, як тут сказаць: пашанцавала ці не? На самым свойскім ды мелкім, Балтыйскім, пагайдалa суткі i – ўсё. Кастрычнік пачынаўся золка, холадна, i мы з сябрам яшчэ ў Ленінградзе прастудзіліся, Баючыся зусім недарэчы загрыпаваць, звярнуліся ў карабельны буфет, з меркаванняў прафілактычных узялі па чарцы, i начная гайданка ў каюце была ў нас камбінаваная. Штарміла яшчэ i днём, чатыры балы. Бывальцы, а то больш таварышы з тых, што, рыхтуючыся да вялікага, экзатычнага, нарэшце дазволенага падарожжа, сёе-тое пачыталі з геаграфіі, гаварылі: «Гэта што! Вось Біскай нам пакажа!..» Не памятаю ўжо добра праз трыццаць два i гады, ці я таксама чытаў пра тую затоку перад самым падарожжам, ці памятаў пра яе i так, але цяпер, правяраючы памяць i маючы час, для рабочай «раскачкі» заглянуў ажно ў чатыры энцыклапедыі. Наша i руская аднолькава лаканічна паведамляюць: «Частыя штормы», украінская i польская – кожная на слова больш: «Часто бувають шторми» i «Obszar częstych cztormów». А мы прайшлі той абшар пад чыстым небам, то ў сонцы, то пад зоркамі. I трэба дзякаваць за гэта, як i за тое, што ў Галандыі, дзе ў сярэднім прыходзіцца адзін сонечны дзень на тыдзень, нам ён якраз такі i прыйшоўся. Хоць пра біскайскі шторм яно i добра было б здалёк успомніць, нахваліцца знаёмствам з марскімі бурамі: «Ці не хацелі б вы, васпані...» Ну, ці якому васпану, а то i ў кампаніі.

Цяпер згадаю два штормы, марскі i азёрны, на'Чорным i на Нарачы.

Нарачанскі быў пазней, у пяцьдзесят сёмым, але начну з яго.

У дзень, калі мне чшоўнілася сорак, а да таго яшчэ i ў сумнаватым настроі, пацягнула пахмурным ды вельмі раннім ранкам на рыбалку.

Часцей за ўсё на возера я хадзіў з начальнікам вузкакалейнай станцыі, бацькам вялікай i дробненькай сям'і, гаспадаром цяжкаватай, шматвопытнай лодкі, заядлым рыбаком i выпівохам. А ў тую раніцу, для мяне як быццам юбілейную, хоць я пра гэта i маўчаў, мы выйшлі ў іншым складзе, на пазычанай маторцы. Паважаны акадэмік даверыў яе свайму маладому сваяку, студэнту. A трэцім быў таксама дачнік, мой сусед па хатах.

Бела-блакітная лодачка... Так i ўспамінаецца адзін з нарачанскіх расказаў таго акадэміка, Міхася Лынькова, – як да ляснога берага затокі куды ён аднойчы заплыў, надышлі ажно тры ласі. Напіліся на мелкім, а тады моўчкі вырашылі ні больш ні менш, a пераплысці затоку, добрых шэсць кіламетраў, да іншага краю зубчатага бору. I ён, наш вясёлы, прыязны Лынь, у небывалым шчасці сузірання, нейкі час воддаль праводзіў ix на малых абаротах матора.

Нам пахмурная цішыня паслужыла нядоўга. Як быццам толькі для таго, каб даць зайсці далёка ад берага. Спакваля, неўпрыцям Нарач раскалыхалася ў сапраўдны нямераны шторм. I мы нарэшце апамяталіся – трэба вяртацца!..

На рулі сядзеў ціхі студэнт, калека з падцягнутай правай нагой. Яму было ўжо не да спробы рабіць поўны разварот. Лодачка то ўздымалася носам на яшчэ i яшчэ i бясконца яшчэ адну пагрозліва крутую хвалю, i тады матор захлёбваўся, то ападала носам з чарговай i яшчэ чарговай хвалі ў адну з таксама бясконцых ямаў, i тады маторчык тыркаў над вадою напуста. Мы стаялі, адчайна гайдаліся на адным месцы. Я сядзеу на вёслах, i ўся мая ўвага была на тым, каб лодку трымаць супраць хвалі, крый Бог не павярнуцца бокам да яе. Сусед сядзеў на пярэдняй лаўцы, тварам да мяне. Ужо зматаў нарэшце абедзве дарожкі, сваю i маю, ашчарэпіў аберуч мокрую дошку лаўкі паміж каленьмі i толькі праз пырскі, прыжмурыўшыся, глядзеў на нас са студзнтам – як мы то ўздымаліся, то ападалі...

Пасля вялікага страху вельмі важна бывае раней за ўсіх, хто ў гэтым страху быў, сказаць: «Гляджу я на яго, а ён збя-леў!..» Што азначае – спалохаўся больш за мяне.

Больш за некага ці менш, не ведаю, але мне было страшна. Настрой быў самы сур'ёзны, перадапошні. А зацятасць – трымацца! – дапамагала, не даючы залішне ўяўляць i глыбіню пад лодачкай, – можа, якраз i ўсе тыя, найбольшыя для Нарачы, трыццаць шэсць метраў, – i лёгкую, негустую азёрную ваду, што нядоўга ўтрымае цябе, сякога-такога плыўца ды ў вопратцы, не ўяўляць i безнадзейна далёкі, нябачны бераг, дзе цяпер так звычайна пачынаюць дзень тыя, якім ты i любы бацька, i сябар-муж, на якога няхай сабе можна i пазлаваць... I быў яшчэ, пакуль што быў вялізны свет, a ў гэтым свеце – i свет маёй пачатай-непачатай нрацы, у якой i сэнс жьщця, i галоўнае шчасце...

Словам – хто там найбольш збялеў?..

A ўсё закончылася празаічна. Нас пагайдала, пастрашыла да позняга поўдня, што можна было акрэсліць, ужо на беразе, толькі па гадзінніку. А выгнала на далёкі ад нашага бераг, дзе ўжо спалохаліся не мы, а нас...

У «Тамані» Пячорын шкадуе, што праз сваю цікаўнасць парушыў спакой жыцця сумленных кантрабандыстаў. I таму, што гэтыя два словы аўтарам апавядання падкрэслены, яны мне даўно i жыва помняцда, маюць нейкі незразумела сімпатычны сэнс. Калі нас за мноства гадзін небяспечнай гайданкі выгнала да нізкага, парослага кустамі берага, мы там спудзілі – таксама падкрэслю – сумленных самагоншчыкаў. На самоце ды ў непагадзь, значыцца, у патрэбнай бяснецы, яны, кажучы па-мясцоваму, на польскі лад, гналі сваю «кшакуўку» – у кшаках, кустах. I ім, тром непаголеным мужчынам, ужо тады, калі i ўцякаць не надта зручна ды выгадна, падумалася, што мы начальства нейкае, што вось i ўлiплі!..

Мы ім сказалі, хто мы, што з намі, i людзі з палёгкай прапанавалі пагрэцца. Хваравекі студзнт наогул не піў, я з-за «блакады сэрца» быў пяты месяц на поўным цвярозым рэжыме, i чарку прыняў адзін мой сусед. Студэнт i я шчасліва пажавалі сала з хлебам, толькі цяпер успомніўшы, што яшчэ не снедалі.

У возера мы, вядома, больш не палезлі. Каля берага, бродам брылі са сваёй бела-блакітнай – некалькі вельмі ж доўгіх кіламетраў. Тонкі ланцуг быў у маёй руцэ, адзін я быў бурлаком. I гэта не хвальба цяпер, а неабходнасць i трохі злосць – тады. Студэнт кульгаў-накульгваў побач, то па пяску, то па траве, мокрых увесь гэты дзень, а дзе нявыкрутка, дык i па бродзе боўтаўся, i не яго было прасіць дапамагчы ці выручыць. Хоць ён быў i памкнуўся разы са два. А мой шаноўны сусед, у гораДзё – з адказных, цяпер быў тройчы шчаслівы: ад выхаду з небяспекі, ад нечаканай чаркі i... чорт яго ведае, ад чаго яшчэ. Ішоў сабе па беразе i час ад часу нават усміхаўся. Адразу пасля «кшакуўкі» ён нават зноў хадеў на ваду: няхай сабе возера i не надта ашляхла, але ж наколькі бліжэй! З ім не згадзіліся, ну дык няхай валакуць. Хоць тут i не множны лік, a адзіночны.

Праўда, пазней, калi i хмель, i дурнота трохі прайшлі, пабурлачыў са мною i ён.

Бо ўжо i дзень канчаўся. Яшчэ ўсё хмарна пануры, з нястомным шумам вялікай вады, які вёў нас да самага прычала не ў добры час пазычанай лодкі...

Пра шторм чарнаморскі пачну з мілага вобраза ўкраіначкі, які мне помніцца блізу сорак гадоў.

Люсі было чатырнаццаць, з мамай i іншымі пісьменніцкімі жонкамі яна адпачывала ў кактэбельскім Доме творчасці. Чарнявы спрытны падлетак, яна ўсё больш сціпла маўчала, добра плавала, ахвотна загарала i з некаторымі «тіточкамй» хадзіла ў горы. A праяўлялася, як для мяне, найлепш у песнях. Спявала не адна, з жанчынамі, але голас яе выдзяляўся. Ад яе галасістай, ужо амаль зусім па-дзявочы i яшчэ падзіцячы пра стаду шнай шчырасці я палюбіў, ці не ўпершыню пачуўшы тады, чароўную «Повій, вітре, на Вкра'іну» i нібы зусім інакш успрыняў новую песню на словы Ісакоўскага: «Мне хорошо, колосья раздвигая, сюда прийти вечернею порой...»

Люсінага бацьку, Леаніда Смілянскага, я ніколі яшчэ не бачыў i не чытаў, да яго добрай прозы i да нашай прыязнасці было далекавата. Люсіна маці, спакойна-строгая Ніна Сцяпанаўна, толькі праз пяць гадоў, зноў жа на Чорным моры, але ўжо ў Адэсе, у апошні момант вынесе з бурнай вады нашу сямігадовую дачку i стане нам як роднай. А тады, у сорак дзевятым, з гэтай сям'і для мяне была адна Люся.

Як сёння бачу яе ў баркасе, шасцівёсельным, шэрым i дяжкім, глыбокім, перад сабою бачу, таксама як i я на вёслах...

Схіліла з гарачага поўдня, калі мы з паэтам Нагнібідой, узяўшы з сабою трое дзяцей, выйшлі на тым баркасе на ціхае мора. Думалася прайсці над бухтай, над якою справа высіўся суровы Карадаг, i парыбачыць там, куды амаль кожнай дасонечнай раніцы тупалі берагам. I цяпер пацягаем трохі леных бычкоў або хоць каляровых модніц-зелянух, на пацеху малым, а потым зноў пакалышамся на свой пляж. Малыя напрасіліся з намі, а мамы іхнія не мелі нічога супраць, бо i пагода такая слаўная, i дзецям цікава, i нянькі – весела сказана было – надзейныя.

А Чорнае мора, як у розных іншых выпадках гаварыў адзін з маіх старэйшых сяброў, можа рабіць нечаканасці. Толькі мы выйшлі недзе так на сярэдзіну бухты – яно неўпрыцям ды не на жартачкі раскалыхалася...

Нагнібіда, ваенны марак-чарнаморац, сядзеў на рулі. Мы з Люсяй на вёслах. Хоць я i залічыў яе вышэй у нашу дзіцячую тройку. Двое малых, далёка-будучы доктар матзматычных навук, квелаваты сынок адной з найвесялейшых украінак, i яшчэ далей будучая іспаністка, наша дачка, аднаму восем, другой няпоўныя чатыры, яны, як у вялізным глыбозным гняздзе стаіліся на дне баркаса, захутаныя адной вярблюджай коўдрай, нібы не выпадкова, а па мудрым прадбачанні ўзятай намі ў падарожжа. Над хвалямі ўзмацніўся вецер, малым было больш холадна зверху, чым страшна, хоць i гайдала здорава. A Люсі, як мне здавалася, было i не страшна, i не холадна. У чырвоным купальніку на густа загарэлай, пмаль доросла опраўнай фігурігы, яно размерана, нібы з надзейным вопытам i зусім спакойна працавала перада мною, на сваёй нялёгкай пары дарослых вёслаў... На Нарачы мне было сорак, а там, на моры, яшчэ толькі трыццаць два. Аднак жа з намі дзеці былі, i я баяўся не толькі за сваю, за далікатнага хлопчыка – я па-бацькоўску глядзеў i на Люсю. Хоць у адчуванні такім быў не толькі страх за яе, але i любаванне, як амаль дарослай. Во малайчына, жаўранак наш!..

Пагайдала нас да позняга адвячорка. На беразе сабраўся натоўп, пераважна жанчыны. Над пляжам з крутога абрыву цікавалі ў свае біноклі пагранічнікі. Ніхто не спяшаўся на дапамогу. Яна i не патрэбна была – мы набліжаліся памалу, але ўпэўнена. Як ні ўздымала, як ні кідала ўніз, сурова i бясконца. А потым, зноў жа неўпрыцям, яшчэ адна чарнаморская нечаканасць – хваля пачала аціхаць. I мы, на вачах у нешматлікіх тварцоў, перапалоханых курортніц i зоркіх ахоўнікаў дзяржаўнай мяжы, дачапалі да шчаслівага берага. Страхам i стомай вычарпаныя не дазвання. I мужчыны, i Люся.

Праз дзевятнаццаць гадоў, у Кіеве, з сябравай кватэры я пазваніў ёй і, будучы на лёгкім, цалкам прыстойным падпітку, ледзь не расплакаўся.

За час, што мы не бачыліся, наадбывалася так многа страшнага i цяжкага ў яе жыцці. У пакутах памерлі бацькі, праз год адно за адным. Сама аўдавела, застаўшыся з малечай...

У памяці маёй найсвяжэйшай была смерць Леаніда Іванавіча. Добра памучыўшы таленавітага, сумленнага пісьменніка дзесяцігоддзямі недарэчных прычэпак, у некралозе, падпісаным ажно чатырма высокімі ўстановамі, яму афіцыйна адмералі нейкую долю даўно належнага прызнання. Нават i чалавечыя словы знайшліся, якія я памятаю i так, i паглядзеў цяпер у даўнім блакноце, выпісаныя з «Литературной газеты»: «Всех друзей и знакомых очаровывало его высокое внутреннее благородство»...

З вобразам яго цярплівай i разумнай спадарожніцы, – я зноў убачыў гэта, гаворачы па тэлефоне, – у мяне даўно спалучалася павялічанае фота нашай колішняй першакласніцы ў новенькай форме, з вялікімі белымі бантамі у косках, з надпісам на адвароце: «Мілай Ніне Сцяпанаўне ад выратаванай ёю Наташы»...

Люсінага мужа я не ведаў, ні разу не бачыў, смерць яго ўспрымаў толькі як яе гора, таксама нядаўняе. I тое, што яе – ужо кандидата навук, удаву, Валерыю Леанідаўну я назваў, як хацелася, як тады, проста Люсяй, – у гэтым было да слёз... Я зноў убачыў той шторм i спрытнага спакойнага падлетка на цяжкіх вёслах, пачуў яе звонкі, асобны ў дарослых песнях галасок, які гучыць мне так даўно... Не, гэта не ад сяброўскай чаркі, хоць i яна крыху далажылася, – ад хвалявання я, ужо грунтоўна бывалы ды вопытны ледзь не сарваўся.

Ды вось i зноў...

Гады бягуць, хоць ты навязвай ix, як гаворыць адзін з маіх вясковых землякоў. Зноў прайшл ix ажно дваццаць, ужо ад той тэлефоннай размовы.

Неяк днямі, перабіраючы пісьмы ў асобнай, «украінскай» папцы, сярод пісьменніцкіх наткнуўся на два пісьмы ад Люсі. У адным з ix, проста віншаванні з надыходячым шэсцьдзесят сёмым годам, напісаным ужо не каторым-небудзь з бацькоў, як заўсёды раней, a ўпершыню ёю, асірацелай Люсяй, пад подпісам «ад сям'і Смілянскіх» ёсць прыпіска: «А Ви не забули «Дзе ты, чарнавокая?..» i підлітка, якога Ви вчили іі співатй в Коктебелі? » А я, прызнацца, i забыўся тым часам пра песню i нашу, беларускую, i вельмі прыемна ўспомніў тую вучобу... A ў другім пісьме, зноў жа пад Новы год, ужо шэсцьдзесят дзевяты, яна пісала пра ўражанне ад пасланай ёй кнігі маіх лірычных мініяцюр. Ужо не проста колішні, a такі даўні падлетак, яна глыбока кранула мяне сяброўскім, сталым прызнаннем: «Ви i зараз той сайш, яким я Вас давно знаю i люблю». I нібы апраўданне: «В лйсті кажеш смілйвіше те, що побоішся сказати у вічі».

У старасці маёй, у сталасці яе – як гэта добра: прызнацца ў чыстых, высокіх пачуццях, што жывуць у душы не толькі як любы ўспамін – як даpaгi, найдаражэйшы падарунак.

Над пісьмамі я зноў, ужо не ўпершыню, успомніў другі мой шторм, адчуў, перадумаў усё ад пачатку i вось нарэшце запісаў.

1988

З ВЫПАДКУ

«Калгасу трэба прыняць дэлегацыю, шэсць чалавек, – калгас рэжа быка...»

Так гаварыў мне, смеючыся, адзін вопытны таварыш. Я i сам быў да такога вопыту дакрануўся. Увосень шэсцьдзесят шостага года, калі мы рыхтаваліся праводзіць дэкаду таджыкскай літаратуры, я ездзіў «апрацоўваць маршрут», дамаўляцца з раённым i абласным начальствам Гродзеншчыны пра ix удзел у гэтым, палітычна значным, мерапрыемстве. I сапраўды, загадаюць калгасу ці саўгасу зверху, дык ён i два быкі зарэжа на шэсць чалавек гасцей. Застолле будзе папоўнена сіламі ўласнага актыву, ды яшчэ i суседзі далучацца. Так потым i было.

А было аднойчы i інакш. У падарожжы па Прымор'і, недзе ў Арцёме ці каля яго, не памятаю ўжо, большы начальнік прапанаваў па тэлефоне меншаму пачаставаць абедам групу беларускіх пісьменнікаў:

«Сам знаешь, писатели. Гости Василия Ефимовича. Понял? Ну вот».

Мы ехалі з Уладзівастока ў Находку на дзвюх машынах, – Грахоўскі, Кіслік, Гілевіч, Арабей, Тарас, два шафёры i я. Не шэсць, а восем чалавек на аднаго быка. I ўсюды там нас называлі гасцямі першага сакратара крайкома: таварыш Чарнышоў i партызаніў на Беларусі, пад псеўданімам Платон, i працаваў у свой час, i прыняў ён нас па-зямляцку.

У гарадку, куды мы прыехалі, нас, па званку начальства, прынялі ў рэстаране. Падарожжа наша канчалася – пасля Хабараўскага краю, дзе мы вандравалі з літаратурнымі выступленням!, Прыморскі край быў толькі дзеля свабоднай цікавасці, на апошнія рублі. У нас была дарожная камуна, грошы ў аднаго. I я, на той час касір, найбольш канкрэтна адчуваў, колькі тых грошай, аднак, як усе мы, i я не ведаў, што гэтым грашам пагражае...

Даўжэзны стол, багатая закусь, некалькі гнёздаў бутэлек, у кожным гняздзе аднолькавы набор, усяго па бутэльцы: гарэлка, каньяк, шампанскае, віно краплёнае, віно сухое, піва, мінеральная вада... I актыў ва ўрачыстай гатоўнасці, гаспадароў разоў у тры больш, чым гасцей. А стол – з запасам вольных месцаў i бутэлечных гнёздаў, яшчэ хто можа падысці. Гасціннасць на шырокую душу – усе бутэлькі ўжо адкаркаваныя!..

Здзіўленне абрынулася на нас, гасцей, ледзь не поўным аслупяненнем у канцы таго абеду з тостамі. Афіцыянт падышоў да нашых, яны асуджана паказалі на мяне, касіра, я заглянуў у рахунак. Калгасны бык звычайна быў нічыйным, народным, а тут ён усёк» тушай – на мяне!..

I я з горкай сухасцю ў роце сказаў галоўнаму з гаспадароў, што аплаціць усе бутэлькі, два трацякі якіх не выпіта, мы не можам, у нас канец камандзіроўкі. I гэта дзіўна таксама, таварышы, усе бутэлькі адкаркоўваць загадзя...

Нашы шафёры, побач з якімі я сядзеў, заварушыліся, зашапталі: «З сабою, возьмем з сабою!»

Але я ix не чуў, я адмахваўся ад быка.

Гаспадары пашапталіся з выкліканай пышнацелай гаспадыняй рэстарана, рахунак быў скарочаны да памераў выпітага i з'едзенага. На гэта ў мяне хапіла – нашай утрая тыднёвай нормы. A ўсё ж настуніла палёгка i прасвятленне.

Прозвішча галоўнага з гаспадароў было са славутага набору найбольш ходкіх – Сідараў. На наступным прывале мы яшчэ раз паскраблі з кашалькоў у агульную касу, аб'явілі найбольшую эканомію. I ўжо смяяліся, надоўга запамінаючы «сідараўскі абед».

1987

РАНА

Што да паездак далёкіх, у краіны найцікавейшыя, то я зайздросціў Максіму Танку двойчы – з Кітаем i Чылі, дзе ён паспеў пабываць, пакуль было можна. З Кубай у мяне атрымалася неяк дзіўна, незразумела. У пачатку шэсцьдзесят сёмага. Ужо білеты былі ўзяты, інструкцыі атрыманы, i раптам – тэлеграма з анекдатычнай фармуліроўкай: «Связи уборкой сахарного тростника приезд делегации данный момент нежелателен...» Штосьці так. I дэлегацыя з двух чалавек, адзін вядомы іспаніст i я, на «востраў свабоды» не паляцела.

Я расказаў пра гэтую асечку ў нашым Таварыстве дружбы, i мне, як на суцяшэнне, прапанавалі паехаць восенню ў Індыю. Ад Кубы я адмовіўся, пазней туды замест мяне паехаў нехта іншы, а я быў шчаслівы Індыяй, адчуў у ёй бліжэйшае.

Вясной шэсцьдзесят дзевятага года я мог паехаць у Японію, вельмі рад быў гэтай магчымасці, ужо рыхтаваўся, чытаў. Не ўлічыўшы таго, што даклад на пленуме Саюза пісьменнікаў, зроблены мною ў кастрычніку, адрыгнецца дакладчыку ў красавіку. Даволі бесталковая супрацоўніца аддзела культуры ЦК партыі, пачуўшы, што даклад даручаны беспартыйнаму, радасці не праявіла. «Ну что же, – сказала яна пасля паўзы. – Только бы в свете последних решений». Нават зарыфмавалася гэта з сябрам на мелодыю песні «Раскинулось море широко»:

Он думал, конечно, что гений,

что двинет, как Бровка, доклад,

но в свете последних решений

его долбанули под зад.

«Долбанули» не адразу. Спачатку папала загадчыку аддзела культуры ЦК, які «залішне даверыўся», пазнаёміўся з дакладам напярэдадні ды на слых, «па тэзісах», прачытаных мною з асцярожнай лапідарнасцю. Мне прапанавана было сурова пакрытыкаваць двух аўтараў, Анатоля Вярцінскага, з яго паэмамі «Дажынкі» i «Даруйце», i Васіля Быкава, з аповесцю «Праклятая вышыня». А я i выкруціўся ад гэтага, i павёў у трохі іншы бок, на што сакратар ЦК па ідэлогіі сказаў, выступаючы ў канцы пленума, што гэта не даклад праўлення, a толькі аднаго Брыля. (Дарэчы, потым я i надрукаваў яго ў пяцітомніку – як свой.) Здавалася, што i ўсё. А з Японіяй не атрымалася. Старшыня Таварыства дружбы запрасіў мяне ў свой кабінет, дзе па вышэйшым даручэнні... папрасіў прабачэння за тое, што іхні, маўляў, аддзел кадраў спазніўся з афармленнем маёй паездкі. На другім узроўні, крыху пасля, мне па-сяброўску назвалі другую прычыну – званочак адтуль...

Улетку таго самага шэсцьдзесят дзевятага я атрымаў два прыемныя запрашэнні: у Берлін, дзе выйшлі «Птушкі i гнёзды», i ў Гданьск, на трыццацігоддзе пачатку другой сусветнай вайны, куды я запрашаўся як салдат польскага верасня. На чарговым прыёме сакратарыята Саюза пісьменнікаў у ЦК паказаў гэтыя два запрашэнні – адно за подпісам кіраўніка выдавецтва «Volk and Welt», а другое Яраслава Івашкевічя". старшыні саюза польскіх літаратараў. Сказаў прыблізна так:

– Гэта не важна, што ў Японію не паехаў іменна я, важней другое: У Токіо, на высокай гутарцы пра савецкую літаратуру для дзяцей, не сказана было тое, што я меўся сказаць, – першае ў Японіі слова пра нашу літаратуру, дзіцячую i наогул. Няўжо i цяпер таксама не пусціце?

Пусцілі, паехаў двойчы. Цікава было i карысна. Пра што напісаў.

А японская рана не гаілася даўгавата.

1987

ПАЎЗА

Калі мы ўдвух з доктарам тэхнічных навук Севярнёвым, ён ад навукі, я ад культуры, накіроўваліся ў Індыю, наладжваць братанне паміж Беларуссю i штатам сёння Карнатака, а тады, у шэсцьдзесят сёмым, Майсур, у Маскве нам званілі ў гасцініцу родзічы тых, што працуюць у Дэлі. Па наіўнасці мы здзіўляліся, што нас прасілі перадаць у якасці пасылачкі... Буханку чорнага хлеба! Нам растлумачылі, што там гэта ўваходзіць у настальгію, успрымаецца як любае прывітанне. Што ж, i мы ўзялі пару буханак, да пэўнага запасу цвёрда-вэнджанай каўбасы i некалькіх бутэлек «Белавежскай». Яе, дарэчы, не для п'янкі, а, як параілі нам, для прафілактыкі ад небяспечнай на поўдні Індыі халеры.

У Дэлі мы раздалі пасылачкі, а свой чорны, родны, дзве свежыя буханкі, разам з дзвюма бутэлькамі «піва з быкам», як гаварыў удзячна адзін з пажылых польскіх гасцей на беларускім высокім прыёме, пакінулі ў аддзеле культуры пасольства.

З Поўдня мы вярнуліся праз два тыдні. Таварышы дыпламаты-культурнікі прызналіся, што хлеб наш разумна з'едзены, a бутэлькі не крануты. Тут яны i пайшлі на вясёлы сяброўскі стол.

Зрэшты, у гаспадароў ён быў не надта вясёлы. Днямі здарылася непрадбачанае: ix добры знаёмы па Маскве, для некаторых аднакашнік па інстытуце, камандзіровачны ў маладзёжнай групе, таксама сядзеў тут, весела гаманіў ажно за поўнач, тады развітаўся, здавалася, з хмельнай павышанай сардэчнасцю, i нікому не падумалася, што гэтыя абдымкі назаўсёды. Як выяснілася назаўтра, ад ix ён пайшоў у англійскае пасольства. Аднак статэчны швейцар, выглянуўшы на званок, спрасонку выслухаўшы дэкларацыю на прыблізна англійскай мове, сказаў: «Мы гэтым не займаемся. Ідзіце вунь туды, у пасольства амерыканскае». Словам, той аднакашнік перабег, у надзеі на сваю англійскую мову, i мне было гэта прыкра па асабістай прычыне: я ведаў яго бацьку, саліднага літаратара i прыемнага таварыша з адной нашай сярэднеазіяцкай рэспублікі, ад разу ўспомніў яго з бацькоўскім разуменнем i спагадай.