Текст книги "Пішу як жыву [Аповесць, апавяданні, мініяцюры, эсэ]"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 16 (всего у книги 17 страниц)

* * *

Вавёрачка перабегла мне паркавую дарожку i нібы нырнула пад зялёны ўжо адкос, да раўчука паміж дрэвамі. З пукатага, прыгожа апарэнчанага мосціка на яе там глядзелі, хто стаяў дагэтуль i хто спыніўся, i дзеці i дарослыя. Збочыў туды i я.

Упершыню так цікава ўбачылася – як яна, казачна мілае стварэнне, – смела, спакойна, усмак піла ваду, якая нібы i не была нядаўна пад лёдам, а так сабе цячэ ды цячэ ў маладзенькай траве.

* * *

Муха сядзела на шыбіне ў пакоі, а за акном птушка прысела на чорным ізаляваным провадзе тэлеантэны, заўважыла спажыву i кінулася на яе, стукнуўшыся дзюбікам i воллейкам у шкло!..

Пакуль малыя, што забаўляліся воддаль на падлозе, уцямілі мой расказ пра гэтую забаўную памылку, птушка апынулася ў шкляной пастцы. Адна створка акна адчынена, госця ўляцела i разгубілася паміж знадворнай i ўнутранай рамамі, не здагадалася вярнуцца праз адчыненую створку, а пачала шалпатацца ў пісклівым адчаі, біцца аб шкло. Я дастаў яе, дзіўна маленькую, на сорам мой невядомую, жаўтлява-шэрую з лімонным воллейкам, i патрымаў у вялікіх далонях. Унучка папрасіла даць ёй, каб выпусціла яна, бо яна ж першая папрасіла! З малое ручкі малая птушка i паляцела шчасліва ў акно, a дзяўчынка ад радасці захацела на мае калені. Унук згадзіўся i на гэта, ён у нас спакайнейшы.

I тут я расказаў малым два вершы, што ў памяці маёй жывуць з дзяцінства. Адзін, так сказаць, з пазакласнага чытання дома, «Птичка» з вялізнага тады для мяне аднатомніка Пушкіна. Другі са школьнай чытанкі, яго мы дэкламавалі на ўроках роднай граматы, рэдкіх у вясковай школцы дваццатых «крэсавых» гадоў, – «Добрыя дзеці» Гаруна.

Дзве назаўсёды хвалюючыя канцоўкі:

Я стал доступен утешенью,

За что на Бога мне роптать,

Когда хоть одному творенью

Я мог свободу даровать.

I другая, яшчэ прасцейшая ў сваёй нявольніцкай глыбокай шчырасці:

I матчыны словы у сэрцах дзяцей

Ласкавыя струны кранулі,

I добрыя дзеці – прыклад для людзей! —

Сініцы свабоду вярнулі.

* * *

З вялікай вёскі, каля якое наша дача, жонка прывезла прывітанне. Ад бабы Мышкі, якой ужо восемдзесят сёмы, увесь маёнтак – старэнькая хата, маленькая пенсія i трохі курэй, што, дзякуй Богу, добра нясуцца. Дачнікі разбіраюць i гарадскія, што прыязджаюць да бацькоў.

«Прывет Антонавічу!» – так i чую зямляцкі голас – цераз прадвесне, зіму i восень, колькі там не былося. Яшчэ ўсё бадзёры голас, прыязны, хоць гэтулькі ж перажылося, напрацавалася, нагаравалася. А звыш усяго – не так даўно адзіны сын, што жыў таксама ў гора дзе, богведама чаму рукі на сябе налажыў... А ёй усё жыві. 1 жыве. Вось толькі рука баліць, не хоча правіцца. Была ў мястэчку. Туды аўтобусам, a ўжо адтуль ён узяў ды не пайшоў. Чакала, чакала, а тады пехатой. Падумаеш – пятнаццаць кіламетраў! Лесам дарога, дый вецер паддзімае ззаду. «Рукі за сраку залажыла ды іду сабе, іду... Але ж надзьмула, ліха яму, у руку!..»

Вось так. А то б i нішто сабе. Няхай толькі рука паправіцца.

Гэта ўжо я – ад сябе.

* * *

Сын з бацькам, гарадскі i вясковы, нібыта казырацца адзін перад другім сваёй «мужчынскай» шорсткасцю. Сустракаюцца рэдка i ніколі не абдымуцца пры спатканні ці развітанні. Хоць такое i вельмі патрэбна старому, нямогламу ды самотнаму бацьку.

Маладая нявестка зразумела гэта. I калі яна, развітваючыся са свёкрам, пацалавала яго, стары ледзь не заплакаў.

I любіць, i хваліць яе.

* * *

Два дзядзькі, сталяр i памагаты, абедаюць у дачніка, якому робяць прыбудоўку. Узяўшы па чарцы, разгаварыліся. Спыталіся ў гаспадара, дзе быў, што бачыў. Калі дайшло да Індыі, а там да таго, што людзі мяса не ядуць, не п'юць гарэлкі i віна, памагаты, без пары састарэлы, знягеглены штодзённай «чарнільнай» практыкай, уздыхнуў пра тых, спрадвеку вегетарыянцаў ды цвярэзнікаў:

– Ну што ты хочаш – цемната!..

* * *

Успамін – за ўспамінам.

Першы – арол на сочынскіх сонечных хвалях, адзін з маіх вельмі высока пастаўленых аднагодкаў, які любіць водныя лыжы.

Другі – сціплейшы на сваім месцы, больш прыземлены ў тым палёце, што здараецца з ім даволі часта, калі i ён адчувае сябе арлом. Пасля працы ды працы на сёмым дзесятку.

Карова зноў кудысьці забрыла, адбіўшыся ад суседскіх, зноў прыйшлося ісці шукаць. Знайшоў, вядома, нікуды не дзелася. Але сам па дарозе назад зайшоў да сябра на хутарку, а там i нацвэйкаўся ў добрага чалавека. I вось ужо не ён яе, а яна яго – на доўгім повадзе – імчыць палявою дарогай, толькі ты ногі паспявай перастаўляць. Наст'аялася, падла, прывязаная да плота, пакарміла камарэчу – вось i злосная. Спяшаецца, нібы каб расказаць пра ўсё гаспадыні. Тая ўжо i сама нагаворыць, але...

Добра, што не далека ўжо, не шырока, як на тым моры!..

* * *

Індура, Лунна... Прыгожыя назвы вёсак непадалёку ад Гродна.

Упершыню пачуў ix у раннім юнацтве, са старонак вялікага патрапанага аднатомніка Усевалада Крастоўскага, дзе апроч любоўных вершаў («Андалузская ночь горяча, горяча...», «Ванька-ключник» i іншае), апроч рамана «Деды» былі яшчэ цікавыя i вясёлыя нататкі афіцэра гродзенскага, здаецца, драгунскага палка.

Лунну потым я ўбачыў. Там i пачуў ад незнаёмага дзядзькі пра красу гэтай мясціны над Нёманам:

«Здаецца, браце, i хлеба трэба менш – так хораша!»

A Індура дагэтуль застаецца невядомай мне, гучаннем сваім загадкава, экзатычна прыгожай.

Ды вось пачуў, як недзе там, у адным з калгасаў, выступаў у клубе сталічны лектар. Памучыў стомленых людзей нудотай усім вядомага з радыё, тэлевізара i газет, а тады яшчэ папрасіў задаваць пытанні.

I нейкі весялун спытаўся:

«Скажыце, калі ласка, а якое цяпер становішча ў Індуры?»

Таварыш лектар на момант задумаўся. «Індура... Індзіра... Індыя...» Відаць, гэта штосьці з трэцяга свету... I ён пачаў: як яна, тая Індура, пасля вызвалення... пры дапамозе... крочыць наперад...

Пра смех у зале мне сказана не было, аднак ён, трэба думаць, быў.

* * *

Сход у раёне. Кампанія па барацьбе з «тунеядцами».

Нікога не выпараш выступіць. Нарэшце адзін узышоў на трыбуну i пачынае бэрсаць штосьці пра тых калгаснікаў, якія возяць у горад прадаваць свае яблыкі.

З месца чуваць свіст, а потым голас здаравеннага старшыні калгаса:

– Туняяда знайшоў! Граблі стары прадае, сам зрабіўшы, – у цябе i ён туняяд! Сказаў бы лепш, чаму гэта яму ваш калгас заробленых грошай два гады не выплочвае! А туняяды у нас хто? Вунь участковы да старшыня сельсавета. Поўзаюць толькі цэлымі днямі – глядзяць, дзе б гэта выпіць на дурнічку. Во!

I яшчэ з таго часу, ужо не хрун чоўскага, а ранейшага:

Два раённыя таўкачы, упаўнаважаныя, вясёлыя i на такой рабоце разгультаеныя хлопцы, нядаўнія партызаны, забрылі ў чарговы калгас i засталі там – на ферме пакладаюць кныручкоў. Разам з брыгадзірам, таксама з партызанаў, насмажылі гэтых «адходаў» i напіліся пад добрую закуску.

Дайшло да сакратара райкома, i ён разоў са тры «скланяў» ix з высокай трыбуны як... раскрадальнікаў грамадскага дабра. «Туняядаў» тады яшчэ не было.

* * *

З нестарою цёткай каля студні.

– На калхозным, – гаворыць яна, – дык i трава лепшая, i картопля лепшая, чым у людзей...

– А чаму? – пытаюся. – Бог так распараджаецца?

– А што вы, Антонавіч, думаеце? Чалавек усё-такі неяк выкруціцца, а калхозу не дай урадзіць – яму ж тут i хана!..

I смяецца. Пры другой, старэйшай, якая таксама ўсміхаецца.

* * *

Сяды-тады зноў у памяці бачу, як ідзе са сцэны, трыумфальна адспяваўшыся, магутная красуня Абразцова. Шырокім сягам, разганяючы ўлева ды ўправа падол доўгай раскошнай канцэртнай сукні.

Ажно ўспамінаецца наймічка Маня, вясёлая, галасістая дзеўка з дзён майго маленства, – як яна аднойчы ў польцы, што «з-пад карча!», зачапіла падолам спадніцы вялікі барабан, вырвала яго з-паміж каленяў барабаншчыка i пранесла паўкругам цераз палавіну прасторнай хаты.

* * *

У Юрмале каля газетнага кіёска латыш, мужчына салідны, калі меркаваць па прэсе, якую ён браў, зачапіўся адной газетай за нейкую жалязячку.

– Асцярожна, парвецца, – кажу яму.

А ён, з выгляду хутчэй за ўсё рабочы, адказвае з філасофскай усмешкай:

– Ат, меней будзе чытаць!..

* * *

Эстонцы не любяць, калі ix прымаюць за латышоў. Не хочацца думаць, што яны лічаць сябе лепшымі, – проста хочуць быць самі сабой.

У канцы 1965-га, у Варшаве, калі мы з Танкам былі на Першым міжнародным з'ездзе перакладчыкаў польскай літаратуры, сімпатычны высокаадукаваны эстонец Аляксандр Куртна, перакладчык ці не з усіх еўрапейскіх моў, расказваў нам такое.

Перад вайной ён вучыўся ў Ватыкане. На выпускной урачыстасці да абсальвентаў прыйшоў сам папа. На такі прыём кожны з навучэнцаў павінен быў надзець нацыянальны касцюм. Усе яны кленчылі, а папа, маестатычна праходзячы перад пакорным строем, ласкава пытаўся ў кожнага, хто ён, адкуль. Калі дайшло да Куртны, той адказаў, што эстонец.

– А-а, – здагадаўся святы айцец, – Рыга!..

I тут наш Аляксандр таргануўся, каб усхапіцца з каленяў, запратэставаць. Аднак дужыя рукі святое аховы паставілі ганарліўца зноў на калені.

Пасля пра яго гаварылі: «Гэта той, што захацеў устаць перад святым айцом!..» Калі Куртна працаваў там архіварыусам.

* * *

Палякі ўмеюць смяяцца. Даўно ўжо помніцца з ix сатырычнага часопіса «Шпількі» малюнак з вялікім эпіграфам-растлумачэннем:

«У некаторых гарадах ёсць некаторыя рэстараны, у якіх некаторыя афіцыянты дазваляюць сабе ў адносінах да некаторых кліентаў некаторую нетактоўнасць».

На малюнку стол, за сталом кліент, над ім афіцыянт. I подпіс-дыялог, які лепш прагучыць у арыгінале:

Той, што сядзіць:

– Пан мі ласкаве пода зупэн.

Той, што стаіць:

– А пан мі поцалўе ў дупэн.

Толькі i ўсяго.

Гэта ў палякаў пра саміх сябе. А можна i пра нас. Бо i нашу нягегла-бяззубую сатыру – колькі я памятаю яе – вязала па руках такое: «некаторы», «некаторыя», «некаторых»...

* * *

Польскаму сябру-літаратару расказваю наш анекдот пра бедняка, у якога згарэла гумно з ураджаем, а ён пацешыў сябе тым, што «і мышэй жа ляснула!». Сябар ведае нашу мову, ён смяецца адразу, а тады расказвае са сваіх татранскіх мясцін.

Згарэла ў беднага гураля хата, дык ён пабедаваў, падумаў i зрабіў сабе будан над ракою, каб на выпадак чаго лепш было тушыць. А тут – паводка, змыла, знесла яго будан. Стаў чалавек на калені i моліцца з родным акцэнтам:

– Пане Бозэ, за цо ты мне так казэс?!

У адказ – з-за хмараў маланка i гром – божы бас, зноў жа па-мясцоваму:

– Цосік ты мі, курва, не подобас сень!..

У набожнай Польшчы такое гучыць востра.

* * *

У летку шэсцьдзесят дзевятага года мы вячэралі ў экзатычнай саксонскай «гаетштубэ», рэстаранчыку. Малады вясёлы немец, знаёмы нашага пажылога шафера, спацелы i прыхмялелы ад піва, гаварыў:

– На соценнай паперцы – Маркс, пяцьдзесят марак – Энгельс. Ясна: наша інтэлігенцыя павінна добра авалодваць марксізмам. Ьа дваццатцы – Гётэ, на дзесятцы – Шылер, на пяцёрцы – Гумбальт. Таксама правільна: наша класіка належыць працоўнаму народу.

Рагочуць – гучна i цішэй, малады i стары, заражаючы гэтым смехам i нас, гасцей.

Прыпомнілася, як вясной пяцьдзесят шостага ў Будапешце, на востраве святое Маргарыты, нас, мінскіх турыстаў, здзівіла... у той час вельмі здзівіла адсутнасць у парку ўсякіх лозунгаў i партрэтаў.

– A ў нас, – сказаў адзін весялун, смялейшы ці легкадумнейшы, – возьмеш дзяўчыну, пойдзеш у парк ці на сквер i месца не знойдзеш, каб пацалавацца. З-за кожнага дрэва пазірае член Палітбюро!..

Здаровы гэта смех – з саміх сябе, вельмі патрэбны нам i вельмі ў нас рэдкі.

* * *

Так нязвычна, прыемна было прачытаць у аскета Махатмы Гандзі такое:

«Я даўно закончыў бы самагубствам, каб у мяне не было адчування гумару».

1956-1992

ІСКРЫНКІ

Побач з нашым Загорам, уздоўж яго, з даліны на тару пяўся спрадвечны гасцінец. Цяпер ён ужо не пнецца, яго пакрылі асфальтам, i мноства машын снуе па ім значна цішэй i няпыльна. А ў дні майго маленства пяўся, глеіста-гразкі, i ніякія шараваркі не маглі яму памагчы стаць прыетойнай дарогай.

Пасля трох класаў загорскай пачатковай школы я пайшоў у чацвёрты клас турэцкай сямігодкі. (Заўсёды спаткнешся на гэтым «турэцкая школа», а яно ж – ад мястэчка Турэц.) Нас, такіх «гімназістаў», як падкусвалі ў вёсцы, было чацвёра, тры хлопчыкі i дзяўчынка, я наймалодшы. Ніхто нас, вядома, спецыяльна не падвозіў, пра гэта i думкі не было, ні. ў нас, ні ў бацькоў, ні ў «панскай» дзяржавы. Чатыры ісіламетры туды i столькі ж назад для быстрых пастушыных ног, хоць i абутых у школу, гэта было не цяжка. Хоць часамі, узыходзячы на гару, калі мы вярталіся, мне зручней было апірацца далонямі на калені, папераменна, так памагаючы нагам. Ды гэта болей жартам. А яшчэ i rapa вінавата.

Гара – не rapa, але i ўзгоркам яе не назавеш. Заходні канец нашай вёскі ўздымаўся высока, a калі яшчэ выйсці з яе на гасцінец, дык i адчуеш, як ты падняўся над наваколлем. Ва ўсе бакі так далека, так хораша ўсё відно – i палі, i вёскі, i мястэчка з шасцю светла-салатавымі купаламі царквы, i лясы, меншы на поўдні, а на паўночным усходзе большы. У меншы мы, школьнікі, мінулай восенню хадзілі па бярозкі, якія саджалі абапал гасцінца, a ў большы лес, які далей на поўнач, за Нёманам, i называецца Налібокамі, пушчай, дарослыя зімой ездзілі па дровы i дзеравякі.

Я i сёння яшчэ ўсё люблю сяды-тады, чым далей?то ўсё больш зрэдку, апынуцца на нашай гары. Калі адзін, дык моўчкі пастаю, паазіраюся, a калі з якім-небудзь госцем, бывае i з замежным, дык i спытаюся: «Штo, прыгожа?» A ў маленстве я ўмеў яшчэ радасць ад вышыні выказваць i крыкам – тонкім, пранозлівым, доўгім, – лепш за ўсіх сябрукоў i сябровак. Гэта тады, калі мы пасля заняткаў выбягалі з сумачкамі на школьны двор, адкуль таксама было далека відно, i крычалі ад радасці, а я – наймацней, «як паравозны гудок».

Стоўбцы былі тады павятовым горадам, Наваградак ваяводскім, i паміж імі хадзіў аўтобус, самаход. Для 1927 года гэта было дасягненнем, а для нас, «гімназістаў», радасцю. Некалькі дзён.

Аўтобус той быў падобны на таварны вагон, з дошчак, толькі значна меншы, карацейшы i цёмна-шэры, а не брудна-белы, як той, у якім мы, наша сям'я, пяць гадоў перад гэтым вярталіся з Адэсы. З абодвух бакоў у яго было па акне, а дзверы ззаду, калі пагода, дык i адчыненыя ўсярэдзіну. А ад парожка ўніз – дзве жалезныя прыступкі.

Калі аўтобус, натужна гудучы ды крэхчучы, паволі пяўся на нашу гару, мы проста беглі за ім, не снадзеючыся, што ён нас возьме, падвязе. Вераснёвая раніца, у якую стаўся цуд, пачалася сонечна, i дзверы таго крахтуна былі адчыненыя. Усярэдзіне – людзі, паны, якіх ён вёз, а злева каля дзвярэй дзядок. У паліце, пад кепачкай, глядзеў, як мы весела трухаем, а пасля... Гэта нават i падкрэсліць хочацца: пасля ён узяў сваю кульбу за канец i дужку выставіў нам!.. Не прыпомню, хто з нас ухапіўся першы, хто другі, хто апошні. Мы ўсе паспелі, адно за адным, пакарыстацца кульбай, дзвюма прыступкамі, i вось – Бог ты наш добры! – ужо сядзім на падлозе самахода, а ён нарэшце адкрахтаўся, узабраўся на гapy, лягчэй пайшоў па роўным, а потым i пакаціўся зверху ў даліну.

Не памятаю, вядома, што гаварылі паны i пані ў аўтобусе. Але i сёння бачыцца, што той дзядок зноў апіраецца на кульбіну дужку i ўсё маўчыць, нават нібы ўсміхаецца. I нам ён, я мяркую па сабе, бачыўся таксама пасажырам, хоць слова гэтае, не ўпэўнены, што ўсе мы ведалі. Іірасцей было думаць, што i ён таксама едзе, як i ўсе.

Цуд паўтарыўся некалькі разоў. Не памятаю, ці ўзапар, ці з паўзамі на непагадзь, калі дзверы над дзвюма прыступкамі былі зачынены. У адчыненых дзядок еядзеў на тым самым месцы, таксама з далоньмі на дужцы, таксама выстаўляў сваю кульбу, а потым маўчаў i ўсміхаўся зрэдку ў сівыя вусы над сівой бародкай. I мы ўжо думалі, i гаварылі, ідучы, паміж сабой, што ён або грошы бярэ з усіх за праезд, або i самаход – ягоны.

За апошнім разам са мною здарылася бяда.

Так жа ёмка сядзеў, ускочыўшы пасля ўсіх, i ногі мае на прыступцы, адной рукой трымаюся за вушачок дзвярэй, другая рука свабодная, сумка вісіць на тым плячы. Гляджу сабе, як гасцінец пад намі ўцякае назад. А пасля... Пасля мая сумка з кніжкамі ды сшыткамі ціха шуснула ўніз, на дарогу!.. Я, не паспеўшы нічога іншага падумаць, сігануў за ёю. Аўтобус тым часам ужо скаціўся з гары i ветрам імчаўся па цвёрдай жвіраванай роўнядзі. А я ж ніколі не скакаў на хаду. Што грукнуўся аб цвёрдае, дык гэта, можа, i не адчуў так страшна, а жорстка перакуліцца ў калючым пыле давялося разоў некалькі.

A ўсё ж мне бачыцца... калі не помніцца, дык чамусьці дагэтуль, праз процьму перажытага, бачыцца, што дзядок наш – смяяўся. Нават i рукі прыўзняў, адна з кульбай, другая так сабе. I смяяўся, я думаў, разам з усімі, хто бачыў маю ганьбу...

Было балюча i крыўдна. Я ўстаў, трохі асцепаўся, даклыгаў да сумкі, падняў, тады вярнуўся да шапкі, абабіў яе аб калена, надзеў на стрыжаную галаву i падаўся ў недалёкае мястэчка. Не плачучы.

...Колькі разоў за два апошнія гады аўтобус той не-не ды зноў загудзе, закрэхча ў маёй старэчай дальназоркай памяці. I ва ўспаміне гэтым бачу, адчуваю – як галоўнае – не тую крыўду i злосць за сваё кулянне падбітым зайцам услед за сумкай, не той, можа, i ўяўны смех, а перш за ўсё – працягнутую дужкай кульбу, а тады маўчанне дзядка, яго таямнічую, дабрадушную ўсмешку...

* * *

На тры гады раней, зімою, здарылася такое, што наша маці паехала ў госці адна, а мяне не ўзяла, колькі я ні малёкаў.

Госці былі далека, за семнаццаць вёрст, да Ганны, маёй найстарэйшай сястры, i не так сабе, а на хрэсьбіны – у нас гаварылася: на радзіны – мамінай унучкі, маёй пляменніцы.

Толькі вароты нашы зачыніліся, а я яшчэ не зусім адрумзаўся, калі з мяне пачалі пакепліваць браты. Няхай сабе той, што старэйшы на тры гады, а то ж i той яшчэ, што на сем, вялікі!.. Яны смяяліся: «А не ўзяла, не ўзяла!», я агрызаўся: «А я паеду, паеду!», i дайшло да таго, што я зноў надзеў зношана-сіні, з чорным каракулевым каўняром гарадскі палітончык, які па праве даношвання пасля старэйшых быў маім, i выбег на двор. З двара – на вуліцу. Ніхто мяне не даганяў, бо ніхто не падумаў, што я гэта напраўду, i я пачаў даганяць сваю маму.

Наша хата ў ніжэйшым канцы вёскі, i мне спачатку трэба было бегчы па вуліцы ўгару. Я спадзяваўся, што за першым узгоркам, дзе жыла Віліта, другая з нашых замужніх сясцёр, мама спыніцца, бо i яны, Віліціны, таксама ж паедуць на радзіны. Але саней, i нашых, i іхніх, на вуліцы ўжо не было. I я далей варухнуўся подбегам, яшчэ не крычучы.

Крычаць пачаў за вёскай, на самай гары, калі здалёк убачыў, як абодва «вазкі», святочныя сані, следам за чорнай i сівай кабыламі, пабеглі з гары ў далінку, каб потым зноў на ўзгорак... Я бег, крычаў адно толькі слова, мой палітончык быў не зашпілены, адліжны снег паміж каляінамі рассоўваўся на бакі, боты чапляліся адзін за адзін, a ўсё ж я ні разу не паваліўся!.. Пратрухаўшы рыссю з узгорка на роўнае, коні пайшлі ступой. I я закрычаў часцей і, мне здавалася, мацней. А яны ўсё не чулі – нават i мама, хоць ехала ззаду, хоць гэта ж i яна!.. Потым конi зноў пайшлі бегма. I я ўсё бег. Да мястэчка было ўсё бліжэй ды бліжэй. А зацятасць мая яшчэ ўсё мяне падганяла, яшчэ ўсё не думаў: а што, а як жа далей?..

Я ўжо бываў у Ганны, ведаў, што вельмі далека, але цяпер пра гэта як быццам не памятаў.

Коні i сані ўбеглі ў нашу, ад нашага боку, вуліцу мястэчка i пайшлі памалу. Яны былі далека, аднак надзея мая зноў пачала крычаць, як i раней, вядома, з прыплачам. Вуліца злёгку уздымалася ўгару, пасля быў паварот управа. I нашы туды схаваліся. А я ўсё бег, неўзабаве – сярод першых двароў. Кагосьці бачыў я, хтосьці мяне, i гэта было незвычайна – як я то клыпаю, то зноў бягу, тут ужо гукаючы зрэдку...

I радасць – нарэшце – прыйшла!..

За адным, пасля за другім паваротам вуліцы распасцерлася рыначная плошча. I там нашы коні i сані стаялі, спыніўшыся каля крамы. Потым на ганак выйшлі мама, Віліта, Юстын. А я падбягаў да ix ужо з усмешкай. Мокры, незашпілены.

Вусаты, панурысты дзядзька, што быў маім шваграм, сказаў:

– Дайце рэспусту пугі i няхай бяжыць назад, як i сюды дабег!..

Штосьці так. Калі ж у словах не зусім дакладна, дык тон я памятаю добра.

А з маміных пазнейшых слоў помніцца тое, што яна тады падумала:

«Скулу табе, таўлуй! Каб я сваё дзіця...»

Нават заплакала. Але гэта пасля, калі мы ўжо ехалі.

Спачатку мы дваімі саньмі павярнулі з плошчы ў бакавую вуліцу, да мамінай цёткі, а там пазычылі кажушак. Мама апранула мяне, каўнер кажушка наставіла i падвязала хусткай. I вось я зноў сяджу ў перадку, спіной да нашай Сіўкі, носам да мамы, i ногі мае не толькі ў сене, але i накрыты коўдзеркам, таксама пазычаным. I мне так добра – i цёпла, i свайго дамогся, i лепш пра гэта не скажаш!..

Маці была, як на мой сённяшні лік, яшчэ нестарая, пяцьдзесят другі, i моцная характарам. Аднак i на гэта ў яе хапала цяжару. Году яшчэ не было, як аўдавела, засталася на разбуранай вайною гаспадарцы з трыма хлапчукамі. Старэйшаму толькі чатырнаццаць. А гэты...

Тут я спынюся, каб не расчульвацца. Бо i не плакала яна, думаецца цяпер, – слёз яе няма ў маёй памяці, яны былі, відаць, толькі ў мамінай душы. Маўклівай... Самотнай!.. Дачка i зяць?.. Значна пазней я пачаў разбірацца, што да чаго, чаму яна i ехала асобна, на сваім вазку, чаму яна i «скулу табе!», хоць не сказала, a толькі падумала...

Далей была дарога, якая i не здоўжылася, i закончылася цёплай хатай, дзе былі дзеці, пляменнікі, не надта старэйшыя за мяне, i тая, трэцяя, з-за якое мы прыехалі, зусім маленькая на падушцы. Была сястра, таксама як i Віліта, падобная больш на цётку, i быў яшчэ адзін швагер, дзядзька не толькі вусаты, але i з барадой... Было б што яшчэ расказаць.

Ды мне далей успамінаць не хочацца. Мой дзікі бег i крык, няхай сабе i пястунскі, чатыры зімовыя кіламетры, а потым мама, сані, кажух, перамога – гэта важней за ўсё!

* * *

Яшчэ раз пра нашу гару на гасцінцы, за вёскай.

Веска ніжнім канцом адыходзіла ад гасцінца, а чым далей угару, то ўсё ішла да яго бліжэй. Адтуль, з вастрыні таго кліна, уніз, па загароддзі бегла сцежка, па якой хадзілі найбольш на могілкі. Цяпер усё тут забудавана i замест сцежкі вуліца. А тады каля сцежкі быў толькі нізкі зрубік крыніцы. На ват i там, так высока – крыніца? Нас, малых, такое не здзіўляла, як не здзіўляе нічога, што ёсць, бо ёсць яно,i ўсё. Сцежка жыла вясной, улетку, увосень, a зімой яе не пратоптвалі, бо i на могілкі хадзілася па вёсцы. Толькі тая сцяжынка, што збоку, ад крыніцы ў бліжэйшыя двары, была i зімою хаджалая. А замест большай сцежкі, з вострага кліна далека ўніз, на ніжэйшыя загуменні ды загароддзі, снежная неруш – вечар такі надыходзіў – праразалася палазамі саней. Тых вялікіх, што называюцца ляснымі.

Сані гэтыя, адняўшы аглоблі, пастронкам усцягвалі на rapy дарослыя дзецюкі. На сані ix валілася, i наўздоўж, i наўпоперак, колысі ўлезе i яшчэ трохі больш. Разагнаўшыся на працавітых, слізкіх палазах, сані ад цяжару яшчэ мацней шыбавалі з гары ў даліну, каб там недзе збочыць без рулявога ў сумёт або з маху перавярнуцца пад які адкос. Вясёлая гурба з крыкам ды рогатам валілася ў снег. Усгавалі, асцепваліся, а то i не, біліся ў снежкі або закурвалі, а тады зноў цягнулі свае лясныя на rapy. Каб зноў – ці поцемку, калі ў адлігу, ці ў пагодлівую ноч пад зоркамі, а лепш пры месяцы адчуць асалоду лёту.

Нам, падшыванцам, не ўдавалася пачапіцца на тыя сані, нас адкідалі, бо месца i так не хапала. Зрэшты, у нас было сваё – ці «козачкі», якія, калі возяць драўніну, падстаўляюцца пад доўгі хвост дзеравякі, то адмысловыя самаробныя санкі, то лыжы, таксама сваёй работы.

Я рос нароўні са сваім пляменнікам, Віліціным Мішам, старэйшым за мяне на паўгода. Разам пасвілі, хадзілі ў школу, кавалерылі, нават у польскае войска нас узялі ў адзін дзень i ў адну часць, разам i ваявалі, i ў палоне былі, i партызанілі пасля ўцёкаў. Усё ў свой час. А на сваім чатырнаццатым годзе мы зблізіліся найбольш. Праўда, найбліжэйшым у мяне быў Міша, брат, але тады ён вучыўся ў наваградскай гімназіі, i вось мы сталі на той час бліжэй, чым было ў нас раней, з другім Мішам, які мяне дзядзькам, вядома, калі i называў, дык толькі жартуючы. Не перашкаджала нам i тое, што, крыху больш, чым я, распусны ды гультаяваты, Minia яшчэ ў загорскай школе адстаў ад мяне на клас.

Нешта зімой, ён шасці-, я сямікласнік, мы раптам – бывае ж яно i так – вырашылі як след падцягнудца з вучобай., Школа – школай, а будзем i дома падвучвацца. Распрацавалі план заняткаў, амаль па ўсіх прадметах, апроч «закону божага», але абавязкова з урокам гімнастыкі, у канцы i кожны дзень.

Спачатку энтузіязму, а потым настойлівасці хапіла дзён на некалькі. Потым мы спакваля пачалі ашукваць самі сябе. Гімнастыка з канца заняткаў стала пераносіцца на пачатак, першы раз толькі на спробу, потым з угаворам, што «на гадзінку, не больш», i нарэшце яна, наша гімнастыка, не толькі выбралася наперад, але i выцесніла ўсё іншае.

Бо ўся яна была проста паходам з лыжамі на могілкі.

Яны ў нас за гасцінцам, на схіле той самай гары. Адтуль на поўдзень – зверху, у разлогую даліну, аж да маёнтачка пана Лісіцкага, распасціраўся бязмежны, некрануты снег. Сюды ніхто не прыходзіў ні з санямі, ні з санкамі, ні з лыжамі. I таму трохі, што могліцы, дзе прыцемкам i сцішнавата, асабліва падшпаркам. А мы не баяліся, i нас гэта прыўздымала ў сваіх вачах. Дый на той наш «вучэбны» час лепш было заставацца адным.

Зрэшты, якая там патрэбна матэматыка, фізіка, шпрэхен зі дойч, калі так здорава ляціцца ўніз, потым ідзецца, потна i радасна, зноў угару, i адтуль... Да цямна ці да зорак i месяца, пры якіх – яшчэ i яшчэ раз, да шчаслівай, бясконца шчаслівай стомы!..

* * *

Падумаўшы, дык жа нічога ні асаблівага, ні надзвычайнага ні ў той кульбе з аўтобуса, ні ў той пагоні за мамай, ні ў самаробных падлеткавых лыжах – тым больш. У кожнага свае ўспаміны. Яшчэ i не такія, цікавейшыя, страшнейшыя...

Але ж пішу я не за кожнага, не за ўсіх – за самога сябе. Няхай сабе будзе, што старасць гэта – жывейшае вяртанне да найпершых успамінаў, няхай нават i сентыментальнасць, у нечым, сям-там. Але ж i просяцца яны, i добра бачацца, i паўтараюцца час ад часу – тыя іскрынкі, калі на тое пайшло, дык, можа, i найсвятлейшага, найсапраўднейшага чалавечага шчасця.

АДКУЛЬ ІШЛОСЯ

Накрышыць цыбулі, паліць алеем, найлепш – канапляным, i даць пастаяць. Пасаліўшы, вядома. А то i адразу можна на стол. Якая смака та! Аднак назаўтра, калі цыбуля размякне, выдыхае горыч i пасаладзее – яшчэ смачней.

Так у сям'і, у хаце бывала.

A ў агародзе ці ў садзе, у сваім ці ў чужым, ужо самастойна ці ўпотай? Набраць повен рот чорных, «як жучкі», вішань i раздушыць ix, каб аж у носе сокам заказытала...

Тады ўсё гэта было вельмі звычайным, а потым i мудрасць, набытая сярод людзей i ў кнігах, засведчыла, што простае, здаровае – найлепш.

Зямлю мы ў маленстве бралі рукамі, на пашы капаючы «печкі», а дома, пакінутыя дамаўнікамі, штодня ўкопваючы бульбы. («Пад вечар бульбы кошык укапай!») I на смак яе, тую зямлю, каштавалі, прайграўшы ў «ножыка», – бо як ты тады ні мянці нажом перад раскрытым ротам, той, хто выйграў, умудрыцца ўкінуць табе на язык скачаны з сырой зямлі шары к.

Крышылі мы, дамаўнікі, i зелле свінням, навыбіраўшы ў градах бацвіння, дыхалі пахамі агароду, сокамі яго. Зубы нашы заходзіліся ад аскомы, яблычнай i вішнёвай. Моркву мы хрумсталі тут жа, у градах, толькі «добра абцёршы» падолам кашулі ці проста аб порткі. А на зубах была-такі чуваць зямля.

Нядаўна знаёмы закройшчык з опернага тэатра ўспамінаў, як у верасні трыццаць дзевятага веска яго разбірала маёнтак. Бралі – хто што мог, а ён, хлапчук, нарваў поўную запазуху панскай морквы!.. Дый то не адразу, не самі дзеці ў той маёнтак пабеглі, а ix танкіст савецкі падахвоціў.

* * *

Што такое глухамань – я ведаю добра.

Што я рабіў бы тады, каб не кнігі?

Не бачыў бы, не адчуваў бы гэтай глухамані на ўсю яе глыбіню i, можа, не так было б сцішна.

A калі да глухамані, да цемры дадаць яшчэ горкія думкі пра смерць? На пятнадцатым годзе жыцця. На вечарынках – за гучнай музыкай, за потнай радасцю дарослых, за вясёлым прасцяцкім гоманам, за ўсмешкамі маладых, здаровых работнікаў ды работніц на заслужаным адпачынку я бачыў... ix чарапы, ix шкілеты... З сілай галюцынацыі (здаецца, яшчэ' не ведаючы гэтага слова).

Што гэта было – пераходная хвароба ці залог таго, што я не хацеў растварацца ў гэтай глухамані, у гэтай цемры-смерці?..

Асабліва цяжкай была глухамань у познюю восень, калі не было адраджэння красы вяснянай i летняга росквіту яе, спялення, калі не было зімовай чысціні i прасторнасці, асабліва ў сонечныя дні, а была непралазная гразь, балота.

Што такое балота? Да сарака пяці гадоў я не бачыў Палесся, а балота – глеістае, глыбокае, ад плота да плота, бясконцае, на ўсю глыбіню вясковай вуліцы, з выгана ўнізе i з гасцінца «на гары», – балота я ведаў.

Вяртаючыся з пашы, каровы цягнуць вым'е па бяздоннай халоднай гразі.

Выцягванне ног адна за адной – нялёгкая, абрыдная работа i табе самому. A ісці каля плота, дарма выбіраючы сцежку? Балота мы валаклі з двара, з вуліцы ў свае i ў чужыя хаты.

Святочнае адчуванне – ты ў намытых ботах. Гэта ўжо тады, калі трохі падмерзне. A ўжо пра тое, як ix памажаш дзёгцем ды выйдзеш – i не кажыце!..

Гэтыя думкі-ўспаміны абудзіліся былі нядаўна з новай сілай, калі чытаў пра Эфендзі Капіева – пра тую глухамань, з усёй цемрай мусульманскай абмежаванасці, з якой ён выходзіў у вялікі свет.

Ён – дзякуючы рэвалюцыі, а я – вызваленню, пра што не трэба лішне балбатаць, але ж не трэба i забывацца.

1987

НАСУСТРАЧ

Іду на папрок: «Во дапісаўся – пра кожную дробязь!..» У апраўданне сабе можна згадаць i чэхаўскую попельніцу, i яшчэ што-небудзь, аднак лепш не апраўдвацца, a пайсці насустрач настойлівасці пачуцця.

На лысіне валасы больш не вырастуць. А на двары пакінутай сядзібы – хоць двор той, нібы самы надзейны ток, быў, здавалася, назаўсёды ўбіты,утрамбаваны шматгадовай, штодзённай безліччу ног i капытоў, – на панадворку тым за некалькі гадоў апусцення паднялася густая трава. Адзін з цудаў сучаснасці!..

Праўда, зямля тут вельмі добрая. Вунь крапіва паміж хатай i свірнам дык тая загула да самага падстрэшша, густа, духмяна ў сваёй пагрозлівай пякучасці. А на шчодрых калісьці градах зялёная дзікасць ажно ўшчацінілася знізу ў лістоту яблыняў, абвіслую пад цяжарам бяздогледных белых наліваў, штрыфлінгаў, антонавак...

Адтуль, ад таго суму, вельмі выразнага ў летнім росквіце, адзіны сын колішніх, зямля ім пухам, гаспадароў, малады падпалкоўнік у адпачынку прывёз мне папрошаным грузавіком на прылясную, надрэчную дачу некалькі патрэбных на абжытак рэчаў. Пілу, сякеру, касу, граблі, сахор. Пілу там, у напалову апусцелай вёсцы, хлопцы старанна развялі i навастрылі, касу накляпалі. Прыемна ад такога клопату. Яны там – даўнія суседзі, сябры маладосці, некаторыя трохі i сваякі. А ён, пляменнік, светлы, спакойны Лёня, «хлопец з рукамі» – жывая памяць пра найбліжэйшага з маіх братоў.