Текст книги "Боты дзевяці салдат. Балада пра трох Тэрапя"

Автор книги: Пенці Хаанпя

сообщить о нарушении

Текущая страница: 8 (всего у книги 12 страниц)

Гаспадара Тэрапя болей ужо не звалі Ійсакі. Цяпер яго клікалі Вялікі Тэрапя. Ён, як і раней, жыў у сваёй шэрай хаціне на схіле пагорка, на вяршыні якога шумеў вятрак. Стары дом гніў, развальваўся, страха замшэла і цякла. Аднак нічога не рамантавалася. Калі разбівалася акно, то яго затыкалі жмуткам саломы або зацягвалі старым мяшком. Завесы ў дзвярах заржавелі і жудасна рыпелі, маснічыны прагнілі і патрэскаліся, вялікая печ аблупілася, і з яе абвальваліся кавалкі цэглы, паўсюль ляжаў пыл, па кутках вісела павуцінне. У вялікай, ростам з чалавека, шафе не ішоў, a кульгаў стары гадзіннік, па закураных сценах бегалі рудыя прусакі. Увесь дом і ўсё навокал яго здавалася змрочным і закінутым. Аднак Вялікі Тэрапя пачуваў сябе выдатна, ён хадзіў па хутары, нешта задумваў, кіраваў працай у сваім вялізным уладанні, размаўляў з даўжнікамі, учыняў дамовы. Часцяком ён хадзіў паглядзець свае неабсяжныя землі, дзе жылі яго арандатары і наглядчыкі. Ён ішоў па пясчаных дарогах у брудным кажушку, у зімовай аўчыннай шапцы, у старых ботах, нягледзячы на летнюю спёку. Убачыўшы ля дарогі свой дом, ён уважліва аглядаў усе закуткі, даваў парады парабкам і рабочым, вячэраў, лажыўся спаць, а ўранні падаваўся да другога дома. Такім чынам ён кружляў па сваіх уладаннях, пакуль зноў не вяртаўся ў стары хутар на схіле гары. Адтуль віднелася балота Суўрысуо[6], вялізнае і гладкае, як возера. Ён асушыў яго, выкапаў канавы і апрацаваў зямлю. Дзесяткі шэрых і белых адрын паўсталі на зазелянелым тарфяніку.

Вялікі Тэрапя быў магутным і незвычайным чалавекам. Трыццаць гадоў ён гаспадарыў на хутары, і нічога там не здарылася, а ён толькі разбагацеў. У яго не было ні жонкі, ні дзяцей. Вяскоўцы дзіву даваліся:навошта ён толькі гаміць такое багацце? Куды яно пойдзе, калі ён памрэ? Ды і ці памрэ ён? Нельга ўявіць, што Вялікі Тэрапя памрэ, альбо ажэніцца, ці ўвогуле што-небудзь зменіцца ў ягоным жыцці.

Ён здаваўся непахіснай каменнай скалой, вечнай і непарушнай.

VI

Непадалёку ад Вялікага балота, на пагорку, зарослым верасам, стаіць абшарпаная хаціна, сцены яе аблупіліся, тарфяныя глыжы адваліліся ад старых дошак, а побач стаіць, нібыта ўтапіўшыся ў бульбяную яму, стары хлеў, за якім пачынаецца невялікі камяністы надзел. На ім пракапана вялікая канава і ляжаць сабраныя груды камянёў. У хаціне жыве шавец Тэпо, торпар, які арандуе зямлю Тэрапя. Чалавек ён ужо не малады, высахлы і згорблены ад вечнага сядзення над ботамі і калодкамі, з ім жыве і старая Хура, ягоная жонка, балбатлівая, языкатая жанчына. Яе язык меле няспынна, як тыя жорны, і спыняе сваю працу толькі тады, калі старая засынае. У хляве стаіць карова з крывымі рагамі і вялізным раздутым жыватом. Дзеці даўно пакінулі бацькаў дом і падаліся ў свет, хто сплаўшчыкам, хто парабкам. Часам хто-небудзь з іх у нядзелю наведвае бацькоў, прыносіць кулёк з. кавай, цукрам, гасцюе дзень-другі, а потым зноў сыходзіць.

Стаіць цёплы жнівеньскі дзень. Пад пякучым сонцам на палях Тэрапя збіраюць ураджай. Адна за адной падымаюцца ў шэраг жаўтаватыя сцірты, з дзвярэй асеці вылятае мякіна. Там жа стаяць і першыя мяшкі з зернем, зрання адтуль даносіцца стукат цапоў. Восень ужо не далёка, і ў халаднаватым вячэрнім сутонні далёка чуваць шматгалосыя пастуховыя дудкі.

Настае жнівеньскі вечар. Вялікі Тэрапя ідзе з балота, у руцэ ён трымае вялікі сукаваты кій, нешта бурчыць і лаецца. Ён гоніць карову шаўца Тэпо, якая кідаецца ўбок, злосна рыкае, калі гаспадар Тэрапя набліжаецца да яе. Праз нейкі час яны падыходзяць да хаціны шаўца Тэпо. Тут жа з’яўляецца старая Хура і бярэ карову пад сваю абарону.

– Лепей прыглядала б за сваёй хваробай, каб не лазіла па чужых пасевах, – злосна бурчыць гаспадар.

– Ага! – таранціць у адказ старая. – Бач ты які пастух знайшоўся! Заганяў жывёлу, ледзь кішкі не павылазілі... Ды абгарадзі ты свае пасевы, a то беднай скаціне няма дзе нават божай травінкі скубянуць!

– Ды не гыркай ты! Кожны павінен жыць як можа, а не квапіцца на чужое. Ды скажы свайму Тэпо, каб прыйшоў да мяне.

– Як можа! Каб ты так жыў, як мы можам! А ты толькі смокчаш з усёй акругі, што людзі здабываюць потам...

Старая лаецца і мітусіцца, супакойвае карову, але Тэрапя ўжо не слухае, а кіруецца з кійком у руцэ да свайго хутара.

Ідучы да дому сярод гаспадарчых пабудоў, ён заўважае, што на ганку сядзіць мужчына з люлькай у зубах, і сінія клубы дыму ўздымаюцца ў яснае летняе неба. Вялікі Тэрапя спыняецца і нейкі час сочыць за мужыком з-за вугла. Вось стаіць ён, Вялікі Тэрапя, чалавек, якога праклінаюць і баяцца, нізкарослы высахлы стары з адбіткам шэрых цяжкіх дум на твары, з шырокім бугрыстым ілбом, тоўстым носам; ягоны рот зласліва пасміхаецца, рэдкая сівая барада тапырыцца, а ў вачах пад грозна нахмуранымі брывамі закіпае злосць.

Вось і зноў у двары славутага Тэрапя сядзіць нейкі арандатар з далёкага хутара. Напэўна, ён атрымаў ліст ад Вялікага Тэрапя, у якім гаспадар патрабаваў заплаціць працэнты. Безумоўна ж, ён не зможа заплаціць. Адкуль ён возьме патрэбную суму? I вось зноў чужая зямля і двор пяройдуць да Вялікага Тэрапя, як гэта было ўжо шмат разоў. Вось і сядзіць абяздолены селянін на ганку Тэрапя, смаліць люльку, стараючыся схаваць трывожныя думкі.

Нарэшце Тэрапя падыходзіць, і чалавек на ганку ўстае.

– Добры дзень, гаспадар.

– Добры, добры. Ну, што там чуваць у Каўкокорпі?

– Нічога такога. Як звычайна, летам спяшаемся сабраць збожжа, аднак, відаць, ураджай не дапаможа. Вось я і прыйшоў па справе... Вы нам пісалі, што тут трэба заплаціць працэнты...

– Ага, так, так. Патрэба з’явілася. Зямля ў гэтых мясцінах, пэўна, госць і сам бачыў, запусцілася. Трэба ўгнойваць.

– Так яно так, але ж я не магу адразу ператварыць ураджай у грошы. Вось я і прыйшоў пагаварыць, можа, як-небудзь іначай уладкуем справу, можа, яшчэ можна крыху пачакаць, а я памалу заплачў...

– He, так не пойдзе! Я і так доўга чакаў. Мне патрэбны гэтыя грошы як мага хутчэй.

– Дык вы, кажуць, багаты чалавек, і я думаю, зможаце ўладкаваць як-небудзь іначай гэтую справу, калі захочаце.

– Э, ці мала чаго наслухаешся ў вёсцы. Усе чамусьці лічаць мяне багатым, а людская звычка такая, што малога затопчуць, а вялікага і моцнага ўздымуць пад неба. Мяне называюць і сквапным, і хцівым, хай сабе. А вось вам я па сакрэце скажу, што ў мяне і сапраўды шмат спраў і, калі трэба, я магу і выкруціцца, як сапраўдны камерсант. Вось паглядзіце на мой дом. Вялікі дом, але толькі чорт ведае, што там ніжэй падмурка, а што пад страхою.

– Хм, хм, цяжка даходзіць. Аж у галаве не ўкладваецца, у вас жа столькі грошай. Вам жа столькі плоцяць працэнтаў. I я плаціў, дык няўжо мне разарыцца?

– Так, так, але дамова ёсць дамова...

Селянін у шэрай світцы з люлькай у зубах зазлаваўся, голас ягоны пачаў дрыжэць.

– Во, цяпер я бачу, што людзі праўду кажуць: вы абдзірала, бязлітасны чалавек, бессаромны ліхвяр, сквапны крумкач. Так я і думаў, калі пазычаў грошы, што суну палец у пашчу д’яблу. Вось і пойдзе ўсё ветрам.

– Дык навошта ж бралі?

– Ад дурасці сваёй. Калі б тады ў маёй галаве было б так светла, як цяпер, дык я б ні капейкі не ўзяў бы. Як-небудзь перабіўся б. Ды загналі ў бяду неспадзяванкі, вось і ўзяў у вас вялікую суму пад вялікія працэнты. Узяў, бо вы самі давалі такую суму. Я думаў, што такі багаты чалавек не пачне адразу каркаць. А я праклінаю той дзень.

– За тым, хто спазняецца, і смерць ганяецца.

– Усё яно так. Вы так спяшаецеся, што, пэўна, давядзецца прадаць зямлю. Тады хоць пачакайце, пакуль знайду пакупніка.

– Будзе лепей, калі я сам у вас куплю. А калі вы будзеце доўга шукаць пакупніка, то і працэнты набягуць большыя.

– Вось і я ўляцеў! Зусім як іншыя. Распрадаю дом і гаспадарку. А вы толькі што талкавалі пра ўмацаванне зямлі і гаспадаркі.

– Так яно так. He ў гэтым справа. Калі дом прадаецца, ці не ўсё роўна, хто заплоціць? Якая вам розніца, той ці іншы.

– Вядома. Але мне не ўсё роўна, бо вы павялічваеце бацькаву спадчыну, а я ў канцы года і сваю страчу.

Ён цяжка ўздыхнуў і напхаў люльку.

– Значыць, так. Зямля вам, нерухомасць вам, а рухомая маёмасць мне. Танна аддаю, за бясцэнак. Ды што зробіш, калі так прыспешваюць...

– Зямля! I клець, і хлеў, і дрэвы, і ўсё, што расце на зямлі...

– Вядома. Апрача збожжа і гародніны, якую ўдасца сабраць. Гэта ўжо мне.

– Добра, дамовіліся. Што там сварыцца за мякіну...

– Гэй! – кліча ён парабчанку, якая праходзіць да выгану. – Бяжы да Матці-Законніка, хай шыбуе сюды, і як мага хутчэй! Аформім пакупку як след, запішам кантракт у паперу. Хадзем у хату.

I яны зайшлі праз дзверы, якія жудасна і жаласна зарыпелі.

VII

У хуткім часе па дарозе паспешліва крочыць Матці-Законнік. Матці – даўгалыгі, танканогі чалавек, і пры кожным кроку шырокія калашыны матляюцца, нібыта пустыя. У яго доўгі і вузкі бледны твар. Усім сваім выглядам ён нагадвае жорава, які крочыць па балоце: разважлівы, абачлівы, гультаяваты. Ён часта бывае хадайнікам. Многія вяскоўцы даручаюць яму пісаць дзелавыя пісьмы, якія спачатку трэба пісаць па-шведску, а потым па-фінску, просяць парады ды і ўвогуле карыстаюцца ім як спрытным судовым пралазам. Ён жыве ў чырвонай хацінцы непадалёку ад бальшака, і адзіная кампанія ў яго – гэта папера, чарніліца ды стос кніжак. Ён патрэбен Вялікаму Тэрапя як законнік, дарадчык, блізкі чалавек, ледзь не лепшы сябра гэтага дзіўнага багатага пустэльніка. Вось такі гэты чалавек, што ў чорным касцюме з капелюшом на галаве і скураным партфелем пад пахай падскокваючы ўваходзіць у двор і кіруецца ў хату.

– Ага! – гукае Вялікі Тэрапя. – Вось і той чалавек, які нам патрэбен. Цяпер зоймемся справай. Трэба аформіць невялічкую куплю-продаж з гаспадаром Каўкокорпі. Ты вучоны чалавек, напішаш паперку так, каб да яе не прыдраліся ні суды, ні ўлады са сваімі зачэпкамі.

– Ну, такое мы можам зрабіць колькі хочаш, – гаворыць Матці-Законнік. Як зазвычай, ён прамаўляе гэта суха, адрывіста, сур’ёзна, старанна падбіраючы словы. Ён кладзе партфель, ставіць на стол чарніліцу, кладзе некалькі лістоў паперы і пачынае пісаць.

– Якія галоўныя прадметы куплі?

– Гаспадар Каўкокорпі прадае мне ўвесь свой зямельны ўчастак па зніжанай цане. Мы доўга спрачаліся аб тым, але вось неяк дамовіліся. Увесь яго доўг будзе скасаваны. За ім жа застанецца і ўся рухомасць.

Настае цішыня. Матці-Законнік рыпіць пяром. Вялікі Тэрапя выцягвае шыю і заглядвае яму цераз плячо. Сонечныя прамені пранікаюць у хату праз задняе акенца, закратаванае лучынай і напалову заткнутае жмуткам саломы. Сонечнае святло выхоплівае са змроку прагнілыя маснічыны, па хаце пралягаюць дзівосныя ўзорныя цені. Гаспадар Каўкокорпі сядзіць, смокча піпку і злосна плюецца:

– Вось так і сплывае з рук бацькава зямля, і цягайся бяздомны па дарогах...

– Нічога, – суцяшае Вялікі Тэрапя, – ёсць на свеце людзі і бяднейшыя за цябе. У цябе вунь яшчэ тавару, як на кірмашы, ды каровы, ды коні.

– А дзе мне іх трымаць, тых кароў ды коней?

– Нічога, пад божым небам усім месца хопіць.

Каўкокорпі змаўкае. Чуецца толькі таканне гадзінніка і рыпенне пяра.

– Гатова, – кажа нарэшце Матці-Законнік. – Трэба толькі падпісаць вам і сведкам.

Вялікі Тэрапя ўважліва вывучае паперы і асцярожна выводзіць унізе свой подпіс.

– He тое каб прыгожа, – кажа ён, – аднак надзейна. Ніводзін судзейскі жук не прыдзярэцца... Цяпер трэба аддаць яму закладную і паклікаць сведак. Можна і парабкаў.

Ён выходзіць на ганак, крэхча і падзывае дзяўчат, якія працуюць у агародзе, а потым ідзе ў другі пакой на другой палове хаты. Каўкокорпі і Матці-Законнік застаюцца ўдвух. Сонечныя промні працінаюць густыя клубы тытунёвага дыму.

– Што за чалавек гэты гаспадар? Ці праўду пра яго людзі кажуць?

Матці-Законнік адрывае ад папер свой даўгі бледны твар.

– Што за чалавек? А па мне дык усё роўна, чалавек як чалавек...

– He, гэты, здаецца, не такі, як усе, занадта самаўпэўнены, бяздушны...

– Усе людзі з адной гліны злепленыя, з аднаго цурбака вычасаныя. Хтосьці яго не любіць, хтосьці любіць, а так чалавек як чалавек...

Вяртаецца гаспадар, а з ім і дзве маладыя дзеўкі; яны ціхенька смяюцца, прыкрываюць рот далонямі ды і ўвогуле паводзяць сябе так, нібы прыйшлі на нейкую забаву. Нарэшце Матці-Законнік дабіваецца ад іх нейкага толку, дзяўчаты ставяць на паперы крыжыкі замест подпісу, і гаспадар праганяе іх на работу.

Каўкокорпі крэмзае сваё імя, кідае на стол ручку, ды так, што пырскае чарніла, і кажа:

– Ці лёгка гэта надрапаць такое...

– Затое цяпер гэта сапраўдная папера, – адказвае Вялікі Тэрапя і аддае закладную. Каўкокорпі прабягае яе вачыма і засоўвае ў кішэню.

– Вось з-за такога чалавек траціць і жытло, і маёмасць.

– Наадварот! У самы час яе справілі... A то магло быць і не такое...

Каўкокорпі не пярэчыць, ды і адказаць яму няма чаго, ён увогуле, здаецца, і не слухае. Яго апанавала нейкая спешка і непакой. Ён ідзе да дзвярэй і спатыкаецца на прагнілай маснічыне.

– Ну вось, – гаворыць Вялікі Тэрапя. За апошняе дзесяцігоддзе ён стаў болей гаваркім, зусім не той маўклівец, што ў маладосці, дый ці была яна, маладосць, у гэтага чалавека. – Ну вось, – паўтарае ён, – жыві сабе паціху, асцярожненька... Грошы – ненадзейная справа, спытайся ў каго хочаш.

Каўкокорпі падыходзіць да дзвярэй, надзявае шапку і паварочваецца.

– Бывайце здаровы, – неяк разгублена прамаўляе ён, – і дзякуй вам.

– Куды спяшаешся? – гукае гаспадар. – Ну што ж, бывай, бывай.

Чалавек у шэрай вопратцы ідзе па дарозе з піпкай у зубах, хоць там не засталося ні крыхі тытуню. Пясок рыпіць пад нагамі, і змрочныя думкі круцяцца ў галаве.

Шмат хто выходзіў вось так з хутара, а сам хутар, шэры і запушчаны, па-ранейшаму стаяў на сваім пагорку, падміргваючы дзіўным святлом напалову пустых цьмяных вокан.

VIII

Вялікі Тэрапя сядзіць за сасновым сталом без шапкі і перабірае стос грошай, пералічвае і нешта мармыча сабе пад нос. Вусны яго напружана варушацца.

Восень у разгары, змяркаецца. У печы гарачае вуголле пераліваецца блакітнымі агеньчыкамі.

Прыйшоў шавец Тэпо і стаіць каля самых дзвярэй, але гаспадар, заняты сваёй справай, не заўважае яго. Раптам ён падымае галаву, глядзіць на госця, уздрыгвае і хуценька запіхвае грошы пад аблавухую шапку на стале.

» – Ты што гэта, Тэпо? – бурчыць ён. —Чаго ты падкрадваешся і залазіш у дом, не пастукаўшы. Дый дзень добры сказаць трэба альбо яшчэ што там.

– Хай гаворыць, хто гаворыць, а хто не, то не.

– Паскудная звычка. Нібыта злодзей які. Ды гэта ў вас у крыві.

– Як гэта?

– А вось так, мне здаецца. Памятаеш, як пастар нас вучыў, калі рыхтаваў да канфірмацыі: хай кожны трымае свае рэчы асобна – сваё пры сабе.

– Ды ўжо ж, такія, як я,сваё не забываюць. Ды і што там берагчы? Шыла ды калодку.

– I я так думаў бы, але ўсё ты блытаеш. To дровы возіш сабе з майго лесу, то жэрдзе з майго плота паліш у печы, ды так, што ад плота амаль нічога ўжо не засталося, сена маё крадзеш з балота. Словам, хапаеш усё, што бачыш.

Тэпо натапырваецца і хоча запярэчыць.

– Як вы можаце мне проста ў вочы казаць, што я злодзей?

– Магу, калі даказана.

– Ну, яшчэ трэба паглядзець. Ёсць закон і для беднякоў.

– Ай-яй, Тэпо! – голас Вялікага Тэрапя гучыць па-бацькоўску, нібыта ён хоча штосьці параіць і перасцерагчы небараку. – Табе ж будзе горш, калі справа дойдзе да суда. Цябе там па галоўцы не пагладзяць. У мяне ж і сведкі ёсць. Ды навошта нам, суседзям, па судах цягацца, сварыцца, можна і так уладзіць. Падшыеш вось нам чаравікі за тыдзень, і ўсё ў парадку.

– Уго, за тыдзень! А як жа мне са старой жыць, калі я буду працаваць задарма?

– А як і раней жылі. Бульба ў вас ёсць, пракорміцеся.

– Дык што, нам бульбу за восень з’есці толькі дзеля таго, каб вы грошай не трацілі?

– Ды гэта ж табе лепей, a то бакі пралежыш, Тэпо. Ты, злодзей ты гэткі, мне і так нямала шкоды робіш, ды яшчэ й таргуешся. Каб ты браў меней, ды не ў мяне, а ў іншых...

Тэпо не вытрымлівае і неасцярожна прызнаецца:

– Дык я і іншых не забываюся.

Зморшчыны ля вуснаў Вялікага Тэрапя робяцца выразнымі і глыбокімі, ён падміргвае шаўцу, але зноў становіцца суровым і сур’ёзным.

– Дробны ты зладзюжка, Тэпо, на вялікія справы цябе не хопіць. Ды навошта мне такі сусед пад бокам? Вось зацягну цябе ў суд, калі не паразумнееш.

– Ну давайце, – злуецца шавец, – ну якая вам з мяне карысць, мне ўсё роўна, магу і пасядзець на казённых харчах.

– Глянь ты на яго! Ты ж па старцах пацягнешся і хаціну сваю страціш. У цябе дома ёсць якія-небудзь паперы ці кантракты?

Стары шавец пахмурнеў, глядзіць нейкі час пад ногі, потым неахвотна выціскае:

– Давядзецца, відаць, брацца за вашыя чаравікі, калі ў вас ні на грош няма сумлення.

– Гэта ў мяне няма сумлення? Калі б у мяне не было сумлення, дык стаў бы я тут з табой цырымоніцца... I трэба мне ад цябе, старога суседа, толькі адно: каб жыў ты па справядлівасці...

– Дык вось якая ў вас да мяне справа, нездарма мяне старая папярэдзіла, аб чым вы тут хочаце паталкаваць.

– Хопіць і гэтага на першы раз.

– Вядома, ужо хопіць, – кажа Тэпо, паварочваецца і выскоквае на вуліцу.

Вялікі Тэрапя перамешвае вуголле ў печы і пасміхаецца:

– Нікуды не дзенецца, паправіць. I грошы цалейшыя будуць.

Ён дастае з-пад шапкі пачак грошай, хавае іх у надзейнае месца, асцярожна пераступаючы цераз прагнілыя маснічыны, ходзіць па хаце, нешта абдумвае, усміхаецца і бурчыць. Цямнее, вуголле дагарае і адкідвае ў пакой чырванаватае цьмянае святло.

Рыпяць дзверы, і на парозе ўзнікае цёмная постаць Матці-Законніка з партфелем пад пахай. Ён ледзь паспявае сказаць добры вечар, як з-за спіны выскоквае старая Хура, жонка Тэпо, кашчавая, рухавая жанчына з жаўтаватым зморшчаным тварам, вытырклым вострым падбародкам і пранізлівым, як нож, позіркам. Сцяўшы кулакі і выцягнуўшы шыю, яна раз’юшана выскоквае на сярэдзіну пакоя. Твар яе палае пад вялізнай хусткай, завязанай на нейкі адмысловы вузел. Падол зашмальцаванай сукенкі трасецца. Яна падскоквае, хрыпіць і шыпіць ад злосці.

– У, паскудная морда, жмінда, торба з грашыма, – малоціць яна, і словы яе цякуць патокам, бурляць, як настаялая брага, а часам і зусім перарываюцца.

– Як ты пасмеў сказаць Тэпо ў вочы, што ён злодзей, вінаваціць яго! Знайшоўся праўдзівец! Сам ты зладзюга, якіх свет не бачыў. Хоць ты і завешся Вялікім Тэрапя, хоць і грошы ў цябе не малыя, а я табе скажу, што зладзюга ты, з усіх зладзюг зладзюга. Ты вечна нас абдзіраеш, грабежнік, рабаўнік, крывасмок! Ды яшчэ хочаш, каб на цябе задарма хрыбты ламалі! Усе ў акрузе павінны напаўняць тваю торбу! А, вось яшчэ цаца заявілася! Пудзіла, жардзіна, чарвяк судзейскі! Пішаце паперкі, закладныя, каб потым смактаць з людзей апошнія грошы і сокі! Няўжо гэта заўсёды будуць цягнуць толькі дробязь, а такіх вось шчупакоў пакідаць на выраст?!

Матці-Законнік спалохана кідаецца ў куток, прыціскаецца да сцяны, і твар яго палатнее. Вялікі Тэрапя прыгаломшана стаіць сярод пакоя, збянтэжаны такім наскокам. Нарэшце ён апрытомнеў і гарлае, стараючыся перакрычаць раз’юшаную старую:

– Што ты вярзеш, старая ведзьма!

А Хура раз’юшана махае кулакамі перад самым яго носам.

– Ты яшчэ нешта мармычаш, пень пустагаловы! Хоць раз паслухай праўду! He заўсёды ж гнуцца перад табой і кланяцца, як залатому цяляці, як архангелу з вогненным мячом. Хоць ты і багацей і грошай у цябе чэрці не злічаць, але ж ты не Гасподзь Бог, а вось для цябе бог гэта капейка.

Вялікі Тэрапя нарэшце асмялеў і пастараўся ўставіць слова:

– Закрый зяпу!

– Ха-ха! Во які ты скарбнік божы, манеты твае пазелянелі і вэксалі твае пакамечыліся! Вось ім і пакланяйся, ха-ха!

Старая злосна рагоча, і гэты смех выводзіць Вялікага Тэрапя з цярпення.

– Пайшла вон, старая, а то я табе пакажу, дзе ракі зімуюць!

– Я прыйшла без запрашэння і пайду, калі захачу, але ты ў мяне выслухаеш усё, што я скажу. Усё скажу, хоць ты і выганіш нас з хаты, хоць і давядзецца нам грызці верас да канца дзён сваіх...

Старая мітусіцца па хаце і раптам падае на спіну, праваліўшыся ў дзірку ад гнілой маснічыны. Яна крэхча і ледзь падымаецца, праклінаючы ўвесь белы свет.

– Мы з табою за ўсё разлічымся, пудзіла ты агароднае! А ў самога ў хаце ўсё прагніло, людзі аж ногі ламаюць, хутка столь на галаву абрынецца! Так табе і трэба, сам сабе пастку збудаваў. А куды ты дзенеш усё сваё багацце?! Здохнеш, як сабака, і адразу ў пекла, а там чэрці цябе на вілы і раз, і другі – за ўсё адкажаш! А багацце тваё застанецца другім. I раздадуць яго калекам і жабракам... Ха-ха-ха! He будзе ў цябе спадчыннікаў, і роду твайго не застанецца.

– Хура! – раз’юшана вішчыць гаспадар. – Вон адсюль!

Аднак баба ад таго толькі ўваходзіць у смак, зларадна рагоча і працягвае:

– Ды якой ты бабе патрэбен, душагуб ты, хоць і багацей, а жылі б тут у мярлогу, у гэтым спарахнелым палацы... He, не бачыць табе свайго семя, згіне яно ў гэтай кучы гною. Ха-ха!

Нарэшце Вялікі Тэрапя не вытрымлівае. Ён кідаецца да старой і штурхае яе за дзверы.

– Прэч адсюль, a то горш будзе! He злуй мяне, баба!

Хура спалохалася, але ўсё роўна шыпіць праз шчыліну ў дзвярах:

– I не думай! He будзе Тэпо задарма працаваць, хоць галаву сячы! Hi шэлега ад нас не атрымаеш! Знойдзецца і на цябе закон, не тут, дык у пекле! Пачакай, брыда, пачакай!

I яна бяжыць па цёмным полі да сваёй хаціны, лаючы гаспадара самымі чорнымі словамі.

IX

Вялікі Тэрапя зачыніў дзверы, выцягнуў аднекуль з кутка газніцу і паставіў яе на шырокі сасновы стол. Матці-Законнік выходзіць са свайго сховішча і пачынае спакойна абмяркоўваць справу, нібыта ён нічога не чуў і не бачыў раз’юшанай беднай жанчыны.

– Я прыйшоў, як ты і загадваў, каб паглядзець, якія паперы ў цябе тут сабраліся.

Гаспадар Тэрапя сядзіць за сталом, нібыта нічога не чуе, і задумліва пастуквае брудным, пачарнелым пальцам па стале.

– Што ты думаеш пра куплю Каўкокорпі? – суха пытаецца Матці-Законнік. – Ты думаеш, што многа страціў, таму што палоскі вузкія і дрэнна ўгноеныя. Затое лясы, багатыя лясы! А дрэва будзе ў вялікай цане праз нейкі час.

Вялікі Тэрапя не адказвае, ён усё стукае пальцамі па стале. Праз колькі хвілін ён падымае твар і гаворыць:

– Ты чуў, што сказала гэтая баба?

– Ну, дык гэта жонка шаўца, сапраўдная вар’ятка...

– Аднак гэтым разам яна выказалася, як мудрая арліца.

– Ну і што, яе словы нешта праяснілі ў тваім жыцці?

– Ты думаеш, гэтая баба сказала мне што-небудзь новае? He, браце мой. Я разумею і разбіраюся ў справах лепей, чым думаюць. Даўно разабраўся. Мне начхаць на кпіны і ўсмешкі, я ўжо шмат пражыў, і пляваць мне на цэлы свет і на гэтых людзей. Кожны мерае ўсё на свой капыл, аднак чыя мерка правільная? Я думаю, што правільная мерка ў таго, хто багацейшы. Вось ён і зможа даказаць сваё.

– Ну, ты петрыш лепей, чым тыя, хто хоча разбагацець.

– Можа, і так, і болей нічога. I ты мала ведаеш, хаця павінен мяне ведаць лепей, чым іншыя, ведаць, што мяне вядзе. Ты думаеш, што я збіраю багацце, як мурашка, каб памерці з зацёртай манетай у руках...

– Крыху падобна і на тое.

Вялікі Тэрапя сядзіць нейкі час моўчкі, а потым пляскае сябе па лбе:

– А вось усё ж такі накапіў і зварыў мой кацялок! Я ўпэўнены, што любую цемень можна рассеяць, калі ты багаты... Я думаю, што багацце і ўласнасць і ёсць той самы молат, той магутны рычаг, з якім на свеце можна рабіць вялікія справы.

Па бледным твары Матці-Законніка слізгае цень іранічнай усмешкі.

– Нацягнуў ты багацця! Я думаю, што адусюль цягнуў старанна, як мураш, адбіраў бязлітасна і бессаромна...

– Бессаромна! Усе вы мяне вінаваціце, што я бессаромны, несумленны. Нібыта ўсе людзі на свеце такія ўжо сумленныя і жаласлівыя. Проста адзін слабейшы, а другі мацнейшы і разумнейшы. Ці ж не так?

– Можа, і так увогуле, можа, і так.

Вялікі Тэрапя падымае шэры твар, на якім адбіваецца нешта падобнае на натхненне. Ён нават уздымае рукі.

– Няўжо ты не бачыш, што гэта ўсё чалавечая прырода такая, што ўсе ваююць, губяць адзін аднаго, каб самому разбагацець і патаўсцець.

– Але ж чалавек тым і адрозніваецца ад астатніх жывёлін, што ён чалавек, у яго ёсць сумленне, а гэта – ягоная мера і ягоныя вагі. Толькі адважваюць па-рознаму. Аднаму дастаткова ста грамаў, а другому і кілаграма, і нават дзесяці кілаграмаў мала... Ты ж у сваіх справах стараўся напаўсілы, а ўсё астатняе пакрываў густым ценем праўды і справядлівасці. Ты ніколі не хапаў так, каб патрывожыць свае вагі, сваё сумленне. Вось таму ты цяпер і сядзіш такі спакойны і шчаслівы. А калі б раптам вагі паказалі табе, што ты рабіў няправільна, ты захваляваўся б ці падумаў бы, што там, наверсе, сядзіць нехта, каму трэба служыць і пакланяцца, перад кім ты вінаваты, таму што ён не пакараў цябе, не раздушыў, як казюльку. Вось гэты страх і дае пачатак нашай веры...

– Ну, ты зайшоў у нетры, адхіліўся ад сутнасці.

– Можа, й так. Ты, значыць, вырашыў параўнаць усё з прыродай і застацца перакананым, што галоўнае ў тваім жыцці – гэта сабраць як мага большае багацце.

– He, гэта толькі часовы сродак, прамежкавы стан, дзеля таго, каб жыць яшчэ багацей, бо менавіта ў гэтыя дні я збіраюся зрабіць рашучы паварот у сваім жыцці.

– Цікава паслухаць!

– Ну, нічога новага я не выдумаў, я не буду болей нічога браць, а буду толькі спажываць набытае. Я пабудую сабе шыкоўны дом, вежу, вазьму бабу, шмат баб, шлюх, куплю прыгожыя касцюмы і кожны дзень буду жыць у радасці і раскошы.

– Ну і ну. Ці ж гэта разумнаму чалавеку? Ці не лепей было б скарыстаць грошы з большай выгадай? Вядома, з пункту гледжання рэлігіі багацце псуе чалавечую душу.

– Рэлігія! Я яе ўсю наскрозь правучыў і вывучыў. Вунь там на паліцы ў куце ляжыць Біблія, яшчэ прадзед мой яе купіў. За яе можна было б атрымаць вялікія грошы.

Законнік Матці злёгку пасміхаецца, і гаспадар Тэрапя адчувае, як усе старыя звычкі ажываюць у ім, а таму з прыкрасцю працягвае:

Ды прачытаў я гэтую кніжачку. Там у адным апавяданні пішацца пра нейкага багацея, які кожны дзень жыў у радасці і раскошы, а другі ўвесь час назапашваў грошы, пакуль яму не сказалі: «Дурань ты, а можа, заўтра ты аддасі Богу душу!» Але ніхто так не скажа мне, Ійсакі Тайкінамаа, гаспадару Тэрапя.

– Ты так думаеш?

– Пачынаю думаць.

Нейкі час ён барабаніць пальцамі па стале і нечакана пытаецца:

– Як па-твойму, ці надоўга мне хопіць майго багацця?

– Ага. Адразу і сумняваешся. Гэта залежыць ад таго, як хутка траціць. У цябе шмат усяго: наяўныя грошы, урадлівыя землі, выгадныя вэксалі, такія, як гэтага Каўкокорпі. Ад іх і нарастаюць грошы, як грыбы.

– Ну і няхай сабе нарастаюць. Цяпер іх будзе меней.

– Але май на ўвазе, што за які-небудзь дзесятак гадоў ты мог бы падвоіць сваё багацце.

Багацей уважліва глядзіць на яго спадылба і затым гукае:

– He дражні мяне! He выйдзе! Часу няма! Ты дурань, да заўтра, можа, Богу душу аддадзім, а я хачу жыць!

– Ну і жыві сабе, як чалавек, як заўсёды жылі багатыя людзі на хутарах: зладкуй добрую сялібу, вазьмі жонку, завядзі дзяцей і апрацоўвай зямлю. Гэта будзе куды разумней, чым усе твае дурасці. Ды і для нашчадкаў гэта будзе куды лепей.

– Навошта мне тыя нашчадкі! Ці не хапае і тых, што жывуць на зямлі па адзіным запавеце? Я пабудую цагляную вежу, ды такую вялізную, каб людзі глядзелі на яе і казалі: вось той пабудаваў яе! А калі яе не стане, дык старыя ля вогнішча будуць расказваць паданні пра мяне, мужыка, які жыў даўным-даўно...

– Дзіўна! Ты ненавідзіш людзей і грэбуеш імі і ўсё ж хочаш, каб яны дзівіліся і захапляліся табой.

– Усё дзіўна на гэтым свеце.

– Але самае дзіўнае, што ты збочваеш з наезджанага шляху.

– Наадварот. Гэта і ёсць мая натура. Ці ж я раней не жыў, як усе?

– Праўда, ты заўсёды і ўсюды стараўся збочыць з дарогі.

– Трыццаць гадоў, а можа, і болей, усё сваё жыццё я збіраў багацце, збіраў і жыў, як жабрак, нават не еў як след. Але канец мой будзе іншы.

– А калі твае пагулянкі абыдуцца занадта дорага, то што? Па старцах пойдзеш?

– I пайду. Глядзі на мяне. Я і так нібыта бадзяга які. Так што мне не дзіва.

– Ёсць жа розніца, сам ты так робіш ці паняволі.

– Пабачым. Вось тут прыйшло мне ў галаву. Калі я хутка надзену багатае адзенне і зажыву, як багацей, то ты возьмеш усю гэту старызну ад чаравікаў да аблавухі. А я ад цябе атрымаю іх, калі прыйдзе патрэба.

– А якая мне з таго выгада?

– Будзе і табе. Ты вінаваты мне невялікую суму. Пішы распіску. Я падпішу яе, і калі прыйдзе патрэба, атрымаю ад цябе сваё адзенне, а калі такой патрэбы не будзе, то скасуем твой доўг. Згодзен?

– Чаму ж не. Калі з тваіх задумак нешта атрымаецца, дык няхай будзе і так.

– He бойся.

Вялікі Тэрапя ўзрушана ўскоквае, выходзіць праз сенцы ў задні пакой і шчыльна зачыняе дзверы. Праз нейкі час ён вяртаецца і грукае на стол куфэрачак з жалезнымі вугламі.

– Вось грошы і паперы, але што рабіць мне з усім астатнім? Што мне рабіць са старым дамашнім ламаччам, мне, які задумаў будаваць новую вежу! Глядзі, былое прайшло, і я зраблю ўсё нанава.

Вялікі Тэрапя качаргой раскідвае па хаце гарачае вуголле.

– Падкіньце дроў пад катлы, як казаў Сіекінен у апраметнай. – Ён раскідвае па хаце лучыны і галавешкі.

Законнік Матці стаіць спалатнелы і нерухомы, як статуй.

– Т-т-т-ы што? Зусім здурнеў? Усё ж вылезла бацькава вар’яцкая натура. – Ён хапае партфель і борздзенька вылятае з хаты, а гаспадар тым часам старанна падпальвае ўсё.

Калі ў хаціне ўсё палае, выходзіць і ён, трымаючы пад пахамі куфэрачак з грашыма і Біблію.

Чуюцца пранізлівыя крыкі парабчанак:

– Пажар!

У двары стаіць страшэнны гвалт. Парабкі спрабуюць патушыць агонь, аднак гаспадар рэзка спыняе іх: хай гарыць! Старое гняздо крумкача, так яму і трэба. Дамашнія глядзяць на свайго гаспадара здзіўлена і доўга, ці не звар’яцеў ён, а можа, яго апанавала нячыстая...

Старшы парабак, кашчавы прыземісты мужчына сярэдняга веку, папярэджвае, што агонь можа захапіць і іншыя пабудовы.

– А хай сабе! Далёка не пойдзе. У Тэрапя і застанецца.

Так і гарэў стары дом Тэрапя ў восеньскай цемры. Языкі полымя вырываліся праз вокны і страху. Ужо гарэлі сені, гарэла прыбудова, і доўга асвятляла гарачае полымя двор і палі. Непадалёку стаялі парабкі, Законнік Матці і сам гаспадар, і ўсе разам глядзелі на агонь. Зазвычай шэры твар гаспадара пачырванеў, разрумяніўся; ён стаяў, адкінуўшы галаву назад; куфэрачак з грашыма ён засунуў пад кажух, а каля ног валялася старая Біблія. Ён стаяў і час ад часу разважаў аб тым, што гарыць і як, зрэдку чулася і пахвальба: што нам усяго адзін дом! Пры нашым багацці! Гэта беднякам шкода, а не нам!

Полымя трашчыць і ўзвіваецца, нарэшце дах абвальваецца ўніз, а ў чорнае неба высока ўзлятае цэлы рой іскраў.

– Ці не субота сёння? – раптам пытаецца гаспадар. – Трэба вытапіць лазню, a то і яна загарыцца.

I вось яны мыюцца ў вялікай лазні, гаспадар, Законнік Матці і іншыя. Шыпіць каменне, клубы шэрай пары вырываюцца з лазні на асветлены пажарам двор. Крэкчуць ад задавальнення людзі, пляскаюць венікі, і чуецца задзірыстая пахвальба Вялікага Тэрапя: