Текст книги "Боты дзевяці салдат. Балада пра трох Тэрапя"

Автор книги: Пенці Хаанпя

сообщить о нарушении

Текущая страница: 7 (всего у книги 12 страниц)

Чым яшчэ мог суцешыць яго другі салдат. Толькі абнадзеіць, што пажывём яшчэ, дай толькі адваявацца. Ды пачаставаць новага знаёмца вывезенымі з Карэліі дрэнна прасохлымі лісцямі тытуню, такімі зялёнымі, што іх называлі «царскай зелянінай».

– Дык жывуць жа іншыя, – сказаў Ахвен, нібыта вінавацячы некага, паглядзеў на заможную вёску. – Што яны ведаюць пра вайну?

– Ну, можа, што-небудзь яны і чулі, – сказаў Вяйнё Лехто, напіхаючы піпку «царскай зелянінай».

Салдат Ахвен памяняў гаворку. У яго было вострае вока, хоць, здавалася, ён і не глядзеў на гэта. Ахвен зацікавіўся ботамі салдата Лехто.

– Здаецца, я ўжо бачыў гэтую скуру, – сказаў ён. – Так і ёсць. Гэта ж мае старыя знаёмцы. Вось драпіна ад кулі, а вось той дзіркі тады яшчэ не было. He надта ўпрыгожыў іх час...

– Яны памякчэлі, – адказаў Лехто. – Хтосьці пакінуў іх каля Аланецкага бальшака.

– Я сцягнуў іх з ног аднаго небаракі, які аддаў богу душу, – растлумачыў Ахвен.

– Так, шмат хто аддаў яе і яшчэ не адзін аддасць. Такая ўжо на свеце завядзёнка...

I яны разышліся, бо цягнік Лехто крануўся з месца.

Вяйнё Лехто болей не быў салдатам. Яго дэмабілізавалі. Аднак ён быў яшчэ ў салдацкіх ботах, у суконных салдацкіх штанах і шэрай гімнасцёрцы. А ўвогуле ў яго і не было цывільнага адзення. Малалетнія нашчадкі за гады вайны знасілі ўсё, што было. Ён знайшоў толькі невялікую старую шапку.

У першыя дні дома было вельмі нязвычна. Няўжо сапраўды скончылася? Няўжо болей не знойдзецца «чалавека, які павядзе за сабой»? Вяйнё Лехто стаяў на восеньскім полі, абапіраючыся на рыдлёўку, высокі і смуглявы. У яго была зямля, хацінка на ўскраіне вёскі, жонка і дзеці.

Аднак ён занадта доўга быў толькі часцінкай нечага вялізнага, і цяпер яму здавалася дзіўным тое, што яго пакінулі аднаго сярод поля, і ён сам, адзін, павінен вырашыць, што рабіць, напрыклад, расчысціць гэтыя канавы або пакінуць усё як ёсць. Салдату здавалася, што ён згубіў сувязь з суседам злева і справа.

На шчасце, міма праходзіў сусед, які вельмі здзівіўся, што Лехто дэмабілізавалі. Яны павіталіся, і сусед спытаў: «Што, памяняў інструмент?» Вяйнё Лехто вельмі ўзрадаваўся суседу. За доўгія гады ён так звыкся, што побач заўсёды знойдзецца суразмоўца або слухач, а таму адзін ён нават пачуваў сябе нядобра сярод поля.

Лехто гаварыў, што канавы зараслі за той час, пакуль ён абараняў і заваёўваў новыя землі, браў стратэгічныя рубяжы і мячом праводзіў граніцу. Шмат вады выцекла за гэты час.

– Ага, – казаў сусед. – Напэўна, было б куды лепей, каб мы ўвесь гэты час капалі канавы.

Аднак Вяйнё Лехто лічыў, што ад вайны не было куды падзецца. Яна была вельмі патрэбная. I не варта думаць, што кроў і пот ліліся дарэмна, як у дрыгву. Усё ж яна прынесла змены ў свет.

– Змены? Як жа, падаткі і пастаўкі. Вось і цябе зноў кінула на поле. Можа, і канавы цяпер трэба капаць не так, як раней?

– Ну, не варта спяшацца, – сказаў Вяйнё Лехто. – I зерне не адразу прарастае. Вось я стаяў і думаў, што ёсць на свеце розныя машыны – экскаватар, канавакапальнік. Вось іх бы сюды. Мы ж ваявалі машынамі, і не варта пакідаць іх без справы цяпер, у мірны час. На вайне мне давялося пабачыць такі бульдозер, што ты не паверыш. Ён зварочваў сосны па метру таўшчынёй і каменні ростам з гэтую хаціну. Вось гэта сіла! Калі б яе на нашыя палі, во, тады што-небудзь і выйшла б.

– Пабачыш, нічога яна нам не выкапае...

– Выкапае, выкапае і поле, толькі б нам на мірную працу, як на вайну...

Сусед пайшоў, а дэмабілізаваны Вяйнё Лехто пачаў капаць канаву рыдлёўкай, думаючы пра тыя часы, калі на палях будуць болей моцныя механізмы.

Паціху канава расчысцілася і старой рыдлёўкай. Неўзабаве Вяйнё Лехто пачаў паднімаць ногі вышэй. Боты цяклі, і ногі прамоклі. А халера з імі! Яны і раней не былі балотнымі ботамі, апрача таго, іх абувалі на розныя ногі, і нямала яны патупалі за сваё жыццё. У іх ішлі ў наступленне, тапталіся на пазіцыях, адступалі. I вось цяпер, зношаныя ўшчэнт, яны трапілі на поле, на мірную працу.

Няшмат было ад іх радасці: ногі моклі. Але дзіва было тое, што гэтыя вайсковыя боты апынуліся на нагах у чалавека, які займаўся цяжкай сялянскай працай.

Вяйнё Лехто ўсадзіў рыдлёўку ў зямлю.

– Яны сабе няхай мокнуць. На фронце не зважалі на тое, што ўсё цела мокла, абы галава ацалела. Дасталося ботам, дасталося і гаспадарам. Усе хапянулі бяды.

Канава расчышчалася так, што люба паглядзець. Вада хлюпала ў ботах, і Вяйнё Лехто сказаў суседу, які праходзіў міма, што боты ўпершыню на сапраўднай працы зарабляюць сабе на хлеб.

Былы салдат Вяйнё Лехто быў чалавекам, які па слова ў кішэню не лезе, і разумеў, што да чаго.

Балада пра трох Тэрапя

I

Шэрыя густыя хмары нізка цягнуліся над вершалінамі дрэў, над вясковым полем. Недзе ў глухамані прачнуўся вецер і, вылецеўшы са свайго патаемнага берлагу, натужліва захрыпеў хворымі лёгкімі, ад чаго хмары надзьмуліся, запаласкаліся і памянялі форму, нібыта шэрая сатлелая вопратка. Яны то выгіналіся да зямлі, як адвіслае чэрава, то потым зноў нібы падцягваліся да нябачнай хрыбціны.

Потым хмарная тканіна разадралася, і буйныя ахлопкі снегу завялі свой бязладны імклівы карагод. Завіруха мацнела, змрок ахутаў зямлю. Святло і цемра перамяшаліся ў шалёнай панылай замеці.

На схіле вялікага пагорка гнездзіўся дом Тэрапя, сяліба знакамітых Тайкінамаа. Яе шэрыя змрочныя пабудовы патаналі ў глыбокім снезе. Гаспадар, Цімо Тайкінамаа, стаіць на ганку, бледны старэчы твар ледзь выглядае з высокага каўняра даўгога шэрага кажуха. Ён занепакоена глядзіць у цемру, на шалёнае кружэнне завірухі, і адчувае, як муціцца ў галаве, як душу ахоплівае трывога і змрок. Ён цяжка ўздыхае і мармыча:

– Вясна гэта ці зіма? Сакавік настаў або зноў снежань? Пераблыталі ўсё там, на небе, змастачылі дзве зімы запар...

Ён зноў уздыхае.

– За грахі чалавечыя такія кары. Злому сэрцу няймецца. Толькі багахульства і ёсць у галаве...

Стары гаспадар паварочваецца, адчыняе рыплівыя дзверы, заходзіць у дом і ўкладваецца на ложак. Змрочны і ўстрывожаны, ён стараецца заснуць.

Надыходзіць ранне. Замець сціхла, усё наваколле пакрыта таўстою пушыстай снежнай коўдрай. Халодны паўночны вецер разганяе апошнія шматкі хмараў, і вялізнае палатно нябёсаў паволі ачышчаецца.

Гаспадар Тэрапя стаіць па калена ў снезе, заклапочана чухае патыліцу, а потым, перавальваючыся, кіруецца да дому.

– Вось табе і вясна...

Затым ён бярэ сякеру і пачынае секчы дровы на бярозавай калодзе. Але праца не ідзе, усё валіцца з рук, і ад палення ляцяць толькі тоўстыя трэскі.

Уваходзіць гаспадыня, старая таўставатая кабета. Яна перавальваецца з нагі на нагу, нібыта качка, і абвіслыя рукі бяссільна гойдаюцца ўздоўж цела. Яна становіцца на лаву ля сцяны і спрабуе дастаць ключ ад клеці, які вісіць высока пад столлю, аднак гэта ёй не ўдаецца, бо не можа падняць рукі: замінае агромністы жывот, і яна спаўзае на падлогу.

– Стары, дастань ты ключ, – просіць яна ціхім мяккім голасам. – Я не магу.

Стары не чуе, а можа, і не хоча пачуць. Сякера ўпіваецца ў сухое дрэва, і трэскі ляцяць ва ўсе бакі. Гаспадыня зноў спрабуе дастаць ключ, але зноў нічога не выходзіць, і яна зноў пачынае ўпрошваць:

– Стары, ды вазьмі ты гэты ключ.

Нарэшце стары са злосцю адкідвае сякеру, лезе на лаву, здымае ключ, злосна тыцкае яго пад нос гаспадыні і ашалела хрыпіць:

– Вось табе! На табе гэты ключ! Што бы будзеш рабіць у пустой клеці? Канец настае, канец усяму...

– He злуйся, стары, і так жыцця няма.

З хлява выходзіць даглядчыца жывёлы ў рызманах з грубай тканіны, у стаптаных старых ботах: голыя лыткі заляпаны гноем.

– Вось адна і здохла...

– Што адна? – злосна гукае стары.

– Карова. Яны ўсе пухнуць з голаду. Нават усе бярозавыя галінкі пажэрлі. Чым яшчэ іх карміць...

– А каб іх нячысцік! Няма чым карміць! Калі няма чаго жэрці каровам, дык чалавек не будзе здыхаць з голаду! Няма чаго болей чакаць! Пакуль тое лета прыйдзе!..

Цімо Тайкінамаа, гаспадар хутара Тэрапя, пачынае злосна тачыць нажы.

– Стары, стары, – ледзь чутна енчыць гаспадыня, – ды не злуйся ты так!

II

З доўгага прыземістага хлява адну за адной выцягваюць панылых жывёлін. Рэбры ў іх выпіраюць, і гэта надае ім ускудлачаны і спалоханы выгляд, і хоць яны ледзь стаяць на нагах, аднак усё ж спрабуюць супраціўляцца. Але абух апускаецца ім на макушкі, у горла ўпіваецца нож, і кроў пырскае ў падстаўлены таз, і жывёліны з памутнелымі вачамі выцягваюць ногі. На белы снег адна за адной падаюць скрываўленыя скуры, кучы худога мяса, косці, жылле; скручаныя кішкі і трыбухі запаўняюць усё навокал хлява. Сонца, нібыта чортава вока, насмешліва сочыць з вышыні, як наліваецца снег навокал барвовымі фарбамі, і пад гэтым позіркам з паўднёвага боку пачынае капаць са стрэх.

А з хлява выцягваюць і выцягваюць жывёлін. Карова жаласна рыкае, але тут ёй на галаву апускаецца абух, нож даканчвае жудасную справу, і зноўку настае халодная цішыня. Стары гаспадар, нібы маленькі д’ябал, лёгка і спрытна перабягае ад жывёліны да мясных куч, рукі яго па локаць у крыві, ён спрытна здзірае шкуры і аддзяляе дробныя косці. Вечарэе, апускаюцца прыцемкі. Даўгі хлеў Тэрапя спусцеў. Паўдзесятка жывёлін ледзь стаяць ля прывязі і жаласна мыкаюць. Сорак кароў ужо забіта і асвежавана. Стары ходзіць паміж тушамі і глядзіць, ці добра распялены шкуры, ці добра ачышчана ад жылля і касцей мяса, якое перапаўняе ўвесь посуд у хаце.

Так ён і ходзіць, глядзіць, дае парады і пакрыквае, нібыта нічога асаблівага не адбылося, нібыта гэта такая ж звычная справа, як сенакос або жніво. Потым да яго даходзіць уся сур’ёзнасць таго, што адбылося, кроў пачынае бурліць: ён, сквапны ад прыроды, кідаецца ў роспач, калі хоць маленькае няшчасце звальваецца на хутар, бо лічыць гэта прадвесцем хуткай пагібелі, ён пакутуе, калі здыхае маленькае ягня, а тут ён сам пазабіваў усю гавяду!

– Сорак кароў, сорак кароў! Што за кара такая на чалавека! Ляснула ўсё, усё жыццё, прапалі ўсе мае дваццацігадовыя пакуты! Госпадзі, ці мудра ты зрабіў, няўжо я так награшыў, што трэба згубіць мяне на гэтай зямлі? – Ён паціху тупае, нешта мармыча і раптам спыняецца, зрывае шапку, кідае яе вобзем і пачынае рваць валасы.

– Я, бедалага, сам спустошыў свой хлеў! Усё жыццё марна! Смерць надыходзіць, смерць мая блізка! Няўжо мне застаецца ісці жабраваць!

Ён ідзе ў канюшню, хапае лейцы і, закінуўшы іх за кроквы, спрабуе павесіцца. Ягоныя ногі гайдаюцца ў паветры, як маятнік, а з горла рвецца прыдушаны хрып. Але тут забягае парабак і пераразае лейцы.

– Ці варта з-за такога вешацца.

Стары гаспадар Тэрапя хрыпіць, прыходзіць у прытомнасць, потым ускоквае з кавалкамі рамянёў у руках і раз’юшана раве на парабка:

– Такія лейцы парэзаў! Ты за гэта заплоціш! Што! He будзеш плаціць?! Вылічу з платы!

Але парабак зусім не зважае на гэта. Ён бярэ гаспадара пад руку, заводзіць у дом і ўкладвае на ложак.

Гаспадар захварэў, у яго жар, смерць сціснула яго сваімі абцугамі, хоць стары і не памёр, пакуль гайдаўся на лейцах... Надыходзіць ноч, апошняя ноч Цімо Тайкінамаа...

У небе павольна плывуць аблокі, вецер уздыхае, нібы кавальскія мяхі, шуміць лес, пачынаецца дождж, і кроплі вады падаюць на страху, як цяжкія свінцовыя гарошыны. Таямнічы грукат дажджу нібыта вяшчае хуткую смерць старому гаспадару.

– Што? Няўжо дождж? Вада... Лета настае! Каму лета, а мне смерць! Я сам забіў сорак сваіх кароў напярэдадні лета! Вось забурліць жа ў чалавека грахоўная кроў, штурхае яго на вар’яцтва, на смяротныя грахі. Але смерць ачысціць усе грахі мае... Паклічце сюды Ійсакі...

Ійсакі, адзіны сын старога, пераступае парог; ён невысокі ростам, з такім жа невыразным бледным тварам, як і бацька. Спакойная павольная хада сведчыць, што ў ім цячэ вялая кроў маткі, але можа быць, што недзе ў глыбіні стаіўся і бацькаў запал.

– Ійсакі! Мая пара прыйшла, настаў мой час... Двойчы ў жыцці я рабіў вялікі грэх. Першы раз мне даравалі. Цяпер не... Нічога не зробіш, Ійсакі, але табе трэба пастарацца. He дай загінуць хутару. I ўсяму набытку, набытку... Набытак будзе тваёй апорай. Жыві мудра, прыкладзі ўсе сілы, забагацей... Я цябе так вучыў, хоць мне і не ўдалося. А ты зможаш, я ж ведаю... Набытак, набытак...

Гэта былі апошнія словы старога Тэрапя. Ён мірна спачыў, заснуў вечным сном.

III

Развіднела, настаў дзень. Усюды ляжаў мокры расталы снег, стаялі вялізныя лужыны, а з шэрых аблачын яшчэ падалі рэдкія кроплі, з-за хмар часам выглядвала сонца, і тады па зямлі слізгала яго шчаслівая, мяккая ўсмешка.

Дрэвы ў лесе стаялі нерухома, ад іх падалі зялёныя цені, набрынялыя пупышкі на бярозах нібыта саромеліся свайго выгляду, у галінах звінеў і пырхаў лёгкі ветрык. Гэта была старая і адначасова новая песня свабоды.

З двара даносіўся пах гною і расталага снегу, нівы стаялі шэрыя і голыя, ля кучы гною кешкаўся певень з курамі і час ад часу задзірліва кукарэкаў.

Старога гаспадара Тэрапя, абмытага і паголенага, у белай кашулі палажылі на дошку і занеслі ў асець. Ійсакі стаяў на парозе, глядзеў і думаў: «Вось тут ляжыць цяпер мой бацька, бледны і навек супакоены. Яшчэ ўчора ён, закасаўшы рукавы, у крыві па локаць, з нажом, забіваў скаціну. У душы ў яго былі сумота і непакой. Так ён і жыў... А ці не ўсё роўна, у сумоце, у журбе, хаваючы іх пад бледным тварам, пакідаць сваё жытло зямное...»

I ў думках у хлопца паўстаюць малюнкі нягод, якія выпалі на долю гэтага чалавека, ужо нерухомага і схаладнелага, на гэтай зямлі. Колькі ж працы трэба было пакласці, колькі нечалавечых намаганняў, а потым страціць апошнюю надзею і апынуцца на гэтай шурпатай дошцы паголеным, у чыстай кашулі...

Тут ён прыйшоў у гэты свет, поўны пакутаў, і тут жа, на гэтым самым хутары Тэрапя, перайшоў у лепшае царства. Ягоны бацька быў каржакаваты стары.

З магутных дрэў ён пабудаваў гэтую сялібу Тэрапя, урабіў гэтую камяністую зямлю, ператварыў хутар у багатую сялібу, набыў грошы і самастойнасць. Ягоная маці, гаспадыня хутара, кажуць, адбілася ад цыганскага табара і перадала хлопцу бурлівую, гарачую цыганскую кроў.

Калі яму было 15 гадоў, ён пачаў гуляць па вёсках і выпіваць. Ён збіваў замкі з канюшняў, краў коней і мяняў на гарэлку. Нарэшце бацьку ўсё гэта надакучыла, і ён сказаў: «Калі басцяешся, дык і басцяйся, ідзі сваёй дарогай, а дадому можаш не паказвацца». Тады Цімо Тайкінамаа сышоў, і гадоў дзесяць пра яго не было нічога чуваць. Дома застаўся другі сын, крыху маладзейшы, які быў дамаседам, спакойным і працавітым. Затое старэйшы сын дзе толькі не валачыўся: быў матросам на парусніку, ездзіў у заморскія краіны, то працаваў/ то валацужыў, пабыў у вялікіх і малых гарадах, словам, нагледзеўся ўсяго. Потым раптам з’явіўся ў роднай вёсцы, шыкоўна апрануты, з манішкай, у чаравіках, чорных, як добра прасмолены човен. Ягоная маці памерла некалькі гадоў таму, a бацька ляжаў хворы.

Сэрца яго старога бацькі, набалелае і жорсткае ад пакутаў, паціху змякчэла, а сам ён у чаканні смерці забыўся на сынавы грахі. Ён паклікаў свайго сына-валацугу і сказаў, што аддае яму ў спадчыну палову зямлі і гаспадаркі, а будуць ягоныя браты жыць з ім ці не – гэта іхняя справа.

Такі паварот вельмі цяжка параніў сэрца домаседлага брата. Ён сказаў, што гэта несправядліва, бо той, хто басцяўся немаведама дзе, прыйшоў і атрымаў палову таго, што ён набыў, ламаючы хрыбет на гэтай зямлі, нібы прыгонны. I, напэўна, яму давядзецца пакінуць усё і пайсці куды вочы глядзяць, бо тут ён не зможа жыць і працаваць спакойна. I ён сышоў, падаўся некуды за мора ды там і застаўся.

А старэйшы сын Цімо гаспадарыў на хутары ды заляцаўся да дзяўчыны з суседняга заможнага хутара. Бацька памёр. I тут у сынка зноў ускіпела кроў: ён вырашыў справіць памінкі і вяселле адначасова. Вяселле трэба было згуляць як мага хутчэй, дык лепей ужо зрабіць гэта адразу, чым адкладваць надоўга. Дарэмна набожныя вясковыя бабулі даказвалі яму, што ён гнявіць Бога, дарэмна яны стараліся ўгаварыць яго пахаваць бацьку з мірам.

– Няхай бацька спіць спакойна. Думаю, што яго болей не хвалюе наша зямная мітусня, ні тым болей памінкі, вяселлі ці хрэсьбіны... Ён шмат разоў казаў мне, што ў хаце патрэбна гаспадыня. Вось і будзе самы час...

Так і атрымалася, што на адной палове хаты паміналі бацьку, а ў другой спраўлялі сынава вяселле. Стаяла восеньская ноч, у бяздонні чорна-сіняга неба мільгацелі зоркі, за лесам павольна спускаўся серп месяца, моўчкі рассцілаліся палі, залітыя жоўтым месячным святлом, на дарогах і ў двары серабрыўся, зіхцеў галалёд. У пакоі, дзе спраўлялі вяселле, было ціха, здаецца, што радасць і весялосць адляцелі далёка-далёка. I толькі п’яны жаніх гойдаўся на лаўцы.

– Гэй, здаецца, што ў маім доме спраўляюць двое памінкаў! Я ж назнарок зладзіў вяселле і хаўтуры разам, каб радасць побач са смуткам была болей выразнай. Аднак здаецца, што вяселля не атрымалася, а толькі двайныя памінкі... Грайце, музыкі! Давайце вып’ем віна!

Стары сівы музыка, асмялелы ад выпітага віна, размашыста падставіў скрыпку да шчакі. Чырвона-карычневая паліроўка заблішчэла ў цьмяным святле, даўгія худыя пальцы забегалі па струнах, заскакаў смычок, і прастору пад чорнай закуранай столлю запоўнілі нізкія радасныя гукі вясельнай полькі. Яны дурманілі сваёй весялосцю, і ўсе кінуліся скакаць. Зарыпелі маснічыны, далёка ў начной цемры разносіліся грукат абцасаў, гучныя выкрыкі хлопцаў і дзявочае хіхіканне. П’яны жаніх ківаўся ў пакоі, дзе ішло вяселле, часам прабіраўся праз цёмныя сенцы на другую палавіну, дзе сядзелі пажылыя людзі і ў журбоце ўспаміналі нябожчыка, гаварылі пра ягонае жыццё і смерць і пра нядаўняе пахаванне. Да іх падсаджваўся спахмурнелы і нібыта працверазелы жаніх; здавалася, што ён таксама гараваў, але і прыслухоўваўся, калі яго лаялі за грахі і бязбожныя ўчынкі, ён слухаў, згаджаўся і ківаў галавой, але раптам успыхваў:

– Жыццё трэба пражыць! А ў магіле яшчэ наляжымся...

I ён зноў з цяжкасцю прабіраўся ў пакой, дзе ішло вяселле, рагатаў і весяліўся, ды раптам азвярэў немаведама з-за чаго, стаў хапаць мужчын за грудзі, яго адкінулі ў кут? і тады ён зусім развар’яваўся:

– Што?! Хто вам дазволіў прыйсці сюды на хаўтуры скакаць і весяліцца? Гэта ж зусім не па-людску, хоць я і не надта здаровы мужык, але ў мяне яшчэ хопіць розуму, каб спыніць гэтыя паганыя скокі ў доме, адкуль толькі што вынеслі майго небараку бацьку і пахавалі з мірам.

Ён схапіў качаргу, брыдка вылаяўся і пачаў выганяць усіх на двор. I вось ён стаіць сярод двара без шапкі, ускалмачаныя валасы стаяць дыбам, у руцэ закапцелая качарга, і раптам ён дастае з кішэні бутэльку і кажа:

– Вып’ем з гора глыток за бацькаву смерць, а другі за маё вяселле. – У бяздоннай нябеснай глыбіні цьмяна мільгалі зоркі, яны нібыта падміргвалі камусьці, заледзянелая дарога зіхцела, як алавяная стужка, і памалу шум гасцей з вяселля і хаўтураў стаў аддаляцца. Дамашнія і маладая стаялі на ганку і ля варот і на чым свет лаялі новага гаспадара, а нейкая жанчына нават заплакала:

– Хто ж думаў, што так выйдзе.

Пакрысе ўсе пачалі разыходзіцца. Маладога гаспадара, п’янага, як цэп, так і пакінулі сярод двара. Ён ледзь дацягнуўся да лазні, дзе яшчэ заставалася ўчарашняе цяпло, грымнуўся на падлогу і заснуў, як бервяно.

Яго знайшлі толькі пад ранне, здубянелага, з прымёрзлымі да падлогі валасамі, яго біла ліхаманка.

Хвароба была цяжкой. Шмат разоў бабулі думалі, што ён вось-вось аддасць канцы. Аднак праз колькі тыдняў ён ачуняў, падняўся і стаў даглядаць сялібу і гаспадарку з такім стараннем, нібыта гэта быў іншы чалавек.

IV

Хвароба высмактала з новага гаспадара Тэрапя ўсе сілы, ад яго засталіся скура ды косці. Валасы пасівелі, і гэта быў ужо не той бадзёры і зухаваты хлопец, а нейкі цень былога чалавека. Аднак ягоная кроў зноў забурліла, і здавалася, што цяжкая хвароба нават прыбавіла яму запалу, ён стаў часцей успыхваць і злавацца. Аднак гэта стаў зусім іншы чалавек. Ён болей не браў ні кроплі, кінуў усе свае дурасці, а ўвесь свой запал скіраваў на тое, каб лепей весці гаспадарку, сабраць як мага болей грошай і павялічыць сваю маёмасць. У хуткім часе вясёлы некалі гаспадар Тэрапя праславіўся сваёй сквапнасцю і хцівасцю. Набытак, вялікі набытак, хлеб, каровы і грошы – вось чым была напоўнена ягоная душа. У той жа час ён удала прыкідваўся вельмі набожным чалавекам, чытаў Біблію, вёў бясконцыя размовы пра закон і справядлівасць, стараўся неяк суняць сваю бурлівую кроў, жыць ціха і спакойна, каб вымаліць сабе блаславенне боскае і пад аховай нябёсаў павялічваць свае набыткі...

Тады ж, на першым годзе, нарадзіўся Ійсакі. Болей дзяцей у сям’і не было. Маці, добразычлівая і слабая жанчына, якая ў тыя гады пачынала таўсцець, вельмі старанна даглядала хлопчыка. Бацька шчыраваў на гаспадарцы, працаваў сам і не даваў лайдачыць іншым. Ён радаваўся, калі хутар багацеў, але адразу кідаўся ў роспач ад самых маленькіх няўдач.

Час ішоў, і ў памяці Ійсакі адкладваліся першыя карціны жыцця. Лета, хата на схіле пагорка, шэрыя будынкі, зялёная трава, сіні купал неба, чорныя крылы ластавак, выган, дзе пасвіліся каровы, вятрак за зялёным полем на вяршыні пагорка, вялізныя крылы шумяць і свішчуць ад ветру... Або зіма, калі ён залазіў каленькамі на лаўку і глядзеў праз заінелае акно на вялізныя сумёты, адшліфаваныя да бляску вострымі нябачнымі ножыкамі ветру, на дзівосныя снегавыя ўзоры... Снежны пыл белым воблакам ляцеў да лесу, і там, на чорным фоне заснежаных дрэў, бачыліся дзіўныя лялечныя галовы, пачварныя тулавы, вялізныя пагрозлівыя пальцы...

Хутка Ійсакі давялося пакінуць свае назіранні. Бацька пачаў прымушаць хлопчыка працаваць у гаспадарцы. Як толькі маленькія рукі памацнелі, каб можна было трымаць лейцы, бацька, выцершы хлопчыку нос, ставіў яго на калёсы і вучыў кіраваць коньмі. Ён даваў яму ў рукі нож і загадваў выразаць розныя рэчы для гаспадаркі, прымушаў хлопчыка раздзімаць мяхі ў кузні, словам, рабіць усё, што было яму па сілах, a часам нават і болей. Вечарамі, пры лучыне, ён вучыўся чытаць, ды так старанна, што пот выступаў на лбе.

Цімо Тайкінамаа выхоўваў свайго сына. Яго ўвесь час мучылі згрызоты сумлення за маладыя гады свайго жыцця. Ён быў упэўнены, што стаў некалі распуснікам і п’янюгай толькі таму, што яго гадавалі занадта вольна, што да яго зазелянелых парасткаў жыцця ў свой час не паставілі ніякіх падпорак. Ён рос і поўзаў па свеце, пакуль ягонае амаль загубленае жыццё не паставіла апору само сабе, і па гэтай апоры яно пачало ўздымацца ў вышыню і ў той жа час пусціла магутныя карані, здабываючы сокі зямлі.

З ягоным сынам такое не павінна было здарыцца. Галінкі трэба прыгінаць маладыя. Ён узяўся надаваць свежай гліне патрэбную форму, пакуль сын быў малады і хуткі, бацька пачаў забіваць для яго ў зямлю падпоркі, угнойваць глебу і паказваць сыну правільны шлях у жыцці, якое ён сам сабе намеціў, пасля таго як рассеяўся туман маладосці...

Ён увесь час вучыў Ійсакі, што ў жыцці трэба заўсёды працаваць,.быць ашчадным і багацець любым чынам. Ніякіх адхіленняў ад бацькавага следу не магло быць. Цімо Тайкінамаа быў ад прыроды запальчывы і нецярплівы, але ў прысутнасці сына трымаўся надзіва ціха і прыстойна. Ён заўсёды стрымліваўся, амаль ніколі не лаяўся, хоць заўсёды сварыўся з усімі сваімі парабкамі і суседзямі. Хлопчык памятаў толькі два ці тры выпадкі, калі бацька дарэмна крычаў на яго.

Яны працавалі ў кузні. Стаяў асенні вечар. Хлопчык раздзімаў мяхі, палаў вугаль, і чырванела жалеза ў горне, вычварна скакалі сіняватыя языкі полымя. Бацька старанна махаў молатам, ён каваў жалеза на кавадле, праз комін у начную цемру выляталі іскры. Бацька загаварыў, як прапаведнік, бо заўсёды размаўляў з сынам павучальным тонам. Ён казаў, што чалавек павінен старанна працаваць, старанна ўрабляць зямлю і ніколі не пакідаць свайго дома. Толькі прыдуркі цягаюцца па свеце ды туляюцца па розных закавулках... Аднак як толькі хлопец спытаўся, чаму ж бацька некалі пайшоў па свеце...

– Што?! – аж скамянеў ён, а потым усунуў жалеза ў агонь, хоць яно і так чырванела, ажно іскры паляцелі. – Ты што пытаешся, смаркач? Што табе нагаварылі людзі? Можа, і ты хочаш пайсці? Дык ідзі, ідзі на Паўночнае мора, на рыбацкі карабель! Ідзі! Пакупайся ў ледзяной вадзе, пажары гнілых селядцоў ды цюленевага тлушчу... Я ведаю, што гэта такое...

Пакрысе ён супакоіўся. Нетаропка, спакойна ён растлумачыў сыну, што некалі сышоў праз дурасць, проста маладая прыдуркаватасць заела. Вось таму ён усё і ведае, ведае цвёрда. Чалавек павінен жыць на адным месцы. Перакаці-поле нічога не набудзе.

Аднойчы яны былі ў млыне. Дзьмуў суровы, пранізлівы асенні вецер. Шумелі крылы, высокі млын дрыжаў, з грукатам круціліся цяжкія жорны, і ручаёк мукі плаўна сцякаў у мяшкі на падлозе. Маленькі Ійсакі прыслухоўваўся і думаў. Ён успомніў, як Хура, сварлівая старая з маленькай хаціны, папрасіла крыху мукі, а бацька толькі пакрактаў: «Няма чаго даць».

«Шмат каму патрэбна мука», – сказаў сабе Ійсакі, успамінаючы бацькава «няма чаго даць».

– Што?! – загарлаў бацька. – Што ты слухаеш усялякіх лайдакоў? Ты думаеш, у нас шмат мукі? Ты што думаеш, яе трэба раздаваць усім гультаям, якія валяюцца на лаўках і не хочуць жыць сумленна? Дык што, усё, набытае цяжкаю працай, раздаць гэтым п’янюгам? Пайшоў прэч!

Хлопец, не спыняючыся, бег дамоў праз цёмнае поле з такім адчуваннем, што бацька яго бывае часам надзіва жорсткім і незразумелым. Калі спусціцца з пагорка Тэрапя ў вялікую вёску каля рэчкі, то там, каля ручая, стаіць чырвоная хацінка з белымі аканіцамі. Там жыў Матці-Законнік, дзіўны чалавек, які пісаў вяскоўцам справавыя паперы, адпраўляў іх у кантору, хадзіў па судах. У ягоным жытле было безліч кніг, кучы паперы, бутэлек з чарнілам і алоўкаў. I вось аднойчы Цімо Тайкінамаа ўбачыў там свайго сына. Матці-Законнік сустрэў яго на дарозе, завёў да сябе ў хаціну, пачаў паказваць яму кніжкі і малюнкі, тлумачыў, што да чаго, а хлопчык слухаў, разявіўшы рот і гледзячы на ўсё вялізнымі вачыма. У Матці-Законніка была свая запаветная мара: людзей трэба вучыць і развіваць...

Аднак Цімо Тайкінамаа вельмі раззлаваўся, вылаяў Матці-Законніка, а сыну заляпіў моцнага ляшча.

– Ты што?! Можа, збіраешся забіць сваю галаву гэтай дрэнню – кніжкамі, збіраешся вучыцца ў кніжнікаў, дурань ты гэткі?.. Ежа, добры дрын і праца – вось і ўся твая навука.

He, Цімо Тайкінамаа не дазволіў сыну збочыць з правільнага шляху. Чытаць яму дазвалялася толькі ў нядзелю і толькі Біблію, тую самую Біблію ў драўляных вокладках, якую набыў яшчэ дзед. I не болей. Яму ніколі не дазвалялі хадзіць у госці.

Так рос і разумнеў Ійсакі. З маладых гадоў ён быў сур’ёзным чалавекам. Ён ніколі не смяяўся, не гаварыў шмат, і толькі зрэдку на ягоным невыразным твары з’яўлялася нешта падобнае на ўсмешку. З маленства ён прывык да працы і ні хвіліны не мог пасядзець без справы. Уначы ён моцна спаў, у нядзелю чытаў Біблію, спачатку без асаблівай ахвоты, а потым, паступова, гэты занятак прыйшоўся яму даспадобы. I вось тады ўсякія сумненні пакінулі яго, хлопец зразумеў усе перавагі заможнай гаспадаркі, урадлівых палёў, дагледжанай жывёлы, хлеба і грошай. Ніколі ён не растраціў дарэмна ніводнага пені, не паспытаў, як пахне люлька з тытунём, не пакаштаваў гарэлкі і віна, не купіў сабе ніякіх убораў, нічога.

З цягам часу Цімо Тайкінамаа стаў паглядаць на сына са здзіўленнем і нават пачаў пабойвацца яго. Бацька нават не паверыў, што яму ўдалося выгадаваць такога бездакорнага і дасканалага чалавека, ці гэта толькі яму здаецца... Аднак усё было на праўдзе.

I Цімо Тайкінамаа нават пачаў асцерагацца сына, паважаць яго. Стары паверыў сыну і з цвёрдай надзеяй сказаў яму, стоячы на парозе смерці:

– Ты зможаш...

Такі быў гэты хлопец, Ійсакі Тайкінамаа, новы гаспадар Тэрапя, які стаяў, прыхіліўшыся да вушака, і апошні раз глядзеў на бацьку, што ляжаў на лаўцы памыты, паголены і ў белай кашулі.

Жаўрук, першы вясновы жаўрук, узляцеў у бясконцую сінечу веснавога неба і радасна заспяваў сваю песню. Дождж скончыўся. Толькі кроплі вады зіхцяць на галінках і напамінаюць аб тым, што нядаўна быў дождж.

V

Ійсакі Тайкінамаа стаў гаспадаром Тэрапя, калі яму не было яшчэ і дваццаці гадоў. Вяскоўцы і хутарскія прыслухоўваліся, прыглядваліся, ажно шыі выцягвалі ад цікаўнасці: як жа ён будзе жыць? Бацькі ж, які прыглядаў за ім, кіраваў і паказваў, ужо не было... Ці прачнецца ў ім бурлівая кроў сям’і Тэрапя. Аднак не відаць было, каб яна прачнулася і завіравала. Малады Ійсакі жыў, як і бацька, ён быў сур’ёзны, негаваркі і пахмурны. Ён працаваў ад цямна да цямна, і гэтак жа працавалі ягоныя парабкі. Непрыкметна і спакойна праходзілі тыдні. Кожную нядзелю зрання ўсе парабкі хутара Тэрапя праходзілі адзін за адным у прысценак, дзе выпівалі па чарцы гарэлкі. Такая завядзёнка існавала на хутары ўжо не адзін дзесятак гадоў, і малады гаспадар не адмяніў яе, хоць сам не браў у рот ні кроплі. Потым ён завальваўся спаць на ложак або чытаў Біблію, адкуль яшчэ стары гаспадар-нябожчык узяў гэтую завядзёнку, бо там гаварылася: няма такой зямлі, дзе не было б віна.

Праз пару гадоў хлеў на хутары зноў запоўніўся скацінай, як і тады, калі Цімо Тайкінамаа ў апошні дзень свайго жыцця ўзяўся забіваць яе. Свіран быў поўны збожжа, а металёвы куфэрачак поўніўся грашыма, там ляжалі яшчэ бацькавы грошы, а на самым дне, напэўна, былі яшчэ і дзедавы.

Вяскоўцы з цікавасцю паглядвалі на яго: ці не здарылася чаго на хутары, ці не завёў ён сабе гаспадыню, жанчыну з якога-небудзь багатага дому, ці не заляцаецца ён да сваіх румяных парабчанак. Аднак Ійсакі хадзіў па-ранейшаму замкнёны і негаваркі. Адразу відаць, што ў яго жылах цячэ бляклая вада, а не чырвоная бурлівая кроў, бо не было ў ім ні страсці, ні пажадлівасці.

Але ўсе памыляліся, жаданне ў яго было, адно, ды такое моцнае, што другому месца ў душы ўжо не заставалася: любым чынам павялічыць набытак, сабраць як найболей грошай.

Неяк узімку ён адшукаў куфэрак бацькі-нябожчыка, поўны грошай.

– А ці варта збіраць грошы, каб яны ляжалі вось так дарэмна? Ці не лепей пусціць іх у свет, паліхвярыць? Няхай яны памножацца ў два, у дзесяць разоў...

Ійсакі пачаў даваць грошы сялянам і торпарам пад вялікія працэнты. Памалу ён стаў нібыта банкірам, гэткім вялікім тузам, якога ненавідзелі і баяліся, паважалі і схіляліся перад ім. Ён праславіўся сваімі дзіўнымі звычкамі, але болей за ўсё скнарлівасцю і сквапнасцю. Апранаўся ён не так, як усе людзі, і нават калі еў, здавалася, шкадаваў ежы. Узімку і ўлетку ён насіў адзін і той жа запэцканы гноем брудны кажушок, аўчынную шапку і старыя збітыя боты.

Калі хто-небудзь не мог заплаціць яму працэнтаў або станавіўся банкрутам, то ўсё ішло з малатка і, вядома ж, трапляла да Ійсакі Тайкінамаа. Ішлі гады, і ён стаў уладальнікам шматлікіх дамоў, палёў, вялікіх лясоў, тоўстых пачак грошай, вэксаляў, якія цягнулі грошы з няшчасных людзей, ды так, што многія былі вымушаны пакідаць бацькоўскія дамы таму, у каго і так было безліч усялякага дабра.