Текст книги "У сьвятле гістарычных фактаў"

Автор книги: Паўла Урбан

Соавторы: Паўла Урбан
сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 13 страниц)

З гэтае прычыны ў Літоўскім Статуце выданьня 1588 году (разьдзел ІІІ, арт.12) ужо канстатавалася, што гэтыя «права и вольности» даюцца «только Литве, Руси, Жмуди, родичом старожитном и уроженцом Великого Князства Литовского и иных земель, тому Великому Князству принадлежащих».

Як ужо зазначалася, згодна з прывілеем 1574 году жамойты выступаюць у якасьці апрычонага «вольнага народу». У ім таксама казалася, што вялікі князь забавязваецца не прызначаць на Жамойць «на вряды и достоинства иншого народу людей». Хто ж былі гэтыя «іншага народу людзі»? Калі прасачыць жамойцкія соймавыя пэтыцыі й адказы на іх 1542 і 1554 гадоў, дык выглядае, што імі былі – «Литва» й «Русь», а таксама «Ляхи»[63]. Адным словам, жамойты самі не раднілі сябе зь ліцьвінамі.

Першы пісьмовы помнік у жамойцкай мове – Катэхізіс – належыць да 1545 году. Аднак ён быў выдадзены за межамі Вялікага Княства Літоўскага – у Кёнігсбэргу й выдадзены немцамі-лютаранамі з мэтай пашырэньня лютаранства на Жамойці. Ад 1579 году ў выданьнях, што таксама выходзяць у Кёнігсбэргу, жамойцкая мова пачынае звацца літоўскай. Тут проста само просіцца пытаньне, ці не паўстала гэтае атаесамленьне жамойцкае мовы зь літоўскай пад уплывам тэорыі пра «рымлянскае паходжаньне» старажытных ліцьвіноў і жамойтаў?

З гэтае тэорыі, праўдападобна, выходзіў таксама ананімны аўтар брашуры «Размова паляка зь ліцьвіном пра вольнасьць і няволю». Гэтая брашура, што выйшла ў Вільні наконадні Люблінскае вуніі, прыпісваецца паляку з паходжаньня, віленскаму войту Аўгустыну Ратундасу Мялескаму. Аўтар брашуры, разгадваючы праблему, чаму «Літва паслугоўваецца рускай мовай», прыходзіць да высновы: «бо Русь былі харобрымі, здольнымі і ўдзячнымі людзьмі ў Літве», і з гэтае прычыны Літва запазычала ў іх іхную мову. Што да яе «ўласнае мовы», дык, сьцьвярджае ананімны аўтар, яна «не ўжывалася, з выняткам на морскім узьберажжы, дзе цяпер Прусія, Жамойць, Лівонія, ажно па раку Вяльлю»[64].

Бясспрэчна, беларуская мова прынялася ў старавечнай Літве не таму, што яна адчувала нейкую «ўдзячнасьць да Русі». Прычына гэтага хавалася глыбей – праўдападобна, у адной і той жа крыніцы славянскай мовы. Тым часам і апошняя ведамка, выразна выдзяляючы Жамойць, пацьвярджае, прыкладам, тое асьведчаньне Энэя Сыльвія Пікаляміні ды робіць зразумелым, чаму вялікі князь Гедзімін запрашаў у Вялікае Княства Літоўскае місіянэраў зь ведамі «польскае» і «рускае» мовы.

Герб Пагоня

Прафэсар Абэцэдарскі ўсе паданыя тут факты зусім ігнаруе. Больш за тое, ён зноў накідваецца на «беларускіх буржуазных нацыяналістаў» за тое, што яны «нават укралі» ў летувісаў іхную нацыянальную сьвятасьць – Пагоню. Пры гэтым Абэцэдарскі ня хоча ці ня можа ўдумацца ў этымалёгію тэрміну «Пагоня» – тэрміну выразна славянскага паходжаньня. Для пацьверджаньня, што Пагоня была быццам «асабістым гербам вялікіх князёў літоўскіх – літоўцаў (г.зн. летувісаў) па паходжаньню», ён зварачаецца да сьведчаньняў Густынскага летапісу, пісанага пры канцы ХVІ – пачатку ХVІІ стагодзьдзя. У гэтым летапісе зазначалася: «А Витэнь нача княжити над Литвою измысли себе герб и всему княжеству печать: рыцер збройный на коне с мечем, еже ныне наричут Погоня». Абэцэдарскі падае таксама сьведчаньне Быхаўцавае кронікі, паводле якога Пагоня быццам бы абазначала «дарослага князя», што мог кіраваць дзяржавай і бараніць яе ад варагоў. З гэтага ён і высноўвае, што «сцвярджэнне аб беларускім паходжанні герба Пагоня з'яўляецца такой жа хлусьнёй, як і ўсе іншыя "гістарычныя экскурсы"» тых жа «беларускіх буржуазных нацыяналістаў».

Між іншага, Абэцэдарскі часта цытуе зборнік «Гісторыя Беларусі ў дакумэнтах і матар'ялах» (т.1, Менск, 1936), але ён так і не спасьцярог апублікаванае ў ім граматы-прывілею Ягайлы 1387 году, дзе выразна кажацца, што Пагоня абазначае «паспалітае рушаньне», г.зн. усенародны заклік да вайны й перасьлед ворага. Пагоня, такім парадкам, не магла быць ні «асабістым гербам» князёў, ні сымбалізаваць «дарослага князя». Яна, дарэчы, не была таксама й творам вялікага князя Віценя. Сярод віслых пячатак аднаго з актаў канца ХІV стагодзьдзя гэтая Пагоня красавалася на пячатцы друцкіх князёў. Яна была таксама й на пячатцы полацкага ўладыкі, прывешанай да гандлёвае ўмовы 1330 году між Полацкам і Рыгай. Усё гэтае дае аснову дапушчаць, што Пагоню Вялікае Княства Літоўскае пераняло ад Полацкага княства.

«Летувіскае панаваньне»

Галоўны аргумэнт, які выстаўляецца Абэцэдарскім на некарысьць беларускасьці Вялікага Княства Літоўскага, – гэта, паводле ягонае заявы, «панаванне» ў ім «літоўскіх князёў» і «літоўскіх феадалаў». Зазначым яшчэ раз, што ў зразуменьні Абэцэдарскага тыя выступаюць не як гістарычныя ліцьвіны, а як сучасныя летувісы.

Тут спасьцярагаецца сама грубая нацяжка. Можна, ведама, дапусьціць, што старадаўныя ліцьвіны паходзілі зь сям'і балцкіх народаў. Аднак жа, як вынікае, з даўных часоў яны падпалі працэсу славянізацыі, ці канкрэтна – беларусізацыі. Тым болей гэта павінна датычыць тых «літоўскіх князёў» і «літоўскіх феадалаў». Калі не лічыцца з гэтым фактам ды мэтадам Абэцэдарскага падыходзіць да гісторыі іншых народаў, дык давядзецца ня толькі Кіеўскую Русь, але й Расею ХVІІІ-ХІХ стагодзьдзяў назваць дзяржавай нарманаў-варагаў і немцаў. Фактычна, тут таксама «панавалі» чужаземныя «князі-цары» й «феадалы». Разам з гэтым і Польшчу трэба было б назваць ня польскай, а хто ведае якой дзяржавай, бо й тут «панавалі» каралі чужаземнага паходжаньня. Аднак нікому і ў дум ня прыйдзе характарызаваць, прыкладам, Кіеўскую Русь, Расею ХVІІІ-ХІХ стагодзьдзяў і Польшчу нейкімі чужаземнымі нацыянальнымі творамі, пры гэтым з сама бязьлітасным стаўленьнем да «падбітых» народаў.

Чаму ж у гэтым выпадку зь іншай меркай трэба падыходзіць да гісторыі Вялікага Княства Літоўскага?!

Дарэчы, прафэсар Абэцэдарскі карыстаецца тут надта нізкім мэтадам фальшаваньня гісторыі. Прыкладам, ён цьвердзіць, што ажно да 1563 году беларускія феадалы, якіх ён таксама заве «заходнерускімі феадаламі» ці «праваслаўнымі беларускімі феадаламі», не дапушчаліся ні ў склад Паноў-Рады Вялікага Княства Літоўскага, ні да займаньня тут вышэйшых дзяржаўных пасадаў. Гэта Абэцэдарскі паўтарае шмат разоў:

«Кіруючая палітычная роля ў Вялікім княстве літоўскім належала буйным феадалам-землеўласнікам літоўскага паходжання – «панам». З іх складаўся і вышэйшы дзяржаўны орган – рада пры вялікім князі, так званая «паны-рада». Галоўныя месьцы ў гэтай радзе займалі родзічы вялікага князя і прадстаўнікі літоўскай феадальнай арыстакратыі.

Вышэйшыя дзяржаўныя і прыдворныя пасады (канцлера, гетмана, падскарбія земскага і інш.) таксама займалі буйныя феадалы літоўскага паходжання.» (б.24)

«...Беларускія феадалы не адыгрывалі кіруючай ролі ў дзяржаве, яны не ўваходзілі ў склад «паноў-рады», не ўдзельнічалі ў выбарах вялікага князя, не мелі асабістых гарантый. Аб другарадным палітычным становішчы беларускіх феадалаў сведчыць і той факт, што яны былі падсудны не непасрэдна вялікаму князю, а мясьцовым прадстаўнікам вялікакняжацкай адміністрацыі. Буйныя літоўскія феадалы былі падсудны толькі вялікаму князю.» (б.25)

«Каб утрымаць літоўскіх феадалаў у васальнай залежнасці, Ягайла ў 1413 г. выдаў так званы Гарадзельскі прывілей... Гэтым прывілеем было яшчэ больш узнята і юрыдычна замацавана пануючае становішча буйных літоўскіх феадалаў у Вялікім княстве літоўскім...

Сярод феадальнай знаці, якой былі наданы гэтыя правы і прывілегіі, не было ніводнага феадала – беларуса па паходжанню. Гарадзельскі прывілей неаднаразова падкрэсліваў, што гэтыя правы і прывілегіі атрымліваюць літоўскія феадалы толькі каталіцкага веравызнання... Такім чынам, Гарадзельскі прывілей, які меў значэнне асноўнага закона дзяржавы, заканадаўча пазбавіў беларускіх праваслаўных феадалаў дзяржаўнай улады.» (б.27-28)

«Беларускія феадалы былі такімі ж прыгнятальнікамі народных мас, як і літоўскія феадалы. Дзяржаўная ўлада ахоўвала іх класавыя інтарэсы. Але да кіраўніцтва дзяржаваю літоўская феадальная знаць беларускіх феадалаў не дапускала...» (б.29)

«Толькі ў другой палове ХVІ ст., калі ўнутрыпалітычнае і знешнепалітычнае становішча Вялікага княства літоўскага надзвычайна ўскладнілася ў сувязі з Лівонскай вайной.., вялікакняжацкая ўлада была вымушана выдаць прывілей (1563 г.), які абвяшчаў, што на праваслаўных беларускіх феадалаў распаўсюджваюцца ўсе тыя правы і прывілеі, якімі карысталіся па Гарадзельскаму прывілею літоўскія феадалы.» (б.30-31)

«Сам факт выдання прывілея 1563 г. пераканаўча сведчыць, што праваслаўныя беларускія феадалы не мелі тых палітычных правоў, якімі карысталіся феадалы літоўскія. Але істотнага значэння для беларускіх феадалаў прывілей 1563 г. не меў, бо праз 6 год, у 1569 г., Вялікае княства літоўскае аб'ядналася з Польскім каралеўствам у адну дзяржаву – Рэч Паспалітую.

Такім чынам, да 1569 г. дзяржаўная ўлада ў Вялікім княстве літоўскім належала літоўскім феадалам...» (б.31)

Заўпраўды, маляўнічая гісторыя Вялікага Княства Літоўскага, асабліва для тых, хто азнаёмлены зь ёю з працаў савецкае гістарыяграфіі! Да гэтых дэклярацыйных заяваў Абэцэдарскага мы зьвернемся пазьней. Цяпер найперш возьмем гэты прывілей 1563 году.

У прэамбуле да яго гаворыцца: за князямі Ягайлам і Вітаўтам асаблівымі прывілеямі карысталася толькі шляхта каталіцкага веравызнаньня. Аднак у сувязі з тым, што ад даўных часоў праваслаўныя несьлі верную службу й займалі адказныя дзяражаўныя пасады як у складзе Паноў-Рады, так і «инде», касуюцца тыя два параграфы Гарадзельскага прывілею, што былі скіраваныя супраць праваслаўных.

Ужо толькі з гэтага вынікае, што «ад даўных часоў» ня мелі сілы тыя абмежаваньні Гарадзельскага прывілею, і «праваслаўныя беларускія феадалы» карысталіся аднолькавымі палітычнымі правамі зь іншымі. А хто ж падпісаў гэты прывілей 1563 году? Апрача трох каталіцкіх біскупаў, яго падпісалі: два Радзівілы – канцлер і ваявода віленскі ды вялікі гетман і ваявода троцкі; тры Хадкевічы – гетман дворны й стараста жамойцкі, крайчы Вялікага Княства і стараста бельскі ды стольны Вялікага Княства і стараста плоцельскі; князь К.К.Астроскі – ваявода кіеўскі, маршалак Валынскае зямлі й стараста ўладзімірскі; князь С.А.Збараскі – ваявода віцебскі; П.І.Сапега – ваявода наваградзкі; Васіль Цішкевіч – ваявода падляскі; Астафей Валовіч – маршалак дворны, падскарбны Вялікага Княства і стараста магілеўскі; Мікалай Кішка – падчашы Вялікага Княства і стараста дарагіцкі; князь Р.Ф.Сангушка – стараста жытомірскі; Ярош Карыцкі – канюшы дворны й стараста мельніцкі; С.У.Улошак – падскарбны дворны; Шчасны Сірутовіч – мечнік Вялікага Княства; Шчасны Герцык – харужы земскі; Ян Шымковіч – маршалак і пісар Вялікага Княства, стараста Цікоцінскі; Мікола Нарушэвіч – пісар Вялікага Княства і канюшы горадзенскі[65].

Колькі ж зь пералічаных тут паноў-радных было гэтак званых «літоўскіх феадалаў»? Два Радзівілы ды князь Р.Ф.Сангушка? Але ж і князі Сангушкі з даўных часоў былі праваслаўныя й падпадалі пад абмежаваньні Гарадзельскага прывілею. Як мы маглі канстатаваць вышэй, Радзівілы таксама ўважалі сябе за выхадцаў з «народу слаўнае славянскае мовы». Іншыя паны-радныя – Хадкевічы, Сапегі, Цішкевічы, Валовічы, Кішкі, князі Астроскія, Збараскія і г.д. – таксама былі праваслаўныя й «кроўныя» беларусы ў сяньняшнім значаньні. Да ўлады ў Вялікім Княстве Літоўскім яны прыйшлі ня ў 1563 годзе, а куды-куды раней, пра што будзе гаворка пасьля.

Дарэчы, паводле Абэцэдарскага, і Літоўскі Статут выданьня 1529 году быццам бы ўводзіў дыскрымінацыю між «беларускімі праваслаўнымі» й «літоўскімі» феадаламі. Прафэсар у гэтым выпадку нават паклікаецца на паасобныя ягоныя артыкулы, як, прыкладам, на артыкул 1 разьдзелу VІ, ды высноўвае, як ўжо згадвалася, што «аб другарадным палітычным становішчы беларускіх феадалаў сведчыць і той факт, што яны былі падсудны не непасрэдна вялікаму князю, а мясьцовым прадстаўнікам вялікакняжацкай адміністрацыі», а «буйныя літоўскія феадалы былі падсудны толькі вялікаму князю».

Скуль гэта ўзяў Абэцэдарскі – няведама. У згаданай мясьціне Літоўскага Статуту 1529 году пра падобную дыскрымінацыю зусім няма гаворкі. Тут проста кажацца, што звычайныя судовыя справы павінны разглядацца мясьцовымі судовымі органамі з удзелам, калі гэта канечна, старастаў і ваяводаў. З гэтае працэдуры, якая павінна асноўвацца на законах гэтага Статуту, ня можа быць якіх-колечы выняткаў, у тым ліку й для паноў-радных. Калі ж правасудзьдзе і законы відавочна парушаліся, у такім выпадку кожны мог зьвярнуцца да вышэйшых судовых інстанцыяў, у тым ліку й беспасярэдне да вялікага князя[66].

Зразумела, і ў гэтым разе Абэцэдарскі ня можа быць вынаходцам, што суд вялікага князя так ці інакш ня мог заладжваць усе судовыя закалоты. Зразумела таксама, што да вялікакнязеўскага суду ці да суду Паноў-Рады ня ўсе маглі даступіцца. Доступ тут мелі найперш магнаты, але ня толькі «літоўскія феадалы», пра якіх няма нават і гаворкі тут.

Шкада, што прафэсар не заўважыў артыкул 9 разьдзелу І Літоўскага Статуту 1529 году. А ён проста кажа:

«Тэж хочем и вставляем, и вечными часы маеть быти ховано, иж вси подданые наши, так вбогие, яко и богатые, которого раду колве або стану были бы, ровно а одностойным тым писаным правом мають сужоны быти.»[67]

Дыскрымінацыйным для «беларускіх праваслаўных феадалаў», што, выглядае, і мае на ўвеце Абэцэдарскі, мог бы быць артыкул 4 разьдзелу ІІІ гэтага Статуту. Але прачытайма ўважліва і гэты артыкул:

«Тэж уставуем: ач-колве право писаное дали есмо земли Великому Князьству Литовскому, а ведже старых врадов воеводства Виленского и воеводства Троцкого, и иных, воевод и кашталянов, и канцлерства, и маршалства земского, и маршалства дворного, и старостове и врадницы наши ничим не вменшаем; мают ся кождый з них у своем повете справоватися: судити, радити и децких своих всылати и врадов своих вживати подле давного обычая; одно судити мають тым писаным правом.»[68]

Калі верыць Абэцэдарскаму, гэты артыкул быццам пацьвярджае тыя абмежаваньні Гарадзельскага прывілею 1413 году, паводле якіх пералічаныя тут пасады, асабліва ў Віленскім і Троцкім ваяводзтвах, маглі займаць толькі «літоўцы каталіцкага веравызнання». Аднак жа ў зацытаваным артыкуле гутарка не пра тое, хто мае займаць гэтыя пасады, а якраз пра тое, якія правы й прывілеі тых, хто іх займае. Дарэчы, практыка шмат раней скасавала абмежаваньні Гарадзельскага прывілею. За часамі выданьня Літоўскага Статуту 1529 году яны былі ўжо анахранізмам.

На месьцы тут зазначыць, што ў агульнадзяржаўных прывілеях вялікіх князёў Аляксандра 1492 году й Жыгімонта ІІ Старога 1506 году чорным на белым канстатавалася, што ўрадавыя й мясьцовыя пасады будуць раздавацца не за «прыгожыя вочы» (паводле Абэцэдарскага – за гэтак званыя «летувіска-каталіцкія вочы»), а выходзячы з заслугаў і здольнасьцяў людзей. У прывілеі Жыгімонта нават падкрэсьлівалася – «літоўскім і рускім нобілям»[69].

Прафэсар Абэцэдарскі канкрэтна пра гэта ня кажа, аднак Літоўскі Статут 1529 году запраўды «абмяжоўваўся» апрычоным актам Жыгімонта таго ж 1529 году. У гэтым акце зноў сьцьвярджалася, што пасады ваяводаў, кашталянаў і г.д. павінны займаць «толькі каталікі» Вялікага Княства, але не чужынцы. Гэты быццам зварот да прынцыпаў Гарадзельскага прывілею быў спрычынены ўзвышэньнем заслужанага ў змаганьні з Маскоўшчынай князя К.І.Астроскага на першае месьца сярод Паноў-Рады Вялікага Княства Літоўскага. Паводле традыцыі, першынство гэтае належала віленскаму ваяводу, які адначасна займаў пасаду канцлера Вялікага Княства. Узьніклыя ў сувязі з гэтым закалоты былі кампрамісна залагоджаныя ў 1522 годзе. Тады вялікі князь Жыгімонт даў згоду, што пасьля сьмерці князя Астроскага ўсё стане на сваё месьца.

Аднак, як вынікае, гэты дыскрымінацыйны прывілей 1529 году быў выкліканы пастановамі каталіцкага сыноду, які адбыўся ў Вільні ў 1528 годзе. Пад ціскам Рыму гэты сынод забавязаўся пачаць бескампраміснае змаганьне супраць «гэрэтычных ідэяў і плыняў»[70], да якіх, зразумела, залічалася й займаньне праваслаўнымі вышэйшых дзяржаўных пасадаў. Ён аднак так і застаўся толькі адчэпным кампрамісам, бо не пакінуў ніякага сьледу ў Літоўскім Статуце 1529 году, не знайшоў таксама й свайго дастасаваньня на практыцы.

Рэлігійныя пытаньні ў Вялікім Княстве

Давядзецца тут, як выглядае, пачаць ад Адама і Евы.

У Сярэднявеччы рэлігія адыгрывала першарадную ролю, у тым ліку і палітычную. Да таго ж яна была нібы сямейнай справай валадароў, скуль ведамы пастулят: «чыё княжаньне, таго і рэлігія». Вялікае Княства Літоўскае было дзяржавай двух веравызнаньняў, але ў ім панавалі князі веравызнаньня каталіцкага, якія адначасна былі каралямі Польшчы – гэтага краю запраўды ваяўнічага каталіцызму. Таму й Вялікае Княства падпарадкавалася гэтаму правілу: «чыё княжаньне, таго і рэлігія» ці, наадварот, «чыя рэлігія, таго і княжаньне». І гэтае правіла найбольш яскрава знайшло сваё адлюстраваньне ў Гарадзельскім прывілеі 1413 году, што быў выдадзены польскім каралём Ягайлам і вялікім князем Вітаўтам. Ягайла тады ўважаўся й за «найвышшага князя літоўскага». Прывілей тварыў наступныя абмежаваньні:

«3. Таксама паны, шляхта й баяры земляў нашых літоўскіх, калі толькі будуць каталікі й падданыя Рымскае царквы ды якія атрымалі гербы, хай цешацца, удзельнічаюць і ўжываюць дараваньні, прывілеі й дазволы, намі ім дадзеныя й падараваныя, так, як гэта паны й шляхта Польскага Каралеўства карыстаюцца сваімі й зь іх цешацца.»

«10. Таксама годнасьці, пасады й урады, як у Польскім Каралеўстве, будуць заснаваныя й разьмешчаныя, а гэта ў Вільні ваявода й кашталян віленскі, таксама ў Троках і ў іншых мясьцох, дзе нам паказвалася б карысьней згодна нашае добрае волі для вечных часоў. А такія годнасьці няхай не абсаджваюцца нікім іншым, як толькі вернікамі каталіцкага веравызнаньня й падданымі Сьвятое Рымскае царквы...»[71]

Гарадзельскі прывілей, такім парадкам, выдзяляў каталікоў і абмяжоўваў у правох праваслаўных. Аднак ён абмяжоўваў у правох ня толькі «беларускіх праваслаўных феадалаў», але й «літоўскіх праваслаўных феадалаў», ня робячы ніякага вынятку й для вялікае грамады ўнукаў, праўнукаў ды яшчэ за жыцьцём сыноў Альгерда й Гедзіміна, што былі праваслаўныя. Ці задумваўся прафэсар Абэцэдарскі над гэтым вымоўным фактам, робячы выснову, што ў Вялікім Княстве «непадзельна панавалі буйныя літоўскія феадалы»? Не выпадкова Гедзімінавічы й Альгердавічы, як і ўсе іншыя «буйныя праваслаўныя феадалы», апынуліся на баку Сьвідрыгайлы, які, стаўшыся па сьмерці Вітаўта вялікім князем (1430-1435), фактычна зьліквідаваў гэтыя абмежаваньні Гарадзельскага прывілею і ў сувязі з гэтым сутыкнуўся зь Ягайлам і Польшчай.

За часамі выданьня Гарадзельскага прывілею ў Эўропе фактычна лютаваў ужо меч інквізыцыі, тут палалі вогнішчы, на якіх спальваліся «гэрэтыкі». Да гэтых «гэрэтыкаў» ледзь не залічаліся таксама гэтак званыя «схізматыкі» – праваслаўныя, а значыцца ў вачох ваяўнічага каталіцызму і яны не маглі карыстацца роўнымі правамі. Гэтая сярэднявечная цемра практыкавалася таксама ў Маскоўшчыне, а сяньня яшчэ практыкуецца ў Савецкім Саюзе, зьмяніўшы тут толькі рэлігійную апранаху на партыйную, з дамешкай, ведама, і гэтае рэлігійнае закваскі, пра што й сьведчыць гэтае «единственно верное марксистско-ленинское учение». Выходзячы з палітычных умоваў у СССР, прафэсар Абэцэдарскі павінен быў бы лепш разумець і тую атмасфэру Сярэднявечча, але яму чамусьці не шчасьціць у гэтым. Наагул, пад ціскам Польшчы дый Рыму сваім актам 1387 году Ягайла забавязваўся ня толькі ахрысьціць і перахрысьціць «усіх літоўскае нацыі», але й «памножыць каталіцтва на землях Літвы й Русі»[72]. Гэтыя пляны неўзабаве пакрыжаваў Вітаўт, выдаўшы ў 1392 годзе новы прывілей. У Вітаўтавым прывілеі ўжо казалася, што віленскі каталіцкі біскуп мае права з свае волі ахрышчваць толькі ліцьвіноў-паганцаў. Што ж да ліцьвіноў-праваслаўных (якія ў акце Вітаўта таксама называюцца «рускія» ці «русіны»), дык да апошніх гэты біскуп ня мог ужываць якога-колечы гвалту. Яны маглі захоўваць праваслаўнае веравызнаньне й маглі пераходзіць у каталіцтва, але з свае добрае волі[73]. Як ведама, у змаганьні тых часоў зь Ягайлам, які й Вялікае Княства «улучаў ды задзіночваў з Польшчай», Вітаўт апіраўся перадусім на сілы праваслаўных князёў – Гедзімінавічаў-Альгердавічаў, Друцкіх, Лукомельскіх, Турава-Пінскіх, Гальшанскіх і г.д.

Да зьяўленьня дыскрымінацыйнага Гарадзельскага прывілею ў пэўнай ступені спрычыніліся яшчэ наступныя фактары. Пасьля Грунвальдзкае перамогі над крыжакамі ў 1410 годзе пачаў расьці палітычны аўтарытэт Польшчы й Вялікага Княства Літоўскага ў Заходняй Эўропе. Тым часам змаганьне за Жамойць яшчэ не было скончанае, а жамойцкая праблема, што набыла міжнароднае значаньне, была зьвязаная з праблемай таго ж каталіцтва. Адным словам, праблема захаваньня палітычнага аўтарытэту Польшчы й Вялікага Княства ў Эўропе й гэтая жамойцкая праблема вымагалі ад Ягайлы й Вітаўта саступак на карысьць ваяўнічага каталіцызму. Больш за тое, кароль Ягайла, які намінальна заставаўся надалей «найвышшым князем» у нашым гаспадарстве, тады яшчэ ня меў спадкаемцаў, і з гэтае прычыны ягонае становішча ў Польшчы было даволі хісткім. Гэта вымагала ад яго шукаць хаўрусьнікаў у асяродзьдзі польскага вышэйшага духавенства ды йсьці насустрач яму ў рэлігійным пытаньні. З друтога боку, з дапамогай Гарадзельскага прывілею, які ўзвышаў нашую шляхту каталіцкага веравызнаньня і ў праўным дачыненьні збліжаў яе з шляхтай Польшчы, Ягайла шукаў таксама й падтрымкі сярод гэтае шляхты.

У абставінах Вялікага Княства Літоўскага, жыхарства й шляхта з магнатамі якога былі пераважна праваслаўныя, такая дыскрымінацыя праваслаўных была ненармальнай зьявай. Гэта разумеў як сам Ягайла, так асабліва й Вітаўт, які наагул быў індыфэрэнтным у рэлігійных дачыненьнях (гэтак, прыкладам, паведамляючы пра выбраньне Цамблака за праваслаўнага мітрапаліта Вялікага Княства, у адмысловым акце Вітаўт дэкляраваў: «А кто хочет по старым держатися, под властью митрополита Киевского, ине так добро, а кто не хочет, ине воля ему ест»[74]). Ня дзівіць таму, што яшчэ ў 1397 годзе яны ў згодзе зь мітрапалітам «Кіеўскім і ўсяе Русі» Кіпрыянам выступілі ініцыятарамі задзіночаньня цэркваў ды скасаваньня розьніцы між каталікамі й праваслаўнымі. Іхная ініцыятыва прагучала таксама й на Канстанцкім саборы, на якім прысутнічала дэлегацыя Вялікага Княства Літоўскага, ачоленая мітрапалітам Рыгорам Цамблакам. Зразумела, «праваслаўны» патрыёт Абэцэдарскі тут кіне: «Вітаўт і Ягайла імкнуліся прадаць Беларусь Ватыкану!». Будзьма аднак цьвярозымі. Канстантынопаль – цэнтр праваслаўя – у тым часе ледзьве дыхаў, заціснуты з усіх бакоў туркамі. Ён сам шукаў пагадненьня з Захадам, у тым ліку й з Рымам. Ды Ягайла й Вітаўт, увайшоўшы ў канфлікт з канстантынопальскімі патрыярхамі з прычыны самастойнага пастаўленьня Цамблака за мітрапаліта Вялікага Княства, дзеілі ў згодзе зь імі ў пытаньні задзіночаньня цэркваў. Супраць гэтае ідэі тады выступілі маскоўскі князь Васіль І ды новы мітрапаліт «Кіеўскі й усяе Русі» Фоці (1410-1431), які з гэтае ды іншых прычынаў у 1414 годзе быў выгнаны зь Вялікага Княства Літоўскага. Яны нават не падпарадкаваліся інструкцыям з Канстантынопаля, якія былі прывезеныя ў Маскву адмысловым пасольствам[75]. Знаходзячыся вонках рэлігійных закалотаў, Маскоўшчына зусім не цікавілася праблемай задзіночаньня цэркваў. Наадварот, назіраючы сутон Бізантыйскае імпэрыі й зрабіўшы стаўку на карту выкарыстаньня «защиты православия» ў сваёй палітыцы «собирания русских земель» і перанясеньня цэнтру праваслаўя ў Маскоўшчыну, Масква была зацікаўленая ў разьмежаваньні цэркваў і ў рэлігійных закалотах у нашым гаспадарстве.

Як ведама, з спробаў задзіночыць усходнюю й заходнюю цэрквы на Канстанцкім саборы нічога ня выйшла. Флярэнтыйская царкоўная вунія 1439 году таксама сталася фікцыяй. Зашмат напластавалася антаганізму, дый Рым фактычна дамагаўся поўнае капітуляцыі Праваслаўнае царквы, сам стоячы на мяжы ўзрушэньняў і раскладаньня. У гэтых абставінах цяжка вымагаць ад Вітаўта й Ягайлы нейкае раптоўнае ягнячае схільнасьці.

Пры канцы свайго жыцьця вялікі князь Вітаўт зноў быў наважыўся парваць з Польшчай. Ён меўся каранавацца каралеўскаю каронай і зрабіць зь Вялікага Княства Літоўскага самастойнае каралеўства. Гэта, ведама, прывяло б да ліквідацыі Гарадзельскае вуніі зь ейнымі дыскрымінацыйнымі прывілеямі. Наагул жа тады Вітаўт, праводзячы палітыку пашырэньня Вялікага Княства на ўсход, рабіў стаўку на Праваслаўную царкву, у сувязі з чым ён адхіліў мітрапаліта Цамблака й зноў зблізіўся зь мітрапалітам «Кіеўскім і ўсяе Русі» Фоціем, здабыўшы нават ягоную прыхільнасьць да свае ўсходняе палітыкі[76]. Гэтыя пляны Вітаўта пакрыжаваліся ягонай сьмерцяй і інтрыгамі з боку Польшчы, якая тады перахапіла нават карону, якой меўся каранавацца Вітаўт.

Як зазначалася вышэй, новы вялікі князь Сьвідрыгайла, які таксама меўся перанесьці на сябе гэтую каранацыю, у практыцы скасаваў дыскрымінацыйныя для праваслаўных абмежаваньні Гарадзельскага прывілею. Напачатку ён быў падтрыманы нават, асабліва ў ваенным канфлікце з Польшчай, каталіцкім элемэнтам Вялікага Княства ці, паводле Абэцэдарскага, «літоўскімі феадаламі». Пасьля ж у нутраныя справы нашай дзяржавы ўмяшалася Польшча. Фармальна асновы для гэтага ўмяшаньня даваў той жа Гарадзельскі прывілей, у тым ліку ягоны 12 артыкул, дзе казалася, што вялікі князь павінен абірацца з згоды польскае шляхты й караля. Прынцып гэты аднак быў зьняважнены плянамі каранацыі Вітаўта, не гаворачы ўжо пра зьдзейсьнены факт незалежнага абраньня вялікага князя Сьвідрыгайлы. Таму тут Польшча хапілася за дыскрымінацыйныя абмежаваньні Гарадзельскага прывілею, вылучаючы таксама на пасаду вялікага князя кандыдатуру Жыгімонта, Вітаўтавага брата. Але і ў гэтым разе ня ўсе зь «літоўскіх феадалаў» каталіцкага веравызнаньня адразу далучыліся да гэтае польскае кандыдатуры й клюнулі на прынаду выгадных для іх прывілеяў. Частка іх і надалей падтрымлівала Сьвідрыгайлу, на баку якога змагаліся таксама «беларускія праваслаўныя феадалы» ўлучна зь Гедзімінавічамі-Альгердавічамі. У гэтых абставінах у 1432 годзе Ягайла выдаў новы прывілей, а за гэтым у 1434 годзе прывілей выдаў і вялікі князь Жыгімонт І Кейстутавіч[77]. Гэтымі прывілеямі праваслаўныя нобілі Вялікага Княства Літоўскага зраўноўваліся ў правох з нобілямі каталіцкага веравызнаньня. Правы гэтыя для ўсіх без вынятку пашырыў прывілеямі 1447 і 1457 гадоў вялікі князь Казімір[78]. Пра характар прывілеяў 1492 і 1506 гадоў вялікіх князёў Аляксандра й Жыгімонта ІІ Старога згадвалася вышэй.

У гэтых прывілеях не было мовы пра якія-колечы палітычныя абмежаваньні шляхты й магнатаў праваслаўнага веравызнаньня, як, прыкладам, пра тое, што ім забараняецца займаць вышэйшыя дзяржаўныя пасады. Праўда, у іх ня згадвалася таксама, што касуюцца адпаведныя артыкулы Гарадзельскага прывілею. Аднак жа ў гэтым выпадку важней тое, што гэтыя новыя агульнадзяржаўныя прывілеі болей не зьмяшчалі ў сабе тых дыскрымінацыйных абмежаваньняў Гарадзельскага прывілею.

Іншая рэч, як гэта было на практыцы. Як і раней, вялікія князі, якія былі адначасна й польскімі каралямі, заставаліся каталікамі. Ня зьнікла таксама й Каталіцкая царква. Як ведама, нават у часы захаваньня Флярэнтыйскае царкоўнае вуніі Рым шмат разоў дамагаўся ад каталіцкіх біскупаў Вялікага Княства, каб яны «не дапушчалі сужэнства між каталікамі й схізматыкамі», або ў выпадку такога сужэнства абавязкава перахрышчвалі гэтых «схізматыкаў» у гэтак званую «праўдзівую хрысьціянскую (каталіцкую) веру». Дарэчы, з мэтаю такога перахрышчэньня вялікі князь Казімір, імкнучыся наладзіць свае нацягненыя дачыненьні з Рымам, паклікаў у нашую краіну францішканцаў і бэрнардынцаў. Той жа Казімір пасьлей забараніў таксама будаўніцтва новых праваслаўных цэркваў, праўдападобна, толькі на захадзе Княства. Гэтыя абставіны, бясспрэчна, атручвалі грамадзкае сужыцьцё й палітычную атмасфэру, пра што, прыкладам, і згадвалася ў пасланьні праваслаўнага духавенства, шляхты й магнатаў Вялікага Княства Літоўскага да папы Сыкста ІV 1476 году. Гэта, зразумела, праўна абмяжоўвала таксама праваслаўных паноў, магнатаў і князёў. Аднак жа ня ў гэткай ступені, як тое ў чорных фарбах размалёўвае Абэцэдарскі, паводле якога быццам «праваслаўныя беларускія феадалы» ці наагул беларускія феадалы ня мелі права браць удзелу ні ў вышэйшым органе – Паноў-Радзе, ні ў выбарах князёў, ні, як вынікае, у працах соймаў. Але й Абэцэдарскаму павінна быць ведама, што, прыкладам, вялікія князі абіраліся ды ўзводзіліся на пасад на агульных соймах, што гэтыя соймы неўзабаве сталіся паважнай палітычна-заканадаўнай сілай ды што ў працы соймаў аднолькава бралі ўдзел як каталікі, так і праваслаўныя.

Імёны беларускай шляхты

Перш, чым паказаць на канкрэтных фактах масавы ўдзел «беларускіх феадалаў» (нават праваслаўных!) у палітычным жыцьці Вялікага Княства Літоўскага, закранем яшчэ наступныя праблемы. Найперш, трэба дапушчаць, што ў Заходняй Беларусі таго часу побач зь ліцьвінамі-паганцамі жылі таксама й паганцы з асяродзьдзя дрыгавічоў і крывічоў. Не выпадае кідацца ў скрайнасьці, як гэта робіць, прыкладам, у сваёй працы М.Грынблят[79], аўтаматычна залічваючы каталікоў да летувісаў, а праваслаўных і вуніятаў – да беларусаў. Між тым, як згадвалася вышэй, буйныя разгаліненьні Гедзімінавічаў-Альгердавічаў і князёў Гальшанскіх – гэтыя чыстакроўныя прадстаўнікі старадаўных ліцьвіноў – былі праваслаўныя. З свайго боку, ці мала з «чыстакроўных беларусаў» было каталіцкага веравызнаньня, пра што й сьведчыць, прыкладам, «Фрынос» М.Сматрыцкага. Таксама, як паведамлялася ў 1581 годзе ў Рым, князь Станіслаў Радзівіл, сын Мікалая Радзівіла Чорнага, сам перайшоўшы ў каталіцтва, у сваіх Аліцкіх валоданьнях ня толькі разбурыў габрайскія сынагогі, але пад страхам выгнаньня й зачыненьня цэркваў змушаў пераходзіць у каталіцва і праваслаўнае жыхарства[80].

Рэч у тым, што, калі нават дапусьціць, што старажытныя ліцьвіны запраўды былі племем балцкага паходжаньня, дык як у гэтым разе высьветліць традыцыйна славянскія імёны тых шчасьліўцаў, на якіх распаўсюджваўся, прыкладам, Гарадзельскі прывілей? А ў тым прывілеі сустракаецца даволі шмат чыста славянскіх імёнаў, як, прыкладам, той жа Радзівіл, Осьцік, Няміра, Воўчка, Сака й г.д. Мы тут ня можам пагадзіцца з прафэсарам Абэцэдарскім, які цьвердзіць, што гэтыя й іншыя імёны ліцьвінам былі накінутыя ў працэсе іх хрышчэньня, пры гэтым хрышчэньня ў спосаб стрыжэньня гурту авечак. Згаданыя тут імёны, як і «чыста балцкага» походжаньня – Монвід, Яўнут, Галігунт, Сунігайла й г.д., – паганскія, а не хрысьціянскія, а таму ня могуць разглядацца, як «накінутыя».