Текст книги "У сьвятле гістарычных фактаў"

Автор книги: Паўла Урбан

Соавторы: Паўла Урбан
сообщить о нарушении

Текущая страница: 12 (всего у книги 13 страниц)

Нашым выдатным паэтам быў і сучасьнік Скарыны – Мікола Гусоўскі. Пра яго толькі цяпер згадалі ў БССР, зрабіўшы й апублікаваўшы пераклад ягонае паэмы «Песьня пра зубра», што ў лацінскай мове выйшла з друку ў Кракаве ў 1523 годзе. Дзіўна, але ў агульнай савецкай гістарыяграфіі ён яшчэ дасюль залічваецца да польскіх паэтаў[135]. Твор гэты, як канстатаваў ягоны перакладнік Язэп Семяжон[136], хоць і напісаны ў лацінскай мове ды вытрыманы ў клясычным стылі, захаваў у сябе выяўленчае багацьце роднае мовы, фальклёру, народных афарызмаў, эпітэтаў, параўнаньняў і г.д. Ён вызначаецца высокім паэтычным майстэрствам, напісаны рэалістычна з глыбокімі роздумамі над сацыяльнымі й жыцьцёва-філязофскімі праблемамі. Дадамо, што й тэма гэтае эпічнае паэмы – беларуская, гістарычна-бытавая. Паэт, як выглядае, быў высокаадукаваным чалавекам, магчыма, ён быў той Мікола, сын Андрэя з Ашмяны, што ў 1504 годзе разам з Ф.Скарынам запісаўся ў лік студэнтаў Кракаўскага ўнівэрсытэту. З пагляду паэтычнага майстэрства – гэта адзін з найвыдатнейшых паэтаў эпохі позняга Адраджэньня. Паводле С.Майхровіча, паэт «здзіўляў адукаваную Еўропу сваімі энцыкляпедычнымі ведамі й вялікім дарам боскім – нязгаснай іскрай паэтычнага таленту», а сама «паэма, хоць і напісаная лацінскай мовай, скрозь, ад пачатку і да канца, ярка сьвеціцца спэцыфічна беларускай вуснапаэтычнай вобразнасьцю». Бо «чытач выносіць з арыгінала "Песьні пра зубра" ўражаньне, быццам перад ім не лацінскі твор, а паэма, перакладзеная зь беларускай мовы на мову лацінскую, – настолькі магутна адчуваецца ў "Песьні" беларуская вобразная стыхія ды ейны спэцыфічна нацыянальны мастацкі калярыт»[137]. Аднак, як выглядае, найбольш рэалістычна й праўдзіва з мастацкага й нацыянальна-гістарычнага гледзішча «Песьню пра зубра» ацаніў Уладзімір Калесьнік. Гэтую паэму ён ставіць у «кантэкст грамадзкай і літаратурнай думкі беларускага Адраджэньня», называючы яе адначасна «дзівоснай зоркай» беларускай літаратуры. Апрача іншых цікавых крытычных выказваньняў, роздумаў і гістарычных супастаўленьняў, Калесьнік прыходзіць і да наступнае высновы:

«Разам з тым, як песьня ўзбагачалася тэмай асабістага й нацыянальнага лёсу, Мікола Гусоўскі ўздымаецца да вышыні нацыянальнага паэта, становіцца ўпоравень са Скарынам. Ахвярнаю асьветніцкаю працай першадрукар узорваў культурную глебу Беларусі пад засеў гуманістычных ідэяў, а Гусоўскі вырашыў увесьці жыцьцё Беларусі й гісторыю ў пантэон гуманістычнай культуры Эўропы. Ідучы з розных кірункаў, ужываючы розныя сяродкі, абодвы гуманістыя – паэт і вучоны-першадрукар – выконвалі агульную цывілізатарскую і патрыятычную задачу»[138].

Таксама, дасюль былі ведамыя толькі пара вершаў і празаічных твораў Андрэя Рымшы – нашага паэта другое паловы ХVІ стагодзьдзя. Як вынікае з адшуканых лістоў Саламона Рысінскага, пісаных у 1586 годзе, А.Рымша меў выдадзенымі свае «Дзёньнікі». З іх С.Рысінскі цытуе адзін верш Рымшы ў сваім перакладзе на лацінскую мову. Гэны кароценькі панэгірычны верш Рымша прысьвячаў Радзівілам, але ён сьведчыў пра высокі паэтычны талент і кругагляд ягонага аўтара. Ды сам Рысінскі высока ацэньвае паэзію Рымшы, імкнучыся надаць ёй «лацінскае грамадзянства». Ягоны лацінскі пераклад верша, зроблены ў двух варыянтах – гэкзамэтрамі й элегічнымі дыстыхамі, яшчэ больш уваскрашае глыбіню й мастацкую прыгажосьць паэзіі Андрэя Рымшы, а таксама сьведчыць пра тое, што сам Саламон Рысінскі быў майстрам паэтычнага слова[139].

Саламон Рысінскі, з свайго боку, ведамы наш філёлаг, філёзаф і паэт канца ХVІ – пачатку ХVІІ стагодзьдзя. Дасюль найбольш знаны ягоны зборнік беларускіх народных прымавак, што выйшаў у Любчы ў 1618 годзе й пасьля шмат разоў перавыдаваўся.

Трэба зьвярнуць увагу й на дзейнасьць Беняша Буднага ды Пётры Кміты. Беняш Будны, праўдападобна, быў сынам Сымона Буднага. Ён – надзвычай адукаваны чалавек, добра знаў антычную й сучасную яму літаратуру. Беняш Будны ўсё жыцьцё пасьвяціў мэце пазнаёміць грамадзтва Вялікага Княства Літоўскага з творамі антычных і сярэднявечных аўтараў. Пачынаючы ад 1576 году ён перакладае на польскую мову (як ведама, і Сымон Будны бальшыню сваіх твораў выдаў у польскай мове) і выдае творы Цыцэрона, раман «Этыёпіка» грэцкага аўтара Геліядора, «Гісторыю Юдэйскай вайны» Флявія. У 1599 годзе ў віленскай друкарні Яна Карчана выйшаў ягоны зборнік пад загалоўкам «Кароткія і ясныя аповесьці, што па-грэцку называюцца Апафегматы». У гэты зборнік увайшлі апавяданьні з жыцьця 123 філёзафаў і славутых людзей антычнае Грэцыі, Рыму, Індыі, сярэднявечнае Эўропы, а таксама шмат іхных афарызмаў. Да шмат якіх з гэтых апавяданьняў даваліся аўтарскія камэнтары. Другое выданьне гэтага зборніка выйшла недзе на пачатку ХVІІ стагодзьдзя. Пасьля сьмерці Беняша Буднага гэтым зборнікам заняўся Пётра Кміта. Але, выдаючы яго два разы ў 1614 годзе ў любчанскай друкарні, Пётра Кміта дапоўніў гэты зборнік новымі апавяданьнямі й афарызмамі, давёўшы лік славутых людзей да 150. Гэты зборнік Буднага-Кміты меў нагэтулькі вялікую папулярнасьць, што пасьля ён шмат разоў перавыдаваўся ня толькі ў Вялікім Княстве Літоўскім і на Ўкраіне, але і ў Польшчы. Ён неўзабаве трапіў і ў Маскву, дзе быў перакладзены на расейскую мову ды хадзіў там у рукапісах. Першае ягонае друкаванае выданьне зьявілася там у 1711 годзе й пасьля перавыдавалася ў 1712, два разы ў 1716, а таксама ў 1723, 1745, 1765, 1781 і 1788 гадох[140]. Дарэчы, ведамая «Граматыка» царкоўнаславянскай мовы М.Сматрыцкага (1618) перавыдавалася ў Маскве ў 1648 і 1721 гадох. На ейнай аснове для Маскоўшчыны былі напісаныя таксама «Граматично исказание об руским езику» Ю.Крыжанічам (1666), «Руковедение во грамматику славянороссийскую или московскую ко употреблению языка московского» І.Капіевічам (1706), «Грамматика русского языка» М.В.Ламаносавам (1755) дый іншыя.

Зразумела, што архівы яшчэ хаваюць ад нас шмат іншых культурных каштоўнасьцяў, шмат іншых імёнаў дзеячоў беларускае гісторыі й культуры. У эпоху Вялікага Княства Літоўскага выдаваліся ж нават песеньнікі з нотамі, геаграфічныя нарысы, мэдычныя і хімічныя дапаможнікі, календары, школьныя падручнікі[141]. А што значыла распрацоўка й выданьне Літоўскіх Статутаў, сыстэматызацыя архіўных дакумэнтаў – Мэтрыкі Літоўскай?

Адным словам, Абэцэдарскаму вельмі цяжка давесьці адваротнае, пераканаць, быццам культура йшла не з Вялікага Княства ў Маскоўшчыну, але з Маскоўшчыны ў Княства.

Што ж да «заходнеэўрапейскіх культурных уплываў» у Беларусі эпохі Вялікага Княства, дык яны нагэтулькі відавочныя, што тут не даводзіцца спэцыяльна паклікацца на тыя ці іншыя факты. У адным мы згодныя з прафэсарам, што не выпадае ўсё зводзіць да гэтых заходнеэўрапейскіх уплываў і запазычаньняў. Самабытнымі тварцамі былі й беларускія культурныя дзеячы. Але ж, шануючы «самабытнасьць беларускае культуры», не выпадае і адмаўляць гэтыя ўплывы й запазычаньні, тым болей, што падобны крок быў бы адно на сьмех. Моладзь, будучыя дзеячы Вялікага Княства вучыліся ў заходнеэўрапейскіх унівэрсытэтах. Краіны Заходняй Эўропы наведвалі і іншыя грамадзяне гэтае незамкнённае ў сваіх межах дзяржавы. Тут яны сустракаліся з культурным Рэнесансам, дасягненьнямі навукі, рэфармацыйнымі рухамі, гуманістычнымі ідэямі. Княства было цесна зьвязанае з Польшчаю й Чэхіяй, а ў школах краю шмат было выкладчыкаў зь Італіі, Польшчы, Нямеччыны дый іншых заходнеэўрапейскіх краінаў. Як жа, у гэтым выпадку Беларусь павінна была адгарадзіцца ад заходнеэўрапейскіх культурных уплываў і пазычаньняў?! Тая ці іншая «зялезная заслона» выглядала б проста нерэальнай, шкоднай і тыранскай.

Зусім не закранаючы пытаньня гуманізму, рэфармацыйныя рухі ў Вялікім Княстве Літоўскім Абэцэдарскі зводзіць да зьяўленьня тут звычайных «радыкальных ерасяў» у каталіцкай і праваслаўнай цэрквах. Бо, паводле аўтара, у краіне не магло быць рэфармацыйных рухаў як з пагляду на пераважнасьць у ёй праваслаўнага жыхарства, гэтак і з тае прычыны, што тут яшчэ «не развіваліся буржуазныя адносіны». Між іншага, ях вынікае з рэцэнзіі З.Капыскага[142], на апошнюю з гэтых штучную марксістоўскую хваробу занядужвае таксама цытаваная вышэй праца С.Падокшына «Рэфармацыя і грамадзкая думка Беларусі й Летувы». Адпаведна й пераход гэтак званых «буйных феадалаў» Княства да пратэстантызму ды кальвінізму Абэцэдарскі разглядае, толькі як іхныя «імкненні павялічыць сваю зямельную ўласнасць за лік царкоўных зямель», а тыя, зноў жа нейкія апрычоныя, «радыкальныя ерасі» – «як выражэнне пратэсту народных мас супраць феадальнага прыгнечання ў Беларусі» (б.84-85). Аднак жа, па-першае, рэфармацыйны рух аднолькава мог закрануць і праваслаўную царкву, а, па-другое, не «радыкальныя ерасі», а толькі рэфармацыйныя рухі з пашырэньнем ідэяў гуманізму маглі спрычыніцца да таго, што ў Вялікім Княстве Літоўскім у ХVІ стагодзьдзі на нейкі час запанавала роўнасьць усіх веравызнаньняў, і ў рэлігійна-палітычным значаньні гэтая краіна тады была найбольш свабоднай ува ўсёй Эўропе. Што ж да праваслаўнае царквы, дык на тэрыторыі Княства першы яе рэфарматар быў Францішак Скарына, які якраз і пачаў ад змаганьня супраць цемнаты праваслаўнага духавенства й вернікаў, супраць заганаў гэтае царквы, а таксама заганаў сьвецкае ўлады. Падобнымі рэфарматарамі былі, прыкладам, браты Зізані, Мамонічы ды іншыя, і асабліва Васіль Цяпінскі, хоць ён і належаў да «гэрэтычнае» сэкты. Дый у пэўнай ступені за рэфарматараў гэтае царквы можна ўважаць прыхільнікаў царкоўнае вуніі – вышэйшае праваслаўнае духавенства, што падпісала акт царкоўнае вуніі 1596 году.

Абэцэдарскі піша ў сваёй брашуры, быццам пра пэрыяд гісторыі Беларусі 1667-1795 гадоў, «калі ў выніку вызначальнага ўплыву каталіцкага Захаду паўстала рэальная пагроза знішчэння самой беларускай народнасці, буржуазна-нацыяналістычныя фальсіфікатары маўчаць, як вады ў рот набраўшы» (б.96). Гэта проста няпраўда, хоць і даводзіцца пацьвердзіць, што пэрыяд гэты мала распрацаваны. І сама савецкая гістарыяграфія згадвае пра яго бегла й павярхоўна, з націскам, зразумела, на найбольш адмоўныя фактары. Што ж да гэтых «буржуазна-нацыяналістычных фальсіфікатараў», дык яны не «маўчаць» пра тое, што гэты пэрыяд быў сапраўды пэрыядам «каталіцкае рэакцыі», узмоцненае палянізацыі нашага краю, пэрыядам агульнага заняпаду. Разам з гэтым яны заўважаюць і той факт, што гэты агульны заняпад быў спрычынены ня толькі гэтым «вызначальным уплывам каталіцкага Захаду». Што значылі для Беларусі спусташальна-рабаўніцкія войны 1654-1667 гадоў ды пачатку ХVІІІ стагодзьдзя, сталая агрэсія Маскоўшчыны-Расеі супраць Рэчы Паспалітай, тая яе палітыка, што ўсяляк імкнулася выклікаць і падтрымаць заняпад Рэчы Паспалітай, каб пасьля разарваць яе на «рускі», «прускі» й «аўстрыйскі» кавалкі? Як прафесійны гісторык, прафэсар Абэцэдарскі мусіў бы ўлічваць усе гэтыя неспрыяльныя і зьнішчальныя для нас фактары, якія, зразумела, садзейнічалі каталіцкай рэакцыі й працэсу палянізацыі нашага народу.

Цяжка таксама пагадзіцца з думкай Абэцэдарскага, што далейшае знаходжаньне Беларусі ў складзе Рэчы Паспалітай пад «вызначальным уплывам каталіцкага Захаду» было раўназначнае нацыянальнай сьмерці беларускага народу. У гэткім стане, прыкладам, шмат стагодзьдзяў знаходзілася Чэхаславаччына, пасьля яшчэ ў горшым стане апынулася й сама Польшча. Народы гэтыя, аднак, не загінулі. Не загінуў бы й беларускі народ, тым больш у эпоху, калі пачалі нарастаць нацыянальна-вызвольныя рухі, разьвівацца нацыянальна-культурнае адраджэньне. Далейшае йснаваньне Рэчы Паспалітай без умяшаньня ў яе нутраныя справы Расеі прывяло б у гэтай краіне да сацыяльных рэформаў, эканамічнага ўздыму, культурнага перараджэньня, а гэта значыць – і да дэмакратычных рэформаў, да разьвязаньня тым ці іншым парадкам нацыянальнага пытаньня. Трэба, нарэшце, адкінуць самаўпэўненасьць Абэцэдарскага ды іншых савецкіх тэарэтыкаў, быццам толькі Расея магла прыносіць народам «нацыянальную свабоду», быццам толькі яна магла выпрацаваць і цяпер мае гэтак званы рэцэпт «разрешения национального вопроса». Поўнае падпарадкаваньне Маскве, бесхрыбетнае поўзаньне перад яе нагамі, чаго ад кажнае нацыі дамагаецца Масква, – гэта далёка ад разьвязаньня нацыянальнага пытаньня ці палагоджаньня нацыянальных дачыненьняў. А што каштавалі й каштуюць нерасейскім народам ейная русыфікатарская палітыка, розныя забароны й паліцэйскія рэпрэсіі, чым асабліва славіцца гісторыя гэтак званага Савецкага Саюзу?! Сталыя рэпрэсіі супраць «нацыяналізму» нерасейскіх народаў, і ня толькі ў дзялянцы палітычнай, але і ў галіне мовы, культуры і гісторыі, пры захаваньні й разьдзіманьні расейскага вялікадзяржаўнага шавінізму – гэта не пазытыўнае разьвязаньне нацыянальнае праблемы, а хутчэй палітыка нацыянальнага генацыду.

Немагчыма пагадзіцца з Абэцэдарскім і наконт таго, як ён цьвердзіць, спасылаючыся на Ў.Пічэту, што «Той жа самы час, калі ў Беларусі лютавала каталіцкая рэакцыя, а беларуская культура прыйшла да заняпаду, на Ўкраіне, дзякуючы ўз'яднанню яе з Расіяй і ўзмацненню руска-украінскіх сувязей, быў часам росквіту творчых сіл народа і ўздыму яго культуры», што, нарэшце, «...толькі ўз'яднанне з Расіяй у 1772-1795 гг. вывела беларускі народ на прагрэсіўны шлях эканамічнага і культурнага развіцця» (б.96-97).

Мы ўжо згадвалі, як быў разбураны наш край і колькі загінула беларускага жыхарства ў выніку вайны 1654-1667 гг. ды Паўночнае вайны пачатку ХVІІІ стагодзьдзя. Гэныя сумныя для нас факты, асабліва заняпад тады ж разбураных і абязьлюдненых гарадоў – гэтых цэнтраў культуры, не маглі, зразумела, ня спрычыніцца як да заняпаду беларускае культуры, гэтак і да заняпаду палітычнае сілы народу наагул ды тым сама да аслабленьня ягонага супраціву «каталіцкае рэакцыі» й працэсу палянізацыі. Украіна тады не перажыла падобнае катастрофы, хоць, ведама, і ёй даводзілася нялёгка. З гэтае прычыны ейнае культурнае разьвіцьцё магло йсьці далей у нейкай ступені нармальна. Ды гэты культурны «ўздым» на Ўкраіне, пра які гаворыць Абэцэдарскі, не абмяжоўваўся толькі той часткай, што тады адыйшла да Расеі.

Згадвалася таксама й пра тое, што з далучэньнем Беларусі да Расеі стан аніяк не палепшаў. У эканамічным дачыненьні красавала й надалей тая ж паншчына, а таксама прымітывізм у разьвіцьці гарадоў. У нацыянальна-культурным дачыненьні Расея даўжэйшы час падтрымлівала тую ж «каталіцкую рэакцыю» й працэс палянізацыі краю, а тады ўзялася за русыфікацыю беларускага народу, забараніўшы адначасна найменшыя спробы нацыянальна-культурнага адраджэньня. Абэцэдарскі ж ведае, што забарона беларускае мовы, гэтага аднаго з асноўных фактараў нацыянальнага жыцьця, трывала ажно да 1905 году. Пасьля таго як былі зьліквідаваныя Полацкая акадэмія (1820), Віленскі ўнівэрсытэт (1832), а тады яшчэ Віленская мэдычна-хірургічная акадэмія (1842) і Віленская каталіцкая духоўная акадэмія (на пачатку 1840-х гадоў апошняя была перавезеная ў Пецярбург), «дабрадзейка» Расея не патурбавалася пра адчыненьне на тэрыторыі Беларусі хоць бы аднаго якога-небудзь унівэрсытэту. Дарэчы, пасьля паўстаньня 1863 году царскія ўлады зачынілі таксама Горацкі сельскагаспадарчы інстытут ды зьліквідавалі й некаторыя гімназіі, як, прыкладам, прагімназію ў Сьвіслачы ды гімназію ў Наваградку.

Зьвяртаючыся да гэтых чыста каляніяльных зьяваў, сапраўды вельмі цяжка прыняць канцэпцыю Абэцэдарскага, быццам «толькі ўз'яднанне» Беларусі з Расеяй «вывела беларускі народ на прагрэсіўны шлях эканамічнага і культурнага развіцця».

Бясспрэчна, і пасьля ўваходу ў склад Расеі, а тады і ў склад СССР Беларусь павінна была рабіць нейкі крок наперад як у эканамічна-сацыяльным, так і ў культурным дачыненьні. Сьвет жа не затрымаўся на месцы, а рабіў зрухі ў кірунку ўсебаковага прагрэсу. Але дзякаваць Расеі за гэтыя зрухі зусім не выпадае, бо яны былі б няўхільнымі і ў тым выпадку, калі б Беларусь засталася ў складзе Рэчы Паспалітай, а тым больш няўхільнымі й плённымі, калі б Беларусь здабыла сваю незалежнасьць. Што да «прагрэсіўнага шляху культурнага развіцця» беларускага народу, захаваньня ім свае нацыянальнае сьведамасьці і нацыянальных імкненьняў, дык усё гэтае было здабытае й перахаванае ім якраз у жорсткім змаганьні з нацыянальным прыгнечаньнем, у супраціве русыфікацыі, з чым беларускі народ аднолькава сустрэўся як у складзе Расеі, так і ў складзе СССР. Абэцэдарскі, як гісторык, павінны добра ведаць, што бяз гэтага змаганьня й супраціву сяньня наагул не існавала б ні беларускага народу, ні ягонай «суверэннай» беларускай савецкай дзяржавы.

КОЛЬКІ СЛОВАЎ НА ЗАКАНЧЭНЬНЕ

Апошні разьдзел брашуры Абэцэдарскага – «Ці быў у Беларусі класавы мір?» (б.98-110) – даводзіцца пакінуць неразгледжаным. Інакш трэба было б закрануць і пытаньне, ці йснуе клясавая гармонія ў Савецкім Саюзе, што зноў жа расьцягнула б наш адказ прафэсару. Тут мы коратка зьвернемся да больш істотнага.

Як вынікае з дакладу былога сакратара С.Пілатовіча на пленуме ЦК КПБ у лістападзе 1970 году, у дачыненьні да Інстытуту гісторыі й Інстытуту літаратуры АН БССР былі вынесеныя адмысловыя партыйныя пастановы. Яны асудзілі «памылковыя погляды раду работнікаў у галіне гістарычнай навукі, літаратуры і мастацтва» ды, як канстатаваў Пілатовіч, дапамаглі «навуковым установам і творчым арганізацыям яшчэ больш актыўна, вастрэй выступаць за ўсталяванне марксісцка-ленінскага метаду аналізу працэсаў грамадскага развіцця»[143]. Згадваючы гэтыя пастановы цяперашні дырэктар Інстытуту гісторыі АН БССР І.Ігнаценка (да гэтага ён быў дырэктарам Інстытуту гісторыі партыі пры ЦК КПБ) з свайго боку паведаміў, што ў гуманітарных інстытутах АН БССР было праведзенае таксама «скарачэнне колькасці супрацоўнікаў» і што наагул «існуюць вялікія цяжкасці з апублікаваннем навуковых працаў»[144]. Гэтыя факты якраз падмацоўваюць тое нашае сьцьверджаньне, што наступ супраць аб'ектыўнага асьвятленьня гісторыі Беларусі заплянаваны зьверху й што брашура Абэцэдарскага зьявілася ў рэчышчы гэтага партыйнага наступу, г.зн. была «партыйным заказам».

У гэтым дачыненьні асабліва сымптаматычныя выказваньні на ХХІV зьезьдзе КПСС, што адбыўся на пачатку красавіка 1971 году. Сам Брэжнеў выцягнуў з архіваў і як навінку запрапанаваў зьезду тую праўду, быццам у Савецкім Саюзе ўжо «возникла новая историческая общность людей – советский народ». Але, як калісьці Сталін, Брэжнеў не забыўся выдзеліць з гэтай «новой общности», а, праўдзівей узьнесьці над ёй, «великий русский народ», даючы яму наступную характарыстыку: «Его революционная энергия, самоотверженность, трудолюбие, глубокий интернационализм по праву снискали ему искреннее уважение всех народов нашей социалистической Родины».

Вось тут і «пошла плясать губерния», ведама, гэтая «пляска» была загадзя заплянаваная. Першыя сакратары ЦК кампартыяў шмат якіх нацыянальных рэспублік навыперадкі пачалі сьцьвярджаць гістарычную вартасьць гэтае высновы Брэжнева, з свайго боку прапануючы Маскве «горячую любовь и глубочайшее уважение к старшему брату – русскому народу». Бо, як нізка кланяліся некаторыя зь іх, «глубокий интернационализм, великий талант, светлый ум, щедрое сердце, бескорыстие, постоянная готовность к самопожертвованию и великодушие – все эти замечательные качества русского народа завоевали ему глубочайшее уважение всех советских народов». Больш за тое, нібы забыўшыся, чым павінен характарызавацца інтэрнацыяналізм, яны запрапанавалі таксама, што ўзьніклая «новая историческая общность людей – советский народ» мусіць падтрымлівацца і ўзмацняцца шляхам яшчэ большае культурнае й моўнае русыфікацыі нерасейскіх народаў, больш актыўнага змаганьня з «буржуазным нацыяналізмам», шляхам больш узмоцненае прапаганды і «научной разработки» не «проблем расцвета каждой из социалистических наций», а «процесса их сближения».

Ці гэта не зварот да сумных зьяваў канца 40-х – пачатку 50-х гадоў?! Прынамсі так разумее ўсё гэта рэдакцыя часапісу «Вопросы истории». У рэдакцыйным артыкуле гэтага часапісу, прысьвечаным вынікам ХХІV зьезду КПСС, галоўная ўвага якраз была зьвернутая на гэтыя вернападданіцкія выказваньні й запэўненьні прадстаўнікоў савецкіх нацыянальных рэспублік. Вымоўнымі былі і рэдакцыйныя заўвагі ці тлумачэньні, як гэта: «Говоря о развитии и укреплении дружбы народов нашей страны, создании новой исторической общности людей – советского народа, многие делегаты ХХІV създа КПСС подчеркивали роль русского народа в этих процессах. Знаменем дружбы и братства, могучим ускорителем процесса сближения наций назвал на съезде русский язык первый секретарь ЦК КП Узбекистана Ш.Р.Рашидов». Або: «Подчеркивая особую важность борьбы с буржуазным национализмом и необходимость противопоставления ему социалистического интернационализма, первый секретарь ЦК КП Литвы А.Ю.Снечкус» зьвярнуў увагу на карыснае пераняцьце («впитывание») нерасейскімі народамі «прежде всего опыта прогрессивной классической и советской культуры русского народа».

«Материалы и решения съезда, – падсумоўваў часапіс «Вопросы истории», – ставят перед историками задачу глубокого и всестороннего изучения развития интернациональных связей в процессе складывания советского народа как новой исторической общности людей... Особое место в исследованиях по данной тематике должны занять вопросы истории культуры, истории культурных взаимосвязей, в том числе истории русской культуры и ее влияния на культуру других народов. Более широко и полно, чем это делалось до сих пор, следует освещать в наших трудах роль русского народа, и в первую очередь – роль русского рабочего класса, во всех сферах жизни советских социалистических республик нашей страны, в создании новой исторической общности людей – советского народа, в последовательном претворении в жизнь ленинской национальной политики КПСС»[145].

Хоць і больш стрымана, але фактычна тое ж паўтарыў і часапіс «Коммунист», таксама ў рэдакцыйным артыкуле, спэцыяльна прысьвечаным нацыянальнаму пытаньню й савецкай нацыянальнай палітыцы ў будучыні[146].

Згадаем, што пад тэй жа маркай «благодарности старшему брату – великому русскому народу» і прыпісваньня яму «исторической роли в спасении прочих народов» у канцы 40-х – пачатку 50-х гадоў фактычна было спыненае вывучэньне палітычнае й культурнае гісторыі нерасейскіх народаў. Калі што й рабілася ў гэтай галіне, дык толькі для ілюстрацыі «прогрессивности присоединения» гэтых народаў да Расеі, захопленасьці імі расейскай культурай і мовай, іхнай удзячнасьці «старшему брату». Адсюль і ведамае з тых гадоў фальшаваньне гісторыі нерасейскіх народаў СССР.

Зразумела, цяжка дапусьціць магчымасьць сужыцьця «новой исторической общности людей – советского народа», з аднаго боку, і «великого русского народа» – з другога. Як мы бачым, стаўка робіцца на гэты «великий русский народ», на ягоную мову й культуру, што прапануюцца для пераняцьця астатнімі народамі СССР. Іншымі словамі, падпарадкоўваючыся і палітычна, нерасейскія народы мусяць зьліцца з расейскім народам моўна й культурна ў працэсе гэтак званага «сближения и слияния наций». Такім парадкам, «новая историческая общность людей – советский народ» прадугледжваецца як палітычнае, моўнае й культурнае панаваньне расейскага народу, як працэс русыфікацыі й зьліцьця нерасейскіх народаў з расейскім. Гэты гвалт няўхільна выклікае змаганьне з «буржуазным нацыяналізмам» нерасейскіх народаў, у тым ліку і ў іхнай гістарыяграфіі. Лёгіка цьвердзіць, што палітычная гісторыя і гісторыя культуры нерасейскіх народаў – гэтыя рассаднікі нацыянальнай сьведамасьці, а ў вачох Масквы, «буржуазнага нацыяналізму» – павінны пазбавіцца нацыянальнага зьместу і даць дарогу для поўнага раскрыцьця «роли русского народа во всех сферах жизни» нерасейскіх народаў СССР.

Як вынік такой палітыкі гвалту, у выпадку Беларусі і зьявілася разгледжаная намі брашура Абэцэдарскага.

Для ілюстрацыі гэтае палітыкі гвалту зьвернемся яшчэ і да наступнага факту. Як ведама, апошнімі гадамі ў БССР выйшла нямала працаў пра дзейнасьць Францішка Скарыны. Абыходзячы ранейшыя забароны й адкідаючы розныя фальшыўкі, беларускія навукоўцы ў БССР усебакова насьветлілі асьветніцкую й гуманістычную дзейнасьць Скарыны, паказалі ягоны вялікі беларускі патрыятызм дый засьведчылі, што пасьля Прагі Скарына тварыў у Беларусі й для Беларусі. Гэтыя патрыятычныя тэндэнцыі беларускіх навукоўцаў, як бачна, не спадабаліся ў Маскве. Адмаўляць беларускае паходжаньне Скарыны – немагчыма, але, як вынікае, Скарыну й ягоную дзейнасьць можна выгнаць за межы Беларусі, разлучыць іх зь беларускім народам. Наколькі нам ведама, такая маніпуляцыя была распачатая зборнікам «Книга», што выходзіць у Маскве. У артыкуле «Книга – верный спутник дружбы», што быў зьмешчаны ў гэтым зборніку за 1970 год і прысьвечаны «истории литературных и книжных связей народов Советского Союза и Чехословакии», нейкі Ф.П.Пятроў, ня згадваючы пра Беларусь, даслоўна пісаў:

«В 1525 г. Скорина переехал в столицу Литвы Вильно, где им были изданы "Апостол" и "Малая подорожная книжица". Таким образом, в 1525 г. на территории нашей Родины начала работу первая типография в Прибалтике. После того как книгоиздательское дело в Вильно получило некоторое распространение, Г.Скорина возвратился в Прагу, где и умер около 1552 г.»[147].

Такая інтэрпрэтацыя фактаў – не фантазія згаданага тут Пятрова, бо яна была перанятая і ў БССР. У нарысе «Радзивилловские мумии», што быў апублікаваны ў часапісе «Неман», ягоныя аўтары А.Бурак і С.Прылуцкі зусім сьведама і нібы наўмысна засьведчылі: «Духовные книги Скорины, приемлемые для православной церкви, были напечатаны раньше, но в чужих типографиях, в Праге и Вильне»[148]. Зьвернемся таксама да газэты «Літаратура і мастацтва». У рэцэньзіі, якую тут зьмясьціў А.Ражко, сьцьвярджалася: «Як вядома, першыя друкаваныя беларускія кнігі ўбачылі свет за межамі сучаснай Беларусі – у Празе і Вільні. Вільня, сталіца Вялікага княства Літоўскага, доўгі час з'яўлялася культурным цэнтрам як літоўскіх, так і беларускіх земляў. Тут друкаваў свае кнігі Скарына, працавала вядомая друкарня Мамонічаў...»[149]. Ражко, праўда, крыху зьмякчыў сваю фармулёўку, але ў аснове яна застаецца адмоўнай. Дарэчы, ён не запратэставаў і супраць рэцэнзаванае ім кнігі. А яна носіць назоў «На заре книгопечатания в Литве», і выйшла ў Вільні ў 1970 годзе. Аўтар гэтае кнігі А.Анушкін асьвятляе друкарскую дзейнасьць і выхад кнігаў ня толькі ў Вільні, але і ў іншых гарадох Беларусі. Кнігу сваю, аднак, ён назваў «На заре книгопечатания в Литве» – і кропка, хоць ведама, што гэтая зара жамойцкага, ці летувіскага, кнігадруку пачалася ў Прусіі і толькі пры канцы ХVІ стагодзьдзя перавандравала ў Вялікае Княства. Яна ж і абмежавалася толькі нейкай парай выданьняў.

Скончваючы гэты адказ на брашуру прафэсара Абэцэдарскага, хочацца запэўніць ейнага аўтара ў наступным. Гэтак званыя «беларускія буржуазныя нацыяналісты» – ніякія не «заўзятыя ворагі» ані Расеі, ані, тым болей, расейскага народу й расейскае культуры. Яны толькі супраць палітыкі няпрошанага апякунства над іншымі народамі, палітыкі, што трымаецца на штыках, турмах ды іншай брутальнай сіле. Яны таксама супраць усялякага іншага адкрытага й замаскаванага махлярства. А сюды ўваходзяць, прыкладам, зрамантызаваная ідэалізацыя гісторыі Расеі й расейскага народу, улучна з апраўданьнем пад маркай «дабрадзейнасьці» заваёваў і гвалту над іншымі народамі, з аднаго боку, і адмоўнае стаўленьне да аб'ектыўнага асьвятленьня гісторыі нерасейскіх народаў – з другога; выпукленьне ўсюды й пры кажнай нагодзе расейскага патрыятызму і гераізму з адначаснай практыкай кваліфікаваць нацыянальны патрыятызм нерасейскіх народаў як «буржуазны нацыяналізм»; наагул тэндэнцыя характарызаваць расейскі народ як вышэйшую нацыянальную касту, як народ-геній, пакліканы панаваць над іншымі народамі, што, зразумела, прыніжае нацыянальную годнасьць гэтых народаў. Адным словам, гэныя «беларускія буржуазныя нацыяналісты» супраць фарысейства гэтак званае «ленінскае нацыянальнае палітыкі», бо толькі дзякуючы такой палітыцы ў БССР, прыкладам, не засталося ніводнае вышэйшае навучальнае ўстановы зь беларускай мовай навучаньня, на працягу апошніх дзесяці гадоў тут былі зрусыфікаваныя ўсе сярэднія школы, а цяпер русыфікуюцца нават пачатковыя. Ці ня з прычыны гэтых сумных фактаў да нас даходзяць лебядзіныя песьні беларускіх пісьменьнікаў, як, прыкладам, наступны верш – «Зямля такая» – Сяргея Панізьніка?:

«Нам ніколі не памерці

ні у якім горы.

Застануцца для бяссмерця

назвамі азёры.

Тая ж Нарач або Свіцязь...

Хіба выпаліш, растопчаш

неўміручых гукаў віцце,

слоў – вякоў праточын.

Нам ніколі не памерці, -

гэта ўжо бясспрэчна...

Прападуць азёры ў свеце,

застануцца рэчкі.

Тая ж Ясельда ці Шчара,

Свіслач або Нёман...

Калі ёсць на свеце чары -

ў назвах ўпамянёных.

Нам ніколі не памерці?

бо – зямля такая,

дзе народ у шчасце верыць,

дзе жыццё народу мерыць

крыніца жывая.»[150]

Шлях да сужыцьця між народамі, ня вылучаючы й расейскага народу, да супрацоўніцтва між імі можа быць іншы, прыкладам, такі, які сяньня склаўся ў Заходняй Эўропе. Без згаданых вышэй пачварных праяваў, на аснове роўнасьці й павагі нацыянальнае годнасьці ўсіх народаў. Такі шлях судзеіў бы шчыраму сужыцьцю і супрацоўніцтву між Беларусяй і Расеяй, між беларускім і расейскім народамі. Інакш даводзіцца выступаць ня толькі ў абарону гістарычных правоў беларускага народу, але і ў абарону звычайнае чалавечнасьці.

КРЫНІЦЫ І ЛІТАРАТУРА

1. Аўтар брашуры сваё прозьвішча піша разнастайна: Абецадарскі, як гэта бачым на вокладцы брашуры, або Абецедарский – у расейскай транскрыпцыі. Беларуская Савецкая Энцыклапедыя (т.1, б.48) называе яго Абэцэдарскім, што запраўды адпавядае асаблівасьцям беларускай мовы. Мы таксама будзем карыстацца гэтым варыянтам.

2. Л.Абецадарскі. У святле неабвержных фактаў. Бібліятэчка газэты «Голас Радзімы», Менск, 1969.

3. В.Москаленко. Достойная отповедь. «Советская Белоруссия», 12.7.1969. Пазьней далучылі таксама свой «аўтарытэтны голас» студэнт БДУ на імя Хазянін («Полымя», 1970, No.2) і Г.Караткевіч ў даволі «саліднай» газэціне «Голос Родины» (1970, No.62). Аднак паважнай рэцэнзіі паважнага навукоўца на брашуру Л.Абэцэдарскага так і не зьявілася.

4. «Советская Белоруссия», 19.6.1968.

5. И.Б.Греков. Очерки по истории международных отношений Восточной Европы ХІV-ХVІ вв. Изд-во восточной литературы, Москва, 1963.

6. «Международные отношения в Центральной и Восточной Европе и их историография». Ответственный редактор В.Д.Королюк. Изд-во «Наука», Москва, 1966, б.211.

7. В.Люкевич, Я.Трещенок. Истине вопреки. «Советская Белоруссия», 22.2.1966.