Текст книги "Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)"

Автор книги: Василь Быков

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 18 страниц)

– Капiтуляцыя, Франя!

– Праўда? А божачка мой...

– Яшчэ не афiцыйна. Але паведамяць.

– Няўжо дачакалiся? Няўжо праўда? – бы дзiця, радавалася дзяўчына. – Трэба старым сказаць.

Яна пабегла кудысь з вэстыбюля, а я застаўся ля засланага квяцiстым абрусам столiка з трыма цюльпанчыкамi ў фарфоравай вазцы. Я трохi недаўмеўся: што б значыла гэтая яе пасьпешлiвасьць наконт гаспадароў? Цi сапраўды ўдзячнасьць, цi добра выхаванае пачуцьцё абавязку? Я ня ведаў яшчэ, як да таго паставiцца, калi праз расчыненыя дзьверы ў вэстыбюль сунуўся той высачэзны стары прафэсар са сваёй фраў. Апошняй ускочыла ажывелая Франя. Трохi адсопшыся ад мабыць доўгага пераходу, гаспадар глухiм голасам сказаў нейкую даўгую фразу, якую тут жа патлумачыла Франя.

– Доктар Шарф вiншуе з канцом вайны i дзякуе пану афiцэру за вызваленьне ад нацызму.

– Калi ласка, – велiкадушна пагадзiўся я. – Жывiце ў мiры.

Доктар уважлiва выслухаў Франiн пераклад, трохi памаўчаў. Вiдаць па ўсiм, гаварыць яму было цяжка, цi ён цяжка зьбiраўся з думкаю. Франя перакладала:

– Ён кажа: старыя шчасьлiвыя, што дачакалiся канца вайны. А маладым цяпер прыйдзецца самiм ладзiць будучыню Эўропы. Важна не памылiцца.

– Ды ўжо як-небудзь. Не памылiмся. Калi дагэтуль не памылiлiся перамаглi, – самаўпэўнена адказаў я i адразу адчуў, што перабраў: ня трэба было гэтак катэгарычна. Франя пераклала адказ.

– Доктар Шарф кажа: перамагчы ў вайне – яшчэ ня ўсё.

– А што ж яшчэ?

– Пасьля цяжкай вайны непазьбежны i цяжкi мiр, – цiха, нiбы нават не згаджаючыся з чымсьцi, пераклала Франя.

Я не зусiм зразумеў, што ён мае на ўвазе, гэты стары аўстрыяк. Можа, аднак, i праўда, можа i цяжкi мiр. Але ўжо не цяжэйшы, чым гэтая вайна.

– Ён кажа: рускiя павiнны зразумець, што нацызм i камунiзм ёсьць два канцы адной палкi.

Гэтыя развагi я чуў упершыню, i яны здалiся мне дзiўнаватымi – адной палкай мераць Расею i Нямеччыну. У нас гэткiм чынам нiхто не разважаў нават пад хмелем, за такiя словы кожны мог апынуцца далёка. Мы не адважвалiся гэтак нават падумаць. Ды i не было патрэбы так думаць – усё ж мы ваявалi з фашыстоўскай Нямеччынай за свабоду сваёй краiны. Пры чым тут два канцы адной палкi?

Мабыць, разгубiўшыся, я маўчаў. Напэўна, адчуўшы маю нiякаватасьць, гаспадар таксама нядоўга падумаў i, стрымана кiўнуўшы на разьвiтаньне, павярнуўся на выхад.

– Пачакай трошкi, – цiхенька кiнула да мяне Франя, таксама кiруючы за старымi.

Аднак мне не сядзелася, i я падыйшоў да акна. Гэта зразумела, што за перамогай настане мiрнае жыцьцё, але чамусьцi не хацелася пра яго думаць, цяпер усе думкi не iшлi далей перамогi. Той самай, да якой мы нарэшце наблiзiлiся i пра якую столькi марылi ў цяжкiя часы малых i вялiкiх няўдач. У такiя хвiлiны яна здавалася нам як зьдзек, як жульнiцкая пустая абяцанка. Шмат для каго менавiта такой i засталася, i яны нiчога пра яе нiколi не пазнаюць. Iншыя во дажылi да яе, i можа, яшчэ пакарыстаюцца яе плёнам.

З вузкага вакна з высокiм, бы ў царкве, падваконьнем ня шмат што было вiдаць, а мне ўсё ж патрэбна было бачыць мае гарматы. I я сказаў пра тое Франi, калi яна прыбегла ў вэстыбюль. Дзiўна, як за паўдня зьмянiўся яе настрой, яна стала цяпер жвавая, амаль бесклапотная. Лёгкая i iмклiвая, яна зрабiлася падобнаю на гарэзьлiвую школьнiцу.

– Iдзем, – сказала яна i кудысь павяла мяне праз бакавы ход да скрыпучых i пакручастых прыступкаў – на гарышча цi што, падумаў я. Але то было не гарышча? а сьветлая цесьненькая вежа, што, нiбы шкляначка, прыгожа выглядала здаля на чырвоным даху.

– Адсюль ўсё вiдаць.

Выгляд з гэтай вышынi быў сапраўды цудоўны – амаль палова разьбiтага выбухамi гарадка, вулiца да павароткi, задымлены падворак лесапiльнi, завалены грудамi дрэва i дошак: мае гарматы – адна адразу за рэчкай, а другая па той бок лесапiльнi. Насупраць за дарогай разьлёгся шырокi горны адхон, зьнiзу парослы хвойным маладняком, якi вышэй браўся на добры хваёвы лес. З другога боку вiдно было ня шмат – стромы чарапiчны скат даху ды вершалiны грувасткiх дрэваў, блiзка за якiмi навiсла голая скала гары. У цесьненькай шклянцы-вежы стаяла лёгенькая канапка, цямнеў расчынены люк, празь якi мы сюды ўлезьлi. Утульнае было месьцейка, i я захваляваўся нават. Здалося, Франя прывяла мяне сюды ня так сабе, а дзеля пэўнага iнтыму, i таму дзяўчо яшчэ болей мне паблiжэла.

– А вунь i твае салдаты, – паказала Франя.

Я агледзеў зьверху мае пазыцыi – нiчога асаблiвага. Салдаты паселi на станiны, мабыць, цяпер гаманiлi пра мiр, да якога, падобна, дажылi – хiба ж не падстава для радасьцi? Кожны ўжо настройваўся на дом, гаспадарку i мiрнае жыцьцё на ёй. То было зразумела. Маладзейшыя марылi пра вучобу i каханьне, пра сваё месца ў жыцьцi, наканаванае кожнаму шчасьце. Цяпер усё тое было магчыма. Мы заслужылi на гэта права, перамогшы ў страшнай вайне. Мабыць, далейшае залежала ад кожнага i не залежала ад вайны. То было шчасьце.

Я сеў на зручную белую канапу, Франя стала насупраць ля шырокiх, зашклёных у дробныя шыбкi вокнаў.

– Доктару Шарфу лекi дала. Дрэнна пачуваецца. Дужа напалоханы.

– Кiм напалоханы?

– Нямецкiмi нацы, але й нашымi таксама.

– Нашымi? Калi ж гэта яны пасьпелi яго напалохаць? – зьдзiвiўся я. Здалося, што Франя гаворыць штосьцi няслушнае.

– Ты ня ведаеш. Можа, ня трэба табе гаварыць...

– Ня бойся. Я яму зла не зраблю.

– Я веру, што ня зробiш. Ты ж не такi, як... Гэта ж учора ноччу мы да ранку ня спалi...

– Не спалi?

– Ну. Як зьмерклася, прыехалi вашыя. Ну, з асобага аддзелу, сказалi. Мяне прагналi ў вэстыбюль, а самi там да чатырох гадзiнаў яго дапытвалi.

– Во як! Але завошта?

– А хто iх ведае. I мне доктар Шарф нiчога не сказаў. Фраў Сабiна плакала...

– Ну, а ты? У цябе яны пра што-небудзь пыталiся?

– Ад мяне адабралi падпiску, што буду маўчаць.

– Во як!

Гэта было горш. Зрэшты, я ўжо ведаў, што там, куды лезьлi гэтыя, i не магло быць добра. Ну, але хай гэта ў нас – у войску, у тыле. Ды пры чым тут аўстрыякi? Пры чым нарэшце Франя? Ужо яна навошта iм спатрэбiлася? Цi чым не дагадзiла? А можа, яна замiнала iм у нейкай iх цёмнай справе?

Хаця, заспакойваў я сябе, да таго патрэбна быць гатовым. Усё ж у гэтых малойчыкаў свае, спэцыфiчныя абавязкi, якiх простым людзям нiколi не зразумець. Найперш шукаць ворагаў. Але няўжо ж i гэты стары прафэсар бiялёгii – таксама вораг? Шпiён? Дывэрсант? Цi можа, яны самi вярбуюць шпiёнаў? Але як жа ў такiм выпадку тут заставацца Франi?

– А доктар Шарф не фашыст?

– Ну, што ты! Ён ня любiць фашыстаў – страх! Бывала, у Гановэры, як бяжым у бомбасховiшча, дык ён груба лае iх. Вакол усё грукоча, нiхто нiчога ня чуе..

– Як нiхто ня чуе, можна i палаяць, – сказаў я. – А ты сядай побач, во тут, ля мяне.

Неяк нерашуча Франя прысела ў куточку канапы. Настрой яе зноў, здаецца, рабiўся мiнорны, яўна заклапочаны. Яе захапiла перажытае. Я быў настроены iнакш, але таксама радасьць мая панiкла. Франя мiж тым пачала расказваць.

– Там жа бамбiлi кожную ноч. Алярмы гэтыя зь вечару да ранку. У горадзе пекла, усё гарыць ды рушыцца. Немцы ратуюцца ў бомбасховiшчах. Было, што i бамбасховiшчы рушылiся, i ўсе гiнулi. Як пачнецца, мы адразу – у склеп. Да таго ў мяне ўсё ўжо нарыхтавана – тэрмас, пледы. Сядзiм, яны там моляцца. Я, як умею, таксама.

– А што ў iх – свой дом!

– Не, кватэра. У вялiкiм доме. Праўда, i кватэра немалая, а я адна пакаёўка. I за кухарку. Работы процьма. Але я старалася. Сьпярша прыглядалiся да мяне, як што ўмею. Я i праўда, ня шмат умела. Але вучылася. Хацела дагадзiць. Бо як жа iначай жыць у чужых? Трэба дагаджаць. Так мама заўсёды казала. Ну што зраблю ня так – ня лаялi, не каралi, як некаторыя. Вучылi. Фраў Сабiна спакойна раскажа, пакажа. Што, я тыя дзьвярныя ручкi дома калi начышчала? Ды ў нас iх i не было, такiх блiскучых. Сьпярша мне пра тое сказалi, паказалi. Ну, а пасьля я ўжо i сама рупiлася. Каб было чыста i прыгожа. Дома нiколi так не было.

На цеснай канапцы Франя сядзела блiзка ад мяне, але я пасунуўся яшчэ блiжэй, i яна не адхiнулася. Мае свавольныя рукi яна перахапiла ў свае i цесьненька трымала iх на каленях.

– Дык ты ў iх за прыслугу? – з затоеным папрокам сказаў я.

– Ну, ведама. А для чаго ж яны мяне ўзялi. Але розная прыслуга бывае, i розныя гаспадары. У Гановэры цераз вулiцу жыла Клава, таксама остаўка. Дык кожны дзень плакала ад сваёй гаспадынi. Загiнула ў бамбёжку. Малако кiпяцiла, быў налёт, колькi хвiлiнаў трэба было пачакаць, каб малако закiпела малому. Спазьнiлася ў сховiшча, ну i завалiла. I малога таксама. А мацi таго ўцалела. Справiлася з шостага паверху ўнiз. Як наш дом развалiўся, вылезьлi мы на вулiцу з пустым тэрмасам i адным пледам. Болей нiчагусенькi – нi дома, нi маёмасьцi. Што рабiць? Iншыя б сябе ратавалi, а мае безь мяне нiкуды. Трохi часу разам жылi ў нейкай канторы, пасьля ў салдацкiм бараку. Пасьля прыйшлi дакумэнты з Аўстрыi, i яны паехалi. Мяне таксама ўзялi. Грошай амаль не было, фраў заклала ў банк свае завушнiцы, брошку. Тут, праўда, спадчыну атрымалi.

– Ну добра, – сказаў я. – А мова? Дзе ты так навучылася па-нямецку? У школе?

– Трохi ў школе, праўда. Але ў асноўным тут. Здольная была, умела слухаць. Слых добры маю. Зноў жа фраў Сабiна трохi разумее па-польску.

– А ты што – таксама ўмееш па-польску?

– Трохi ўмею, ага. Мама ж каталiчка, з майго ж iмя вiдно. А ў нас каталiкi, хоць i беларусы, а разумеюць па-польску. Ты пасядзi тут, выпусьцiла мае рукi Франя. – Я зараз.

Яна зьнiкла ў прыцемках люка, зьнiзу пачуўся мяккi стук яе пятак па дошках-прыступках, i недзе нягучна бразнулi дзьверы.

Я ўстаў з канапкi, аглядзеў праз шыбкi гарадзкое навакольле. Па дарозе з-за вугла паўразбуранага дома, дзе я так ганебна пляснуўся з ровара, хутка праiмчаў знаёмы трафейны "хорх", на якiм езьдзiў наш "сьмершавец", i я з прыкрасьцю падумаў: чаго ён тут гойсае? Хоць вайна канчаецца, а гэтым няма спакою, усё нешта шчыруюць, уведваюць, мабыць, нешта камусь рыхтуюць. За сябе ўвогуле я быў спакойны, здаецца, вялiкiх грахоў ня меў. На акупаванай тэрыторыi ня жыў, з харкаўскага акружэньня выйшаў не адзiн, а з групай, i тое "злачынства" было ўжо добра дасьледавана "сьмершам" i, пэўна, здадзена ў архiў. Але, мабыць, гэтак жа думаў i камандзiр узвода сувязi Ляжнеўскi, якога месяц таму рэпрэсаваў "сьмерш". Той, выпiўшы, даў сабе волю паразважаць наконт "несправядлiвасьцi" да акружэнцаў, якiх пасьля вызваленьня спрэс накiроўвалi ў штурмбат. Сам апынуўся праз тое ў штурмбаце, i нiхто з нас яго болей ня бачыў.

Над гарадком вечарэла, горы паволi асядалi ў цень, толькi сьнегавыя вяршынi яшчэ блiшчэлi здалёк сонечным водсьветам. На фоне блакiту вечаровага неба той бляск рабiўся надзвычай выразным, набываў перад ноччу сiлу. Як добра было б сядзець тут зь мiлым дзяўчом да ночы, ды i ўночы таксама. Слухаць яе, адчуваць i – кахаць. Каб не вайна. Але калi б не вайна, дзе б я сустрэў яе? Дзiўна, але менавiта вайна зьвяла нас тут, наводдалi ад радзiмы, сярод гэтае альпiйскае прыгажосьцi. Як бы i не разьвяла таксама, – раптам падумалася мне.

Амаль нячутна ў вежу паднялася Франя, штосьцi прынесла ў руках. Разадрала ўпакоўку i паставiла на канапу невялiчкi пакуначак.

– Во, частуйся, Мiця. Акурат, як нашыя да вайны.

То былi цукеркi, знаёмыя зь дзяцiнства "падушачкi". Мабыць, ня дужа сьвежыя, некаторыя пазьлiпалiся, i Франя аддзiрала iх па адной, частавала мяне. Сапраўды, не зважаючы на ня надта апэтытны выгляд, цукеркi, як i ў дзяцiнстве, былi салодкiя i пахкiя.

– Сорак капеек сто грамаў. Прыпамiнаеш?

– Прыпамiнаю, – сказаў я. – У сельмаг бегалi на перапынку.

– А яшчэ былi iрыскi...

– Дык усё ж, адкуль ты родам? – папытаўся я.

– Ды зь Менску. Там i нарадзiлася.

– I даўно адтуль?

– Зь Менску даўно. Зь Менску ж я сьпярша перабралася ў Чэрвень, адтуль ужо ў Нямеччыне апынулася. Ды тут, каб не пашэнцiла, прапала б. Як прапалi мае дзяўчаты.

– Дзе прапалi?

– А на хiмiчных заводах у Руры. Паатручвалiся i пагiнулi. Усе чацьвёра чэрвеньскiх.

– А ты?

– Ведаеш, тут, можа, лёс такi. Можа, якая выпадковасьць. Гэта ж як мы прыехалi ў нейкi гарадок ля Гановэра, нас пачалi разьмяркоўваць. Ну, пастроiлi ў шарэнгу, прыйшло нейкае начальства – у форме i ў цывiльным – хто якiя, мы тады мала разьбiралiся. I пачалi перабiраць, каго куды. Але сьпярша прыйшлi вайскоўцы, як пасьля аказалася, афiцэры зь вэрмахту. Яны былi ў водпуску з фронту, i iм дазвалялася выбраць у свае сем'i абслугу. А я была самая маленькая, схуднелая за дарогу, бедна апранутая. Стаю, ледзьве дыхаю... Перад тым ня спалi тры ночы, пакуль нас мутузiлi па станцыях, згаладнелыя. А яны iдуць – сытыя такiя, здаровыя бугаi, два ў эсэсаўскай форме i трэцi – афiцэр вэрмахту, малады юнак, танкiст. Тыя павыводзiлi дзяўчат, што здаравей, ну, рослых, дужэйшых. А я стаю самая апошняя. I во гэты вэрмахтаўскi лейтэнанцiк прайшоў раз, ды, мусiць, яму ўжо не хапiла дужэйшых. Тады ён вяртаецца i да мяне – "ком", кажа. Я ледзь не самлела, так ён холадна паглядзеў на мяне, i голас такi, чыста салдацкi, бы на пляцу. Выйшла. I мяне аформiлi ў гэтую во сям'ю доктара Шарфа. А той афiцэр быў iхны сын Курт. Дома ён зусiм не такi страшны аказаўся, як там выглядаў – ветлiвы i цiхi. I надта ўжо сумны. Праз два днi паехаў на фронт, а праз два тыднi загiнуў у танку. Як падумаць, дык ён выратаваў мяне. Каб ня ён, атруцiцца б i мне на той хiмii.

– Аднак гiсторыя! – сказаў я, уражаны гэтым аповедам. – Можа, табе i пашэнцiла.

Франя спахмурнела i хвiлiну роўненька сядзела, апусьцiўшы на каленi маленькiя, з вострымi локцямi рукi.

– Можа, адной мне i пашэнцiла. I я ўсё думаю: як бы чаго ня сталася. Усё ж шчасьце, яно падманлiвае. Гэта няшчасьце – назаўсёды. Я тут кожны дзень бяды якой чакала, ну, думаю, няўжо ж мне i далей будзе так шанцаваць?

– Цяпер ужо можна не баяцца. Скончыцца вайна, дамоў вернесься. Цi ты iначай думаеш? – запытаўся я i насьцярожыўся, чакаючы яе адказу. Франя ўздыхнула.

– Хто ж ня хоча дамоў. Але што дома? Каб жа ён быў хоць, той дом. Ды i аднаклясьнiкаў – нiкога ж не засталося. Як во жыць сярод незнаёмых? I тут незнаёмыя, i там незнаёмыя...

Ну, ведама, зьявяцца новыя знаёмыя i нават сябры, гэта я ведаў па сабе. Але аднаклясьнiкаў, сяброў дзяцiнства ўжо, мабыць, ня будзе. Тое ўжо адрэжацца назаўжды. Мабыць, кепска жыць з адрэзаным дзяцiнствам? Я неяк пра тое ня думаў. Франя ж во думала...

Здаецца, неўпрыкмет за гаворкай мы скончылi той цукеркавы пакуначак. Я пасунуўся яшчэ блiжэй, i Франя не адсунулася – ужо не было куды.

– Бедная дзяўчынка! – шчыра вымавiлася ў мяне з самай душы i нечакана для сябе я пацалаваў яе ў шчаку. Франя на момант зьнерухомела i раптам скаланулася ўсiм целам у незразумелым бязгучным плачы.

– Ну што ты! Ну што ты! – ледзьве не спалохана казаў я, усё цалуючы яе мокры ад сьлёз твар, i яна не адхiлялася, не ўнiкала маiх вуснаў. Аднак патроху марудна спакайнела i раптам бездапаможна ўсьмiхнулася празь сьлёзы.

– Ты прабач мне...

– Ну нiчога, нiчога...

Я i яшчэ цалаваў яе, каб неяк суняць яе боль i выказаць глыбiню маёй да яе пяшчоты.

– Я ўжо сто гадоў... Сто гадоў ня плакала. Знаеш, ня кепска яны да мяне адносяцца, але ж не магу я паскардзiцца iм. Цi заплакаць. Два гады на адзiноце. Душа змарнела, i во раптам ты. Трэба было... Прабач, Мiця.

– Я разумею. Ну, супакойся...

Усё ж патроху яна сунялася, прыгладзiла далонькай сваю прычоску, i стала для мяне яшчэ больш блiзкай i жаданай.

– Гэта ж трэба! – усё чамусьцi зьдзiўлялася Франя. – Няшчасная мая мамачка. Каб яна дажыла да гэтага часу. Усё выбiрала мне хлопцаў, ды гэтак прыдзiрлiва. Калi з кiм прайдуся, дык яна: то надта даўгалыгi, то кароткi, то сьмешна шморгае носам. А той малапрыкметны, той не камсамолец. Ты ж, мабыць, член партыi?

– Яшчэ не, – сумеўся я. – Але камсамолец. А што мама – парцейная?

– А то як жа!

– А бацька?

– А бацька вораг народа. У трыццаць восьмым пасадзiлi i прапаў. Мама адмовiлася пасьля ад яго. Мне па сакрэту сказала, што тое – дзеля нашага паратунку. Тады шмат хто гэтак рабiў. Яно й зразумела: яшчэ маладая, прыгожая. I ўсё роўна не ўбераглася – сябе загубiла.

– А бацька – якi кiраўнiк быў?

– Бацька... – Франя памарудзiла з адказам, мабыць, гаварыць пра бацьку было ёй ня проста. – Бацька ў органах працаваў. Яшчэ ад рэвалюцыi. Ён жа зь Дзяржынскiм у адной турме сядзеў.

– Во як!

– Ну. Дзяржынскi яго i ў Менск накiраваў. Працаваў дзень i ноч, мы яго й ня бачылi. Толькi раз неяк быў выходны цi якое сьвята, ня памятаю. Дык паехалi на рэчку, рыбу вудзiць. Праўда, вудзiў адзiн татачка, мама на лужку кветкi зьбiрала, а я бегала па водмелi, малькоў разганяла. Бы гуляла зь iмi. Так мне гэта спадабалася, ведама, малая была. Пасьля ўсё прасiла бацьку – зьезьдзiм яшчэ. Ён абяцаў, але ўсё было неяк. Некалi i некалi. А адзiн раз кажа: сёньня на працу не iду, i сеў на ложак, сядзiць. Смутны такi. Я пачала прыставаць: паедзем на рэчку. А ён кажа: не, ужо не паедзем. Даседзеў так да начы, а ноччу яго i ўзялi. Так я болей i не пабачыла рэчку.

Шэрае сутоньне ахутала вежу i навакольле, ужо ня стала вiдаць нi ўскраiны гарадка, нi гор, нi дарогi. Не вiдаць было i маiх пазыцыяў. Гарадок патануў у змрочным тумане, толькi дымы ад пажарышчаў бялявымi космамi мкнулi кудысь над руiнамi.

– I я сваiх з сорак першага году ня бачыў. Ня ведаю, цi жывыя, – сказаў я, пранiкаючыся яе клопатам.

– Маму ж немцы павесiлi. У Менску. Як партызаны iхнага гаўляйтара падарвалi, дык немцы пачалi хапаць падпольшчыкаў. Ну якраз i маму маю. Павесiлi ў сквэры.

– А ты ж як?

– А я? Кепска я. Жылi на кватэры ў Грушаўскiм пасёлку, ну, пасьля мацi засталася адна. Кватэрная гаспадыня, праўда, неблагая была кабета. Але ў самой трое малых, мужа няма. Харчу нiякага. Прывезла з раёну мех бульбы, хутка яго зьелi. Прадалi, што было можна прадаць. Я апошнiя рукавiчкi прадала, што перад вайной мама зьвязала. Можа б як i далей бавiлi час, ды на бяду да суседзяў сталi на кватэру два палiцаi. Ну i адзiн, Вiнцэсь, стаў заходзiць. П'янтос такi, брыдкi i нахабны, не было ад яго паратунку. Прыб'ецца калi, сядзiць да поўначы, балбоча невядома што. А то пачне прыставаць. Я ўжо адшывала яго, як умела, ды й гаспадыня старалася – нiчога не памагае. Закахаўся, кажа.

– Ну, ведама, прыгожая дзяўчына...

– Нiякая не прыгожая. Гэта цяпер трохi, а тады, бы брыдкае качанё.

– Ну ладна, ладна, – з раўнiвай ноткай сказаў я. – Не прыбядняйся.

– Я й не прыбядняюся. А тады... Тады цётка Мар'я кажа: давай адвязу цябе да дзядзькi на вёску. У таго адна дачка, твая аднагодка, будзеце разам. Пакуль зiма скончыцца. А там паглядзiм, можа, i вайна замiрыцца. Неяк у нядзелю паехалi на санях – далёка, аж у Чэрвень, а там яшчэ кiлямэтраў шэсьць, прыехалi ўжо ноччу, пастукалiся ў вакно. Дзядзька пусьцiў, гаспадыня яму пачала тлумачыць, пасьля прасiць. Я ўсё гэта слухаю... Неяк упрасiла, назаўтра паехала. А я засталася. Незнаёмая, чужая ў чужых людзей. Зоська i праўда, амаль мая аднагодка, шаснаццаць гадоў. Ну, з гэтай мы быццам сышлiся, нiчога была дзеўка, ня злая. Толькi недалёкая, страх. Да вайны скончыла шэсьць клясаў, а да хлопцаў цягнулася, бы да магнiту. Так да вясны дабылi. А вясной загуло ў навакольлi – прыйшлi партызаны. Сталi ў нашу вёску наведвацца, наладжваць сувязi. Ну i некаторых хлопцаў сагiтавалi, а за iмi i дзевак. Зоська засталася, бацька не пусьцiў. А мяне не пушчаць не было каму, пабегла зь дзяўчатамi. Пачалося лясное жыцьцё. Атрад "Бальшавiк" называўся, камандзiр – былы пагранiчнiк, прозьвiшча Сокал. Днi праз тры ставяць мяне ў каравул – на ўзьлеску ля кладкi, вiнтоўку далi, настрашылi наконт пiльнасьцi. Ноччу стаю, баюся. А тут прыходзiць каравульны начальнiк, таксама з пагранiчнiкаў – на праверку. Праверыў, я ўсё правiльна адказала, а ён не iдзе назад. Тое ды гэта, бачу, пачынае самым нахабным чынам. Што мне рабiць? Крычаць, цi што? Крычаць нельга. Неяк той раз ад яго выбавiлася, сказала: пажалюся камiсару. Адчапiўся. Вядома ж, нiкому скардзiцца не пайшла, дык неўзабаве ўсё пачалося па-новаму. I хто – сам камандзiр атрада. Не адмовiшся ж, калi загадвае куды iсьцi. Iдзеш, а ён з ад'ютантамi сьледам. Вярнуся, а ён: пачаму не спалняеш загад? За неспалненьне загаду – расстрэл на месцы. Пасьля пераходу ляжам дзе стомленыя на хвойным лапнiку, адразу ў сон. А ён ноччу падкочваецца, ну i... Як закрычу! Тады лаецца: пачаму дэмаскiруеш групу? За дэмаскiроўку групы – расстрэл. Гэта былi нейкiя не такiя, як iншыя, партызаны, як пасьля даведалася – асобага прызначэньня. Усё хадзiлi на маршы. Нашая задача была Менск, туды дзяўчат пасылалi, адтуль да нас прыходзiлi. Але болей пасылалi. Меней вярталiся. Не вярнулася Тоня Быстрова, Валя i Жэня-хахатушка, былi такiя дзяўчаткi. Камсамолкi ўсе. Ну i я камсамолка. А начальнiкамi над намi хлопцы, а то й дзядзькi ў гадах ужо. Тыя нiкуды не хадзiлi, толькi за намi сачылi. Каб ня дай бог бязь iхнага ведама – нiкуды. I любiлi пакарыстацца дзяўчаткамi... Намесьнiк камандзiра Кашэльнiкаў бывала кажа: што ж такога – ля калодзежа жыць, ды вады не напiцца? Труцень такi мардаты. Як не вярнулася Жэня, мая сяброўка, таксама мянчанка, у Калодзiшчах да вайны жыла, клiчуць у будан мяне. Той самы Сокал i кажа: табе заданьне прабрацца ў Менск i арганiзаваць явачную кватэру. Будзеш яе абслугоўваць. А дзе я яе арганiзую? А хоць бы ў гаспадынi тваёй, у якой на кватэры была. Як успомнiла я цётку Мар'ю i яе трох малых, дык мне млосна стала. За сябе ўжо не баялася, але за iх. Гэта ж праз тую явачную кватэру i мая мамачка папалася. Пайшла на яўку ў Сьляпню, там яе i ўзялi. Можа, хто выдаў. I павесiлi. I гаспадара, i ўсiх ягоных сямейнiкаў – шэсьць душ усяго. Ну, што мне рабiць? Адмовiцца нельга, за адмову, канечне, расстрэл. Аднак я спрабую, кажу: там жа дзецi малыя. А ён мне на тое: ага, дзяцей шкадуеш? А табе на савецкую родзiну напляваць? Я кажу: гаспадыня мяне не паслухаецца. А ён: не з гаспадыняй, дык з палiцаямi паладзiш, яны ласыя да такiх прыгожанькiх, сама ведаеш. Гэтак ён мне намякае на нешта. Брыдка мне стала, я ўжо яго ўзьненавiдзела, а што рабiць, ня ведаю. Але ў той дзень не паслалi, група мяняла дысьлякацыю, абходзiлi па лясах Чэрвень. Неяк адышлася я ўбок, у бярэзьнiчак, кiнула ў траву вiнтоўку – i ў сваю вёску. Ужо недалёка было. А ў суседняй вёсцы ўжо палiцэйскi гарнiзон усталяваўся. Што я ў партызаны пайшла, мала хто ведаў. Думалi, зь Менску, ну, можа, у Менск i паехала. Ды i прапартызанiла я, можа, месяц – ня болей. Пайшлi з Зоськай сена сушыць на балота. Улетку яно й няблага, ягады пасьпелi. Неяк надвячоркам шэсьць капешак нагрэблi, дамоў зьбiраемся, ажно бачым: бяжыць цётка, Зосьчына мацi, кажа: прыяжджалi двое конных, цябе шукаюць. Усё ў хаце i гумне перарылi, дык не iдзi дамоў, хавайся. Ну мы з Зоськай i зашылiся ў стажку. Так на тым балоце праседзелi тыдзень, цётка хлеб з малаком насiла, ягады елi. Ды пайшлi дажджы. Зоська занатурылася: хачу дамоў. Ну, i пайшла, а я яшчэ дзён колькi заставалася. Але таксама ня вытрымала адна, вярнулася ў вёску, пару дзён у асецi спала. А тут аб'явiлi набор у Нямеччыну, i на Зоську выпаў нарад. А Зоська ня хоча. А бацька кiдаецца да старасты, да палiцаяў, ведама – адна дачушка. Неяк павячэралi, i дзядзька кажа: Франя, можа б ты замест Зоськi пайшла? Усё ж адна, што табе? Калi што здарыцца, дык перажываць няма каму. Сiрата. Зноў жа разумнейшая, чым гэтая дурнiца Зоська. Ну што ж, думаю, калi iншага не выпадае – пайду. I пайшла, за сябе цi за Зоську – ужо ня думала. Пасадзiлi ў цягнiк з такiмi няўдакамi, як я, павезьлi ў Нямеччыну. Натрывалася, нагаравалася, пакуль на вочы Курту не трапiла. Вось, ты кажаш: прыгожая, i людзi мне пра тое казалi. А ведаеш, як я праклiнала тую сваю прыгажосьць, колькi празь яе натрывалася. Думала, лепш бы я нарадзiлася якой недарэкай, можа, б тады шчасьлiвейшая была. А то... Ды яшчэ характар такi, нягрубы, дабрынi хочацца.

– Ну якая ў вайну дабрыня? Тут азьвярэць можна, – сказаў я.

– Праўда. I ўсё ж яна ёсьць, дабрыня. Я во ўспамiнаю сваю грушаўскую гаспадыню. Ды i на Чэрвеньшчыне...

– Ну, а тут, у Нямеччыне?

– Дык i ў Нямеччыне ёсьць. Болей сярод старэйшых, якiх яшчэ фашызм не перайначыў.

– Ну, а ты сама добрая? – запытаўся я i прыцiх, чакаючы яе адказу.

– Наўрад цi. Усё ж я адтуль, дзе рэлiгiяй была жорсткасьць, непрымiрымасьць. Гэта ўжо сядзiць у нас унутры. Ведаю, тое кепска, а што зробiш? Мабыць, натура мацней за розум. Вось да праўды сябе не прывучу. Асаблiва, калi праўда калючая. Усё прыгожай хлусьнi хочацца.

– Гэта канечне. Прыгожае заўжды прыемнае.

– Галоўнае, што паверыць у прыгожую хлусьню заўжды надта лёгка. Яна сама на душу кладзецца. Вось ты сказаў – прыгожая, i я ўжо растала. Я ўжо за адно гэтае гатовая цябе пакахаць.

– Праўда?

– Ну, – адказала яна проста, як некалi казалi ў нас, i цiхенька засьмяяўшыся, прыгарнулася да мяне.

– Але ж я бяз хiтрасьцi. Ты ж i сапраўды прыгожая.

– Калi побач няма прыгажэйшай, – гарэзьлiва скончыла яна.

– Але ж ты яшчэ й разумненькая.

– Ну ўжо не. Я, можа, i была б разумная, калi б была шчасьлiвая. Няшчасная дзяўчына разумнай ня будзе. Гэта хлопцы на горы вучацца. А дзяўчыну гора зьядае. I розум яе, i прыгажосьць.

– Навошта дзяўчыне розум, калi ёсьць прыгажосьць? – трохi жартоўна зазначыў я.

– Ну, ведаеш, розум – гэта ўсё ж адносная якасьць. Я недзе чытала, што каб паразумнець, трэба адчуць сябе дурнаватым. А ўвогуле розум – ня самае галоўнае ў чалавеку. Разумны можа быць i злачынца. Разумны для сябе.

– А што ж галоўнае?

– Чалавечнасьць, во што. Тое, што iдзе ад Бога, а не ад д'ябла. Цi ад малпы, як дарвiнiсты пiсалi. Усё ж у нас дужа мала боскага. Цi яшчэ не набылi, цi бальшавiкi адабралi. Аддзялiлi народ ад Бога.

– А ў немцаў хiба больш... боскага?

– Ведаеш, больш. Усё ж яны болей з Богам жылi. Зноў жа яны Бога шукалi. Пратэстанты, напрыклад. Ён быў iм патрэбны, казаў доктар Шарф. А мы свайго так i не знайшлi.

– Хай сабе яны i з Богам. А мы ўсё роўна iх перамаглi.

– Перамагчы, можа, i магчыма, – не адразу, падумаўшы, сказала Франя. – Але цi магчыма бяз Бога жыць? Нiводзiн народ, нават самы адсталы, не жыве бяз Бога. Мабыць, гэта немагчыма. Бяз Бога, ён проста сам сябе зьесьць. Асаблiва прымiтыўны народ.

– Ну мы ж во не прымiтыўныя, а жывем бяз Бога i – нiчога. Ня зьелi яшчэ адзiн аднаго.

Франя трохi прымоўкла, зьбiраючыся з думкай, i сказала надта сьцiшаным голасам:

– Ведаеш, даволi пасьпяхова елi. Клясавая барацьба – хiба ня тое ж самаедзтва? Хаця нас, можа, ратуе, што нас многа. Ня надта хутка можна адзiн аднаго зьесьцi!

Я ўжо не пярэчыў, унутрана я пачаў зь ёй згаджацца. Я адчуў, што яна разумнейшая за мяне, хоць i ня надта прыемна было ў тым прызнавацца сабе. Усё ж я не лiчыў сябе дурнем – што-нiшто разумеў у жыцьцi, памятаў са школьнай гiсторыi ды й прачытаў трохi кнiжак. У размовах з такiмi, як я, не выглядаў дурнейшым за iншых. Але пра што былi тыя размовы? Пра нашую праклятую вайну, пра несправядлiвасьць начальства. Пра артылерыю ды нямецкiя танкi, як iх падбiваць. Пра жыцьцё мы наогул не гаварылi, можа таму, што яго ў нас яшчэ не было. Не было ў нашым кароценькiм мiнулым, а на будучае мы ня надта спадзявалiся. Нам часта было незразумела, як дажыць да вечара, дзе ўжо было разважаць пра Бога. А яна вось разважала. Усё ж я ня ведаў дзяўчат. Духоўнае сталеньне ў iх, мабыць, адбываецца iнакш, чым у хлопцаў. Усё ж яны нараджаюцца не для вайны – для жыцьця. Якое для хлопцаў – заўжды праблема. З Богам цi безь яго.

Тое, што я пачуў, уражвала не адным толькi выказаным ёю. Было там штось малапрыемнае для мяне – усё гэта яе партызанства ў атрадзе асобага прызначэньня. Але я падумаў, што гэтак па шчырасьцi расказаць можа толькi даверлiвая натура. Я ўжо ведаў, якiя бываюць хамы i жлабы сярод нашага брата-вайскоўца, меў уяўленьне пра тых начальнiкаў, якiя i ў войску налаўчылiся ваяваць чужымi рукамi. За кошт чужых жыцьцяў. У партызанах тым болей. У партызанах, расказвалi некаторыя, хто там быў, для начальства наогул рай – рабi што хочаш. Камандаваньне далёка, аж у Маскве, па радыё вешай яму локшыны на вушы – ня прыйдзе, не праверыць. Во i рабiлi подзьвiгi з гэткiмi во дзяўчаткамi, якiх па адной i дзясяткамi кiдалi ў пашчу вайны. Новых заўжды хапала – яны любiлi радзiму i ляцелi на вайну, бы матылькi на агонь.

– Ведаеш, я ж таксама Богам ня надта цiкавiлася, – сказала Франя. Выхоўвалася ж ваяўнiчаю атэiсткай. Аж покуль во тут, у Нямеччыне, не пабыла на iмшы. Як пачула арган ды сьпевы "Авэ Марыю", усё ўва мне перавярнулася. I я зразумела – раптам i назаўжды – Бог ёсьць. Яго проста ня можа ня быць. Нягледзячы на ўсё жахлiвае на зямлi.

Што ж, можа й так, думаў я. Шкада, што тое да мяне яшчэ не дайшло – раней дайшло да яе. Моўчкi я прыгарнуў да сябе дзяўчыну, i яна не адхiнулася. Здаецца, яна ўжо давяралася мне, хаця штосьцi яшчэ не да канца адоленае стрымлiвала яе адказаць на мае пяшчоты. Але пяшчота гоiць усё, мабыць, пачала яна гаiць i Франiна гора. Нясьмела яшчэ, з далiкатнай стрыманасьцю яна пацалавала мяне i зьнерухомела. Я зьнерухомеў таксама.

Гэта быў мой першы пацалунак, дагэтуль нiводная зь дзяўчат не цалавала мяне. Ды й я таксама. Я быў удзячны лёсу, што ён падарыў нам гэтую пару на зыходзе дня. Падумалася, можа, падорыць i шчасьлiвую ноч? Я адчуваў сябе дужым, удачлiвым i пачаў даваць волю рукам. Яна, падобна было, хмялела ў маiх абдымках, маўчала, толькi цалавала мой твар. А пасьля i зусiм расслабiлася, аддаючыся на маю хлапечую ўладу.

– Любая...

I раптам страпянулася, спрабуючы вырвацца з маiх абдымкаў.

– Ня трэба! Пашкадуй мяне. Потым... Я ж сiрата...

Тыя словы раптам ацьверазiлi мяне, i я адхiснуўся. На самой справе, што ж гэта я? Як жа я? Я ж кахаю яе.

– Я ж нiкога яшчэ не цалавала, Мiцечка. Цябе першага. Пашкадуй мяне.

Ну ведама, я ж цябе не пакрыўджу. Я добры. Я справядлiвы, бо я кахаю цябе...

– Любая!..

Я адчуў, яна не давяраецца iнстынктам, не дае заснуць розуму. I ашчаджае мяне. Усё ж я не такi, як тыя, што траплялi на яе шляху. Я кахаю яе i шкадую. Найперш, можа, шкадую. Цi не – найперш кахаю. А каханьне – заўсёды сiла, так мне здавалася...

Глухi грукат у дзьверы не адразу данёсься ў нашую шкляную вежу, сьпярша падумалася, што гэта дзесьцi страляюць. Але Франя нядобра напружылася ў маiх руках i ўскочыла.

– Мiця!!

– Гэта за мной, – здагадаўся я.

Як не скруцiўшы сабе галаву па цёмнай i стромкай лесьвiцы, я скацiўся ўнiз, навобмацак знайшоў у вэстыбюлi дзьверы, у якiх гулка грукаталi знадворку.

– Таварыш лейтэнант!..

Франя ледзьве ўправiлася зь цяжкiм засовам, а як адчынiла дзьверы, i я выскачыў на цёмны падворак, Кананок абвясьцiў:

– Камбат клiча.

– Што такое?

– Кажуць, зьнiмацца нам.

Ну, усё зразумела, таго трэба было чакаць.