Текст книги "Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)"

Автор книги: Василь Быков

сообщить о нарушении

Текущая страница: 14 (всего у книги 18 страниц)

– Нажа няма, – сказаў Ляплеўскi бязь ценю гумару.

– Дык прынясi! Ужо ж у хаце нож ёсьць?

– Не, няма.

– Ну i хазяйства! Нават нажа ня маюць. А калi зарэзаць каго?

Дубчык аж дробненька засьмяяўся ад таго Iванавага досьцiпу, а можа, успомнiўшы, што i ў яго не было нажа. Можа, гады чатыры, як зламаўся бацькаў саморобны, выкуты ў местачковай кузьнi, з драўлянымi тронкамi. У сваёй бабыльскай гаспадарцы Дубчык абыходзiўся сякерай, праўда, таксама старой i заржаўленай, зь нязручнай i кароткай расхiстанай ручкай. Яшчэ ягоны бацька, калгасны вартаўнiк, зьбiраўся яе паправiць, мацi ўсё лаяла яго за няздатны iнструмэнт, ды так i не сабраўся да арышту. Тупаючы марознай зiмой ля калгаснага сьвiрану, ён усё сьпяваў прыпеўкi – недзе пачутыя, а таксама ўласнага сачыненьня, часам бязглуздыя, а часам з пэўным дужа надзённым сэнсам. I хтосьцi яго ўчуў. Цi адмыслова падслухаў. Як арыштавалi ўначы, дык гэты Вусаў, мабыць, не стрымаўшыся, працытаваў адну, якая на ўсё жыцьцё ўрэзалася ў памяць падлетка-сына: "У калгасе добра жыць, хто на могiлках ляжыць". Бацька тады аж заўсьмiхаўся з радасьцi ад увагi да ягонай творчасьцi. Тады наўрад цi ён прадбачыў, што i сам хута ляжа на нейкiх могiлках, i паўмiраюць малымi ягоныя тры дачушкi, састарыцца сынок, а тая сякера-iнвалiд з раструшчаным тронкам усё будзе служыць. Несьмяротная сякера.

– Я гэта – па тапор зьбегаю, – цiха прапанаваў Дубчык.

– Давай, толькi хутка. А, ядры яго зьвер, – няўжо сьвiтае?

– Аднак сьвiтае, – пагадзiўся Саўчанка. – А ў мяне ў Кутах яшчэ пайка ня скошаная...

– Скосiш, пасьпееш! Ат, матары яго, давай разьлiвай, дап'ем, i годзе, раптам вырашыў Снайпер-Iван. – А то... Сумленьне не дазваляе.

– Не дазваляе. Сумленьне – яно тонкая рэч, – пагадзiўся Ляплеўскi, ужо бразгаючы бутэлькай аб пустую шклянку.

– Мне годзе, – сказаў Саўчанка.

– Годзе, дык годзе, – ахвотна пагадзiўся разьлiвака.

– Нам болей дастанецца. Ага, вучыцель? – падхапiў Снайпер.

– Я ўжо пас!

– Што так? Цi брата не шкада? Я ж твайго Сяргея во як учора помню. Граматны мужык быў.

– Да, граматны.

– I дужа парцейны. Тожа ў калгас заганяў, – сказаў Саўчанка.

– Што ж, такая палiтыка была.

– Ну, i яго загналi. Каб ня крыўдна было, – зноў зь нейкiм намёкам сказаў Саўчанка.

– Каму ня крыўдна? – зьдзiвiўся Ляплеўскi.

Усё ж яны добра выпiлi, i думкi ў iхных галовах роiлiся густа, блыталiся словы, што ня ў лад з думкамi iшлi зь языка.

– А ўсiм – i камунiстам, i беспартыйным, – няпэўна тлумачыў Саўчанка.

– Мой брат быў чэсны бальшавiк, – пачынаў злаваць Ляплеўскi. – Гэта яго энкавэдэшнiкi згубiлi.

– Ён тут дваццаць чалавек згубiў, – удакладнiў Снайпер-Iван, маючы на ўвазе Вусава. – I яшчэ мае нахабства сюды прыяжджаць на госьцi. Цi ня ведае, што ўсiх рэабiлiтавалi?

– А, можа, ён мяркуе, што рэабiлiтавалi няправiльна. Iнакш гэта ж – брак у рабоце, – сказаў Саўчанка.

– Мы яму пакажам брак! Я яму самалiчна чарапок раскрою! – лютаваў Снайпер-Iван, ускочыўшы з-за стала. Але ўпаў, зачапiўшыся гумавiкамi за траву, зноў з натугай ускараскаўся на ногi. У той час з пашарэлага падворку сунуўся Дубчык зь сякерай у руках, якую ў яго адразу выхапiў Снайпер.

– Во гэтай сякерай галаву зьнясу!

Наглядна дэманструючы астатнiм, як ён зробiць гэта, Снайпер-Iван шырока замахнуўся ў паветры, i сякера, зьляцеўшы з тронка, недзе тупа шпокнулася ў гародзе.

– Што гэта? Што ты мне прынёс, паскуда! А ну, шукай!

Дубчык моўчкi палез у гарод, поўзаў там пад плотам i ў градках, але знайсьцi ня мог. Тады Снайпер-Iван выламаў блiжнi кол з плоту, адкiнуў на траву рэшту ссохлых лазовых перавязкаў.

– Пайшлi!

Ён быў ужо на добрым падпiтку, але, мабыць, не заўважаў таго. Астатнiя, вiдаць, цьверазейшыя за яго, напэўна, ужо сталi разумець сур'ёзнасьць сытуацыi i не адразу кiнулiся за самазваным камандзiрам. Хоць i не стрымлiвалi яго. Першым з гатоўнасьцю скiраваў за Снайперам-Iванам Дубчык, пасьля з-за стала ўстаў Саўчанка. Ляплеўскi спрабаваў нешта намацаць на газэцiне, ды кiнуў i таксама падаўся сьледам за ўсiмi.

– Мальцы, не адставаць, не адставаць мне!

Яны выйшлi з падворку на пустэльную ранiшнюю вулiцу. Вёска спала, сонца яшчэ ня выкацiлася з-за лесу, але навокал было ўжо добра вiдаць. Недзе ў хляве паблiзу спазьнела пракукарэкаў певень, цераз вулiцу, вяртаючыся з начнога паляваньня, перабег чыйсь кот. Саўчанка збочыў на свой падворак i прыхапiў навостраную зьвечара касу – прыдасца. Ля плоту зраньня ўжо пасьвiлася сiвая каза Баранiхi, яна толькi азiрнулася на мужыкоў i працягвала сваю традыцыйную справу. Баранiхi паблiзу не было вiдаць, затое ў сваiм двары Снайпер-Iван адразу ўбачыў жонку. Ну вядома, тая ня спала, як заўжды, калi гаспадар дзе-небудзь бавiўся, i цяпер стаяла ў варотцах.

– Куды гэта вы?

Снайпер-Iван зрабiў выгляд, што ня бачыць жонкi i важна пратупаў мiма з калом на плячы. Тады жонка зьвярнулася да iншых.

– Аўдзей, Дубчык, куды гэта вы?

– Чакiстага бiць, – не адразу патлумачыў Дубчык.

– Ай, Божа, здурнелi, цi што! Жонка зусiм выскачыла з варотцаў на вулiцу i аж залемантавала ў прадчуваньнi хуткага злачынства.

– Спынiцеся, не чапайце яго! Не рабiце таго, вы сябе пагубiце, не хадзiце туды!

– Цiха, цётка! – прыкрыкнуў на яе Ляплеўскi.

Жанчына засталася ззаду, а болей iх нiхто не спыняў, i яны ня надта хуткай хадою iшлi па вулiцы.

Сядзiба Касатага была на канцы вёскi, i чацьвёра мужчын ня надта суладнай чарадой валаклiся туды. Iмi кiравала да мэты нязьдзейсьненая прага помсты, застарэлая крыўда, якая гэтак нечакана дала магчымасьць сквiтацца. Ляплеўскi трымаўся трохi ў баку ад Снайпера-Iвана, ягонай рашучасьцi на вулiцы пачало бракаваць. Хоць ён i быў ня меней за iншых п'яны, але ня мог не разумець небясьпеку iхнай задумы, асаблiва яе наступствы. Мусiць, трэба б запярэчыць гэтаму Снайперу, думаў ён, але пярэчыць усё не выпадала, i ён iшоў разам з усiмi – цяпер сьледам за Дубчыкам. Дубчык жа, можа, упершыню адчуў сiлу свае праваты i гатовы быў дзеля яе на што хочаш. Асаблiва калi разам з мальцамi, на чале з адважным завадатарам Снайперам-Iванам.

Так яны прывалаклiся нарэшце ў канец вёскi. Далей ляжаў пусты выган, а да сядзiбы Касатага з вулiцы вёў нядбайна агароджаны плотам кароткi завулак. Прайсьцi ў той завулак мальцы чамусь асьцерагалiся. Снайпер-Iван спынiўся, за iм спынiлiся астатнiя.

– А калi ён з нагана праз вакно... – сказаў Ляплеўскi.

Усе на хвiлiну змоўклi, прыслухоўваючыся, але нi на падворку, нi ў хаце нiчога не было чутна. Пасьля вечаровай гасьцiны, мусiць, там яшчэ спалi.

– Я ж казаў: трэба было ўначы, – сказаў Снайпер-Iван.

– Трэба пачакаць: выйдзе. У дзевяць аўтобус, – патлумачыў Саўчанка.

Снайпер-Iван пагадзiўся:

– Правiльна! Бы пры шашы ў засадзе.

Яны адышлiся на другi бок пыльнай дарогi i спынiлiся ля канавы. Нядоўгая вулiчная праходка, падобна, стамiла iх пасьля бяссоннае ночы, i Дубчык першы сеў на зямлю за канавай. За iм на дробную, запэцканую курамi траўку апусьцiлiся Снайпер-Iван i астатнiя. Побач Снайпер паклаў iнструмэнт забойства – кол.

– Я яму як урэжу! – гразiўся ён. – А вы не зявайце. Як упадзе, адразу насесьцi. Галоўнае, каб усе разам. Мы яму пакажам рэпрэсiю... А закурыць? Цi ёсьць у каго закурыць?

Усе, аднак, маўчалi, здаецца, курава нi ў кога не было. Тады Снайпер-Iван вылаяўся i сьцiх. Мабыць, трэба было патрываць, зрабiць сваю справу, а затым ужо дбаць пра курава цi яшчэ што.

З-за саламяных i шыфэрных дахаў выглянула нарэшце нiзкае сьляпучае сонца. Саўчанка глыбей насунуў на вочы кепку. Ягонае звыкла зацiснутае пачуцьцё было на парозе нейкага выйсьця. Адчуваў, калi б яны зьдзейсьнiлi тое, на што наважылiся, яму была б палёгка. Толькi во гэты Снайпер... Саўчанка пачынаў сумнявацца ў ягоных якасьцях самазванага камандзiра-завадатара, i ўсё болей стаў пазiраць не на падворак Касатага, а на сьцежку ў поле. Там, згледзеў адразу, паявiлася з касой раньняя кабета Баранiха, за пуняй на гародзе стала, пастаяла, няўцямна ўзiраючыся з-пад рукi на iхную купку на выгане. Яна iшла касiць пайку, тым напомнiўшы Саўчанку пра ягоную патрэбу, i ён затурбаваўся:

– Ну, дзе ён там? Мне тожа касiць трэба.

– Ды чакай ты! У Сiбiры не накасiўся! – груба папракнуў яго Снайпер-Iван. – Заб'ем, тады i скосiш.

Яны i яшчэ пасядзелi моўчкi. Напружана ўзiраючыся ў ненавiсны падворак, якi працягваў мiрна спаць. Пэўна, пасьля добрага гасьцяваньня ўвечары. А можа, i ўначы. Але пачынаўся дзень, i ягоныя турботы ўсё болей апаноўвалi людзей. За парканамi суседнiх падворкаў замiльгалi жаночыя хусткi – гаспадынi распачыналi ранiшнюю дойку, выглядвалi на вулiцу, калi пачнуць выганяць на пасту. Дбайна абскубваючы падплоцьце, да мужчын паволi наблiжалася памаўзьлiвая Баранiшына каза. За ёй паявiлiся на вулiцы тры хлапчукi, – зь цiкаўнасьцi да таго, што тут мела адбыцца. Паселi непадалёк пад плотам, моўчкi пазiраючы на мужчын.

– Ну, што ён там так доўга! – занепакоiўся i Ляплеўскi. – Хiба дняваць будзе?

– А можа, ён агародамi? Струсiць – па вулiцы, – памеркаваў Саўчанка.

– Дагонiм! I ногi паламаем.

– Ну-ну.

Яшчэ пасядзелi колькi часу. Нарэшце, Саўчанка ўстаў з канавы.

– Ды ну яго ў дупу! Пайду касiць...

– Дрэйфiш? – злосна прыжмурыў адзiнае вока Снайпер-Iван.

Не адказаўшы, Саўчанка ўскiнуў на плячо касавiльна i спорна пакрочыў краем вулiцы. Астатнiя яшчэ болей апанурылiся, ужо амаль безнадзейна азiраючы абгароджаную сядзiбу Касатага. Сонца тым часам прыўзьнялося над вёскай, стала прыграваць астылую за ноч зямлю. Снайпер-Iван стомлена адкiнуўся на локаць, вальней выцяг у канаву доўгiя ногi ў шэрых, падсохлых ад начное расы гумавiках. Трохi паляжаўшы, успомнiў:

– Ляплеўскi, а там не засталося?

Ляплеўскi, што сядзеў побач, ленавата павярнуў да яго лысаватую галаву.

– Адкуль...

– Ты не цямнi. Павiнна застацца. У бутэльцы. Дубчык, а ну зьбегай. А то знаеш, – галава расколваецца.

Дубчык паслухмяна ўстаў i моўчкi патэпаў вулiцай у другi канец вёскi, дзе нешта павiнна было застацца. Снайпер-Iван трохi пасядзеў яшчэ, але ягоная галава ўсё болей хiлiлася на грудзi, чалавека агортвала стома, i ён пляцнуўся плячмi на траву.

– Дык што ж цяпер мы – удвох? – няпэўна запытаўся Ляплеўскi.

Снайпер-Iван не адказаў. Калупаючы травiной у зубах, Ляплеўскi зiрнуў на яго зьверху i зразумеў: iхны завадатар спаў.

– Ну во – дачакалiся!

Ён, аднак, працягваў сачыць за падворкам насупраць, ды там нiчога пакуль не мянялася. Памаўзьлiвая каза, мiж тым, ужо наблiзiлася да iх па канаве, недаўменна ўзьняла ад травы галаву i ўставiлася на двух мужыкоў, што замiналi ёй пасьвiцца на яе звыклым шляху. Ляплеўскi замахаў рукой "Пайшла прэч!", ды марна: каза й ня думала саступаць. Хлапчукi насупраць засьмяялiся, мабыць, iм стала цiкава ўбычыць, як настаўнiк будзе адганяць бадлiвую казу. Ён хацеў устаць i, як мае быць, шугануць яе, ды раптам на падворку Касатага ўбачыў людзей. Ну, вядома, адзiн у кухвайцы, згорблены i белагаловы, – то быў сам галоўны вясковы сексот, побач ягоная баба, а сьпiнаю да вулiцы стаяў мажны плячысты мужчына ў чорным пiнжаку, з партфэлем у руках. Яны разьвiталiся. Парукаўшыся, госьць лёгкiм жэстам дакрануўся да сьветлага капелюша на галаве i, азiрнуўшыся, пайшоў да вулiцы.

– Iван! Iван! – Ляплеўскi штурхануў у бок таварыша. – Iдзе! Ён iдзе!

Снайпер-Iван толькi прамармытаў нешта i вальней выпрастаўся ў канаве. Ад прыкрасьцi Ляплеўскi вылаяўся, ня ведаючы, што рабiць. Вусаў ужо згледзеў iх тут, за дарогай, i Ляплеўскаму здалося, зараз паверне назад – можа, на агароды...

Аднак Вусаў не павярнуў на агароды, толькi на момант замарудзiў хаду, выходзячы з завулка, i зараз жа даволi ўпэўнена скiраваў упоперак, цераз дарогу. Несумненна, да iх. Ад нечаканасьцi Ляплеўскi марудна падняўся на ногi, паспрабаваў зашпiлiць пiнжак, ды пальцы чамусьцi не маглi намацаць гузiк. Ён ня мог адарваць позiрку ад рослае постацi чэкiста, яго цьвёрдага, рашучага твару, караценькага гальштука на грудзях i – асаблiва – ад стракатых радкоў ягоных узнагародаў на левай грудзiне. "Як у маршала", – мiльганула недарэчная думка ў разварушанай сьвядомасьцi настаўнiка.

– Здарова, вучыцель! – бадзёра павiтаўся Вусаў. – На касьбу сабралiся?

– Ды не, знаеце, – штось выцiснуў зь сябе Ляплеўскi.

– А то хто? – кiўнуў Вусаў на распластаную постаць Снайпера-Iвана.

– Ды так. Сусед...

– Ну, а как жысьць?

– Ды нiчога.

Вусаў узiраўся яму проста ў твар, i ў тым позiрку не было нi варожасьцi, нi насьцярогi, адна спакойная ўпэўненасьць бязгрэшнага праведнiка. Зьбянтэжаны Ляплеўскi ня мог даўмецца, як яму паводзiць сябе. Снайпер-Iван ляжаў, бы нежывы, а што ён мог адзiн? Ды й наогул, цi варта было што рабiць? Упэўненасьць чэкiста абяззбройвала, i Ляплеўскi толькi ўнутрана ўсьмiхнуўся зь нядаўняй свае рашучасьцi. А яны яшчэ турбавалiся, дурнi, каб гэты чалавек куды ня зьбег агародамi. Нашто яму куды бегчы?

– Я в курсе, – сказаў Вусаў, усё сьвiдруючы сваiм валявым позiркам. – Всех реабiлiцiравалi, выплацiлi дзеньгi...

– Дзякуй, – нечакана выцiснуў зь сябе Ляплеўскi.

– Галоўнае цяпер – не азлобiцца. Работаць, работаць нада! Для страны, для народа, для парцii...

– Ведама ж, партыя...

– Правiльна! Парцiя ўсягда права! Чалавек можа ашыбацца, парцiя – нiкагда. Ну, вучыцель, жалаю усьпеха.

Ён падаў на разьвiтаньне руку, i Ляплеўскi, бы да агiднай жабы, слаба дакрануўся да яе. Затым хвiлiну пазiраў усьлед яго мажнай, крутаплечай постацi, як ён усё далей iшоў па вулiцы, абмiнаючы ссохлыя i сьвежыя каровiны лепяхi ў доле, i ня ведаў, што рабiць. Нават, што думаць. Са спазьнелаю злосьцю зiрнуў на распластанага за канавай Снайпера, пад нагамi якога валяўся сухi кол з гнiлым абламаным канцом.

Пасьля вылаяўся i паплёўся да свайго падворку.

БЕДНЫЯ ЛЮДЗI

"Ня бойся госьця, якi сядзiць, а бойся таго, што стаiць", – гэтая прыказка разоў колькi прыходзiла ў галаву гаспадара, пакуль ён стаяў каля дзьвярэй кватэры, праводзячы спазьнелага госьця. Ужо яны разы тры паручкалiся, i гаспадар разы тры памыкаўся расчынiць дзьверы, а госьць усё ня мог скончыць думку, а як сканчаў, тут жа за яе чаплялася наступная, ня меней абавязковая або цiкавая. Выглядаў ён на прыкметным падпiтку, хоць яны выпiлi якiх па тры кiлiшкi пад каву, вiдаць было – чалавек у пэўным узрушэньнi, гаварыў з эмоцыямi i быццам шчыра, нават узьнёсла, прыпынiць яго ў гаспадара не хапала рашучасьцi.

– Паверце, мы як пачулi, дык унутры бы перавярнулася што. Жонка кажа: ты павiнен тэлефанаваць, падтрымаць чалавека, усё ж несправядлiвасьць жахлiвая, як так можна ў наш час?

– Што ж... Значыць, можна, – вяла пагаджаўся прафэсар Скварыш, думаючы аб адным – як бы скончыць размову.

– Ну. I галоўнае – усе маўчаць. I на катэдры, i ў друку. А ў вас жа столькi вучняў! Адных асьпiрантаў...

– Што рабiць...

– Во я й думаю: пад'еду вечарком, як пацямнее. Дык вы ўжо не крыўдуйце, што не патэлефанаваўшы...

– Ды не, нiчога...

– Ага. Бо патэлефануеш – самi разумееце... Што цяпер скажаш па тэлефоне?..

Цi не ў чацьверты раз пацiснуўшы гаспадарову руку, госьць урэшце пераступiў парог, i Скварыш зь вялiкай палёгкай зачынiў за iм дзьверы. У душы прафэсара была мешанiна пачуцьцяў – прыкрасьць ад гэтага запозьненага вiзыту блыталася з удзячнасьцю за словы, здаецца, поўныя шчырага спачуваньня. Усё ж падобна было, што Красьнянскi гаварыў шчыра, сапраўды хацеў суцешыць яго i абураўся на несправядлiвасьць улады. Але вось поўнай задаволенасьцi ад таго не было, штось перашкаджала, муляла, утварала нутраны дыскамфорт ад усёй гэтай сустрэчы.

Застаўшыся адзiн, Скварыш выключыў верхнi сьвяцiльнiк у вiтальнi, вярнуўся ў кабiнэт, дзе на нiзенькiм столiку пры канапе стаялi два кубкi зь недапiтай кавай, паўбутэлькi "Белага аiста". Скварыш усё перажываў сустрэчу. Красьнянскi ня быў ягоным любiмым асьпiрантам, не вылучаўся нi асаблiвымi здольнасьцямi, нi бiяграфiяй. Наогул, пра яго Скварыш ведаў няшмат – ну, нарадзiўся недзе на Палесьсi, цi не на Тураўшчыне, служыў у войску, працаваў на мэталаапрацоўчым заводзе, скончыў вечаровую школу. У асьпiрантуру прыйшоў не з камсамолу i, здаецца, без валасатай рукi. Жонку ягоную ён бачыў аднойчы, як у выхадны спаткаў на праспэкце ўсю iх сямейку з дачушкай, – так, нiшто сабе, хоць i не прыгажуня, але даволi мiлавiдная маладая асоба. Iшлi, елi марожанае, жонка ветлiва, нават трохi лiсьлiва павiталася, мабыць, Красьнянскi пасьпеў ёй шапнуць, што гэты цельпукаваты таўстун з партфэлем i ёсьць ягоны навуковы кiраўнiк дысэртацыi. За апошнiя гады праз Скварышавы рукi прайшло iх нямала, будучых кандыдатаў навук; былi здольныя, былi так сабе, траплялiся й ня надта. Адносiны зь iмi Скварыш стараўся захоўваць з усiмi роўныя – i са здольнымi, i з тымi, што ня надта, нiкога асаблiва не вылучаючы нi ў якiм сэнсе. Тыя, што абаранiлiся, "аступенiлiся", неяк паволi аддзялялiся, iшлi ў сваё жыцьцё. Iншыя ад'яжджалi ў блiзкiя цi далёкiя гарады, дзе знаходзiлi працу, сьпярша пiсалi, часам тэлефанавалi, прысылалi паштоўкi зь вiншаваньнямi пад рэвалюцыйныя сьвяты. Але з часам тыя сувязi глухлi, засыхалi, патрэба ў зносiнах меншала, пакуль не зьнiкала зусiм. Мусiць, так было б i з Красьнянскiм, калi б з навуковым кiраўнiком яго ня здарылася няшчасьце. Самае страшнае няшчасьце, горш за якое можа быць толькi калецтва цi сьмерць. Ды тое й была сьмерць – хiба не фiзычная – грамадзянская. Але ад яе нядоўга дайсьцi i да фiзычнай, Скварыш адчуваў гэта пэўна.

Верхняе сьвятло з кабiнэта праз расчыненыя дзьверы падала ў вiтальню i часткай у большую залю, дзе касой плямай ляжала на стракатым дыване, мякка ступаючы па якiм, Скварыш прайшоў да цёмнага вакна, паўзiраўся праз шыбiны на падворак. Унiзе пад цёмнымi кронамi таполяў слаба адсьвечваў асфальт падворка ад адзiнае лямпы лiхтара, бялелi вярхi некалькiх аўтамабiляў, прыткнутых нанач адзiн за адным да бардзюра. Ён ведаў гэтыя аўтамабiлi – два белыя "Жыгулi", жоўты, зачуханы "Запарожац" i новая "Волга", што належала нядаўняму адстаўнiку палкоўнiку. Часам там паяўлялiся i незнаёмыя машыны – стаялi нейкi час i зьнiкалi, калi-нiкалi заставалiся на ноч, калi хто прыяжджаў на госьцi да сваякоў у гэтым вялiкiм доме. Цяпер чужых аўтамабiляў, здаецца, не было вiдаць, не было i "Волгi" – мабыць, палкоўнiк начуе на дачы. Скварышава жонка з унукамi таксама ўчора зьехала на дачу, а ён застаўся на гарадзкой кватэры, сказаў, ёсьць справа. Хоць справы ў яго не было нiякай, проста хацелася пабыць аднаму, на адзiноце са сваёй бядой. Ды во гэты вiзыт, якi заняў увесь вечар i дашчэнту разбурыў ягонае адчуваньне адзiноты. Зрэшты, можа, i добра, што разбурыў, бо адзiнота зь нейкай пары таксама ня стала паратункам, як не было iм i шматлюдзьдзе. Для прафэсара наставала пара, калi людзей ля яго ўсё меншала, а часам тыя i зусiм зьнiкалi, асаблiва зь лiку сяброў, калегаў; адзiнота вакол яго ўпарта шырылася, абкладвала яго тоўстым глухiм пухiром. Тое было нязвыкла, нават палохала, i ён ня ведаў, як лепш – дома безь людзей цi дзе на людзях ня дома.

Тое, што не было чужых аўтамабiляў унiзе, трохi яго супакоiла, хоць, падумаў ён, машына магла ўжо i ад'ехаць, пакуль ён разьвiтваўся з Красьнянскiм. Але калi той не патэлефанаваў папярэдне, яны маглi i зяўнуць. А можа, яны ўладкавалiся дзе ў iншым месцы, далей на падворку, дзе цень ад таполяў быў гусьцейшы, а сьвятло лiхтара не дасягала далёка. Неяк вясной Скварыш выйшаў з кватэры прайсьцiся перад сном, вечар быў слаўны, ён далекавата зайшоў у задуме – аж за будоўлю на суседняй вулiцы, i вяртаўся наўпрасткi, задворкамi. I ў канцы падворка натрапiў на незнаёмую машыну, звычайныя шэрага колеру "Жыгулi", i, мабыць, прамiнуў бы яе ў прыцемку, калi б адтуль не пачуўся цiхi прыглушаны голас: "Аб'ект удалiўся на той бок, спыняю назiраньне". Скварыш пахаладнеў, зразумеўшы ўсё, i хуценька пайшоў прэч, уцягнуўшы галаву ў плечы. Збоку, блiзка за газонамi сьвяцiлiся дзясяткi вокнаў зь фiранкамi, безь фiранак, i нават адчыненых у гэты пагодны вечар, нехта там, мабыць, i не здагадваўся, што яго падслухоўваюць. Ды й як здагадаесься?

Скварыш ня стаў тузаць штору, занавешваць вакно, так было зручней – яго тут, у змроку, не маглi бачыць знадворку, ён жа што-колечы бачыў. У расплывiстай пляме сьвятла пад лiхтаром нячутна сьлiзганула жаночая постаць з сумкай, павярнула ў крайнi пад'езд; зь сярэдняга пад'езда выбег мужчына з сабачкам – абое зьнiклi насупраць пад таполямi на газоне. Адтуль жа, з-пад таполяў, чуўся малады прыглушаны голас i сьмех. Скварыш ня бачыў адсюль, але ведаў: там, у альтанцы, ля дзiцячай пясочнiцы зьбiралiся нанач дзецюкi, часам зь дзеўкамi – па-маладому забаўлялiся далёка за поўнач. Але, мусiць, ня толькi забаўлялiся. Аднойчы адзiн зь iх, мабыць, добра паддаўшы, прайшоў каля шэрагу сонных аўтамабiляў, пакiдаючы на кожным адмецiну – арматурнай жалязякай. Так, без усялякай мэты, дзеля свавольства. А можа, ад клясавай нянавiсьцi да iхных уласьнiкаў. Скварыш яшчэ пастаяў ля вакна, паўзiраўся з восьмага паверху ўнiз, пасьля – у зьвечарэлае неба, дзе над плоскiмi дахамi блiзкiх дамоў засьвяцiлася i журботна вiсела адзiнокая зорка. Мiжволi ён iмкнуўся адсюль, з уласнай кватэры, кудысьцi туды, на волю, бо тут ён бяз рэшты страцiў спакой, душэўны камфорт, а гэты вiзыт Красьнянскага разварушыў яго, зьбiў з тропу, i як ён нi супакойваў сябе, супакоiць ня мог. Чаго прыяжджаў асьпiрант, што меў на мэце? Цi сапраўды, каб паспачуваць, сагрэць чалавечай цеплынёй у трудны твой час? Цi...

Менавiта гэтае "цi" балючаю стрэмкаю засела ў Скварышавай душы, не даючы як-небудзь супакоiцца перад ноччу.

Ён яшчэ не адышоўся ад вакна, як у вiтальнi затрашчаў тэлефон, i Скварыш аж здрыгануўся. Пасьля напяўся, зьнерухомеў – не, трубку ён, вядома, ня зьнiме. Цяпер ён баяўся тэлефона, ужо другi месяц не размаляў па iм – з таго часу, як яго паклiкалi на бюро райкаму. Памятнае праклятае бюро, яно падкасiла жыцьцё, увесь лёс павярнула ў невядомы страхотны бок, разам з партыйным бiлетам адабрала, здаецца, волю да жыцьця, пакiнуўшы толькi вось гэта – тайныя страхi, чаканьне невядомага, мабыць, яшчэ горшага. Пэўна ж, горшага. Бо на выключэньнi яны ня спыняцца; даўно вядома, што яны дзейнiчаюць па законах зграi: калi хтось закульгаў i ня можа гарцаваць нароўнi з усiмi, дык яго трэба расшкуматаць i зжэрцi – выбракаваць, каб не псаваў усёй зграi. Законы зграi, мабыць, адныя й тыя ж, што ў зьвяроў, што ў людзей. Тысячагадовая эвалюцыя вiду тут мала што значыла i ў тых, i ў гэтых.

Але ж гэты Красьнянскi... Ну чым ён, Скварыш, мог выклiкаць у яго такое спачуваньне, прымусiць да рызыкi – гэтага вечаровага наведваньня i гутаркi на мяжы рызыкi. Канечне, Скварыш ужо быў вучаны й ня надта раскрываўся ў адказ на ўвогуле разумныя, але й небясьпечныя пасажы асьпiранта. Асаблiва наконт Афгану. Але i зусiм адмаўчацца было неяк, ён мусiў то кiўнуць галавой, то пагадзiцца дзе адным словам, дзе толькi намёкам на згоду. I толькi калi асьпiрант загаварыў пра колiшнюю лекцыю Скварыша, дзе ён выказаў некаторае сумненьне наконт палiтыкi калектывiзацыi, прафэсар заўважыў, што ён зусiм ня ў сэнсе адмаўленьня, а хутчэй канструктыўнага асэнсаваньня – вядома ж, у рамках палiтыкi партыi, хiба з трохi iнакшым аспэктам. Красьнянскi ж быццам не пачуў таго i горача даводзiў пра шматмiльённыя закупы збожжа за рубяжом як наступства тае калектывiзацыi. Вядома ж так, думаў Скварыш, каму тое не вядома, але навошта пра гэта гаварыць? Хiба ён не разумее, гэты гаварлiвы асьпiрант, што прафэсар ня можа яму адказаць у той самай меры адкрытасьцi, мусiць адмоўчвацца? А калi разумее, дык што гэта? Вельмi ўжо падобна на правакацыю, небясьпечную, нават страшную для чалавека, выключанага з КПСС.

А калi не? А калi ўсё тое ад наiўнай шчырасьцi, элемэнтарнай чалавечай спагады? Усё ж Скварыш быў неблагi прафэсар, студэнты яго любiлi, ён ведаў гэта i даражыў сваёй рэпутацыяй, часьцяком адчуваючы прыязнае стаўленьне да сябе. Бо стараўся не крывiць душой, ня надта даказваць тое, што было i без таго зразумела кожнаму. Не шчыраваў – нi за Ленiна, нi за Брэжнева, хацеў быць памяркоўным марксiстам, наколькi тое было магчыма ў гэты пракляты час. Ды не ўдалося...

Тэлефон зноў празванiў раз i другi – мусiць, нехта ўсё ж ведаў, што ён дома, але Скварыш усё роўна не падышоў да тэлефоннай тумбачкi, хоць i затрывожыўся яшчэ болей. Замест таго ён цiхенька пратупаў у кабiнэт, налiў з бутэлькi ў сваю чарку i кулянуў, не закусваючы. Дзiўна, але надта не цягнула i выпiць, хоць для таго былi ўсе ўмовы – ня трэба было нi рыхтавацца да лекцыi, нi ўранку ехаць у iнстытут. А выпiўшы, як во цяпер, ён не п'янеў, галава была цьвярозая, дэпрэсiя не мiналася, можа, нават большала. Каньяк, якi ўвогуле ён любiў, цяпер здаўся рэзкiм, нясмачным, амаль агiдным. На гэты раз ён сеў пры стале на канапе, утаропiўшыся невiдушчым зрокам у круглыя плямы на блiскучай паверхнi, думаў. Надта яго бянтэжыў гэты вiзыт Красьнянскага, адчуваў: тое ня так сабе, мабыць, за тым нешта тоiцца. А што – здагадацца было няцяжка. Красьнянскага падаслалi.

Тое, што ён "пад каўпаком", Скварыш зразумеў яшчэ да выключэньня, можа, нават зiмой, як атрымаў аднойчы лiст з-за мяжы, з Кембрыджу. Пакет быў з добрай паперы, але адзiн ягоны канец, вiдаць было, адклейваўся, бо заклеены быў надта старанна i гэтак жа старанна запрасаваны. Тады ён стаў узiрацца на iншыя канвэрты i згледзеў, што з адваротнага боку ўсе яны былi нiбы калiсьцi намочаныя й старанна высушаныя. Мусiць, тое ж тычылася i ягоных тэлефонных размоваў – на катэдры, дома: перапады ў гучаньнi, староньнiя шчаўчкi кантактаў – чаго раней не было. Ён амаль перастаў пiсаць лiсты знаёмым, толькi рэдчас паштоўкi. Па тэлефонах гаварыў каротка i самае неабходнае. Але менавiта тады заўважыў, што да яго па тэлефонах зачасьцiлi – знаёмыя i малазнаёмыя, i зусiм чужыя людзi. Iншыя гаварылi далiкатна, часам кранаючыся рызыковых тэмаў, iншыя ж наўпрост пыталiся, як ён ставiцца да злачыннай гiбелi нашых хлопцаў у Афганiстане, да таго, што абмежаваны кантынгент нашых войскаў за столькi гадоў ня можа даць рады агiдным наймiтам iмпэрыялiзму – афганскiм душманам. Як мог, ён выкручваўся, стараўся не гаварыць пэўна, але некаторыя патрабавалi пэўнага адказу. Было няёмка, агiдна, хацелася вылаяцца i кiнуць трубку.

Цяпер гэты Красьнянскi...

I быццам жа харошы хлопец, так шчыра дзякаваў за сумленьне, якое цяпер ня часта праяўляецца ў людзях, казаў, што правiльна ён гэта – пра Афган. У яго самога, Красьнянскага, нядаўна ў Афганiстане загiнуў стрыечны брат, прывезьлi ў цынкавай труне, хавалi ўсiм калгасам, мацi самлела, труну не адкрылi, забаранiў ваенкамат, i як уведаеш, хто там – можа, зусiм i ня iх хлапец. Скварыш ужо чуў пра такiя выпадкi, калi хавалi чужых замест сваiх, вайскоўцы чамусьцi блыталi, нават у такой справе не было парадку. Але цяпер, думаў ён, тое, можа, i ня надта важна. Тая вайна несправядлiвая ва ўсiх сэнсах, нават паводле марксiзму-ленiнiзму, а тыя, хто яе ўсчаў, рана цi позна будуць названыя злачынцамi i праклятыя. Але што з таго радасьцi яму, Скварышу, пакуль вось праклiнаюць таго, хто пасьмеў пра iх заiкнуцца. Яго выключылi з партыi, здаецца, хутка выганяць з працы. Хоць ён i падаў апэляцыю i ўжо напiсаў нямала папер, "аб'ясьнiцельных", даказваючы, што нiчога падобнага не гаварыў i нават ня думаў. Што ён цалкам i поўнасьцю падтрымлiваў i падтрымлiвае зьнешнюю i ўнутраную палiтыку партыi, iнтэрнацыянальную дапамогу братняму афганскаму народу. Да агiды лiсьлiва i вернападдана. Было брыдка ўспомнiць, як ён на бюро райкаму, дзе яго выключалi, фальшыва апраўдваўся, i тое яму, мабыць, кепска ўдавалася, райкамаўцы наўрад цi верылi яму. Неяк ён не стрымаўся, закалацiлася сэрца, прыйшлося пры тых самаўпэўненых маладых функцыянэрах даставаць валiдол, рукi трэсьлiся, бубачкi лякарства пасыпалiся на каленi, паскакалi ва ўсе бакi па блiскучай падлозе. Малады мардаты сакратар на хвiлiну прыпынiў свой допыт i, нiбы падсумоўваючы, сказаў: "Шкада, ня хочаце вы раззбройвацца перад партыяй". "А я й ня ўзбройваўся. Я нiчога ня маю супраць маёй партыi", сказаў тады ён i сам зьдзiвiўся ненатуральнай лiсьлiвасьцi свайго голасу. Сакратар толькi крыва ўсьмiхнуўся, седзячы за сталом пры шасьцi тэлефонах на тумбачцы. "А ў нас ёсьць матэрыялы, якiя сьведчаць якраз наадварот. Напрыклад, у сакавiку вы сьцьвярджалi, што наш абмежаваны кантынгент у Афганiстане зьнiшчыў каля аднаго мiльёна афганцаў. Адкуль вам вядомая гэтая хлусьня?" Яны ўсе, колькi iх было там, можа, чалавек дваццаць, што расьселiся каля даўгога стала i пад сьценамi, варожа ўтаропiлiся ў яго. А ён маўчаў, пакутна згадваючы, каму ён гаварыў пра тое. Адкуль сам ведаў гэтую лiчбу, памятае пэўна – тое казала радыё "Свабода", якое ён начным часам слухаў, што-колечы разьбiраючы праз глухi трэскат глушылак. Агiдным, пiсклявым голасам ён пачаў адмаўляцца, гатовы быў пабажыцца, што нiчога падобнага не гаварыў, хоць менавiта тады раптоўна ўсё прыпамятаў. Але як можна было прызнацца. Доўга сядзець нерухома Скварыш ня мог, прыгнятала начная цiшыня, ён ня мог знайсьцi сабе ўтульнага месца i пайшоў туляцца па невялiкай трохпакаёвай кватэры. Забрыў на кухню, уключыў сьвятло. Мог бы зварыць сабе кавы (усё ж занятак), але кавы ён выпiў тры кубкi, мабыць, на сёньня годзе. Расчынiў халадзiльнiк, паўзiраўся ў сякi-такi запас харчу – кавалак каўбасы ў рудай паперы, бутэлька кефiру, некалькi плоскiх бляшанак кансэрваў, – нiчога ў яго не выклiкала апэтыту, жаданьня зьесьцi. Што-небудзь варыць, натуральна, ён не хацеў, не хацеў нават сасмажыць яешню, якую ўвогуле любiў i еў з задавальненьнем, калi яе смажыла жонка. Разьбiтае шкло ў дзьвярах на кухонны балькон каторы раз напомнiла пра непарадак, але цяпер ён падумаў, што шкло ўставiць ня хутка. Было не да таго. Ён асьцярожна расчынiў дзьверы i выйшаў на балькон, паклаў рукi на яшчэ цёплыя ад дзённага сонца парэнчы i здрыгануўся: на суседнiм бальконе з асьветленай ззаду сьпiнаю ў гэткай самай позе стаяў i курыў сусед. Скварыш адхiснуўся, хуценька вярнуўся на кухню i прычынiў дзьверы. Цяпер ён не хацеў бачыць нiкога, нi з кiм размаўляць; усё здавалася, што ў яго занадта цiкаўна ўзiралiся i ўжо напэўна ўважлiва слухалi. Цi падслухоўвалi. Цiкава, падумаў Скварыш, цi была чутная на бальконе iхная гаворка ў кабiнэце ды асаблiва ў вiтальнi каля дзьвярэй. I цi даўно ён стаiць там, гэты сусед у майцы.

Ён зноў вярнуўся ў кабiнэт. Прыбiраць зь нiзкага столiка нiчога ня стаў, стомлена апусьцiўся ў крэсла за пiсьмовы стол. Уключаная настольная лямпа асьвяцiла вольны ад папераў кавалак стала... Надта мутарна было на душы ў прафэсара, вялiкi сумнеў тачыў яго ўсё болей – дык проста цi не заходзiў Красьнянскi? А што, калi ў гэты час ён ужо сядзiць у КГБ i апiсвае iхную тут гутарку? Цi, можа, запiсаў усё на магнiтафон i заўтра аднясе ў вядомы дом на праспэкце? У такiм выпадку, адзiн паратунак – апярэдзiць самому. Iнакш яму пэўны капец – i працы, i кар'еры. А то i жыцьцю. Але зноў жа