Текст книги "Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)"

Автор книги: Василь Быков

сообщить о нарушении

Текущая страница: 11 (всего у книги 18 страниц)

Кажухар зь Дзедам тым часам сядзелi наводдаль i цiха гутарылi. Зрэшты, болей мовiў пра сваё Кажухар, якому, не перастаючы, балела рука. Пасьля раненьня перавязаць яе не было чым, тады абкруцiлi па локаць нейкай зрэбнай анучай, якая адразу набрыняла крывёй, затым зьверху скарэла, i Кажухар болей не адважыўся яе садраць. Дый навошта ўжо зьдзiраць, хутка павiнна было ўсё скончыцца – i боль, i ўсё астатняе. Люляючы цяпер гэтае балючае за пазухай вальлё, паранены мерна пагойдваўся ад болю i празь сьлёзы цiха жалiўся Дзеду:

– Ну завошта такая доля, скажы? Хiба я... Процiў Бога, цi што? Цi супраць людзей? Каб хоць як-небудзь жыць, дык нельга.

– Гэ, чаго захацеў! – зласнавата перапынiў яго Дзед. – Жыць!

– Ну. Жыць i то нельга.

– Было. Аджылi. А цяпер ляжам.

– Ляжам? Божа мой, Божа...

Кажухар, аднак, ня дужа бедаваў, што ляжа, спакутаваны ад болю, ён прагнуў аднаго – скончыць свае пакуты. Хаця б i ў магiле. Усё роўна жыцьцё спляжанае дарэшты. Некалi марыў набыць зямлю, каб зажыць на сваёй гаспадарцы, i нiбы вол, ад зары да зары шыў кажухi, зьбiраў грошы. Абшыў кажухамi, лiчы, такi горад, як Слуцак, а ягоная праца абярнулася торбай керанак, на паўпуда солi. Добра, што сын Уладзя, не глядзi што малады, а ўдаўся разумнейшым за бацьку, не падманiўся на ягонае рамяство, пайшоў у горад служыць. Можа, чаго й даслужыцца, асаблiва калi выб'ецца ў якое начальства ды паладзiць з бальшавiкамi. Бацька во не паладзiў, за тое яму такая расплата.

Ад болю ды роспачы Кажухар i стагнаў, i круцiўся ў доле. Вочы яго змакрэлi, i ён ужо не саромеўся тае макраты, не выцiраў iх. А Дзед побач бы й не прыкмячаў таго, сядзеў, унурыўшыся нерухомым позiркам у дол, i моўчкi, пакутна перажываў нядаўняе мiнулае, яшчэ да паўстаньня, калi ён быў дома i пасварыўся з жонкай. Брыдка пасварыўся, хоць i было за што. Жонка ў каторы раз зрабiла ня так, але ж... Гэтая жаласьлiвая кабета заўжды кагось шкадавала – то дзяцей, то суседак, ды асаблiва каго-небудзь з раднi. Хто бяднейшы. А бяднейшым з усiх быў яе малодшы брат Сёмка, мнагадзетны i негаспадарлiвы селянiн, якi звычайна зь Вялiкадня сядзеў без кавалка хлеба. У Дзеда ў сьвiронку была прыхаваная тарбiнка грэчкi, меўся па вясьне засеяць лапiк ля сажалкi – ня ўсё ж душыцца бульбай ды крупнiкам. Але во жонка, як яго не было дома, добра-такi адсыпала з тае тарбiны брату – бач, згаладнелi дзецi. Згаладнеюць, ведама, бо трэба працаваць, дбаць пра дзяцей ды гаспадарку, а не лайдачыць паўгода на печы. I вось аддала пуд грэчкi, быццам самой непатрэбна. Дзеда гэта абурыла, проста ўзарвала, i ён даў добрага штурхаля жонцы, тая ўпала, загаласiла, а ён выскачыў на падворак, у самога аж трэсьлiся рукi. Якраз трэба было зьбiрацца ў полк на фармоўку, ён забег дадому за сякiм-такiм харчам, ды так i пайшоў улегцы, пад жончын плач. Спакваля, аднак, падабрэў, мiнулася злосьць, i не шкада стала той грэчкi, а паскуднае пачуцьцё засталося, не мiналася, нават расло з часам, i цяпер выбухнула, заглушыўшы ўсё iншае – ну трэба было? Гары яна гарам i грэчка, i ягоная ашчаднасьць. Ён гатовы быў аддаць усё, абы толькi засталася згода, дабрыня ды шкадаваньне адно аднаго. Бо чым цяпер жонка будзе памятаць яго? Тым грубым, злым штурхалём, ад якога паляцела ў кут?

Кепска, горка i балюча было на душы ў Дзеда. Калi б ня iх гэты канец, можа б, яшчэ i павiнiўся, i паладзiў з жонкай. Увогуле, яна была не злапомная, даравала рознае, ня першы раз. Але ўжо не павiнiсься – усё панясеш з сабой. На той сьвет. I ўсё праз гэтае iх жыцьцё, спрадвечную сялянскую галоту, якая душыла вяскоўцаў, не давала па-людзку жыць i нават па-людзку памерцi.

– Божа мiласэрны, мацi-царыца нябесная, – са сьлязьмi шаптаў побач Кажухар. – Не пакiнь нас, не адвярнiся хоць у гэты астатнi час...

– Успомнiў! – зноў зласнавата буркнуў Дзед. – Як прыпячэ, тады ўспамiнаем. Раней помнiць трэба было.

– Ды цi я калi забываўся? Я заўжды помнiў, малiўся...

– А цяпер малiся, не малiся – адзiн канец.

– Ай, Божачка ты мой, Божачка! – ледзьве не екатаў Кажухар, усё люляючы руку. Так было яму балюча – i ад рукi, i на сэрцы, i хацелася спагады хоць бы ад таго, хто апынуўся тады блiжэй за iншых. Ды чалавек той, вiдаць, не прывык спачуваць. Зноў жа марна было цяпер спачуваць каму-небудзь – усе яны апынулiся ў аднолькавым гаротным стане i мелi аднолькавыя падставы для спачуваньня. Ад каго толькi? Хiба ад госпада Бога.

Мяцельскi капаў апантана, але, мусiць, трэба было глыбей, хоць няроўныя, абрушаныя берагi дасягалi яму пад пахi. Ды ён пачаў стамляцца, i камандзiр, якi прыкмячаў усё, кiнуў Забелу:

– Давай, падмянi.

Нядаўнi гiмназiст Iгар Забела зь яўнаю неахвотай улез у яму, пераняў з рук Мяцельскага цёплы ад натруджаных далоняў тронак рыдлёўкi. Неяк так сталася, што ён хутка перажыў сваё напружаньне; стрэл, а затым i скрываўленая галава Аўстрыякi вярнулi яго да самотнай рэальнасьцi, якая абяцала неўзабаве паставiць вялiкую кропку на ўсiм. Усьвядомiўшы тое, Iгар адчуў рэзкi iнстынктыўны пратэст – як было добраахвотна класьцiся ў зямлю ў свае няпоўныя дзевятнаццаць гадоў? Але няўмольная сiла абставiн, якая ўсе апошнiя гады люта ўладарыла над людзкiмi лёсамi, гнула ягоную волю ў дугу, заўсёды дамагаючыся свайго. Рэдка калi тыя абставiны выяўлялi паслабку, давалi зрабiць, як сам хочаш. Дзiўна, але тады, у той самы рашучы вечар, калi ён мог бы зрабiць iнакш, ён iнакш не зрабiў. Праз боязь, страх i трывогу ён зрабiў так, як вымагаў ад яго сяброўскi абавязак, па-свойму зразуметае высакародзтва. Ён не адмовiў Алегу Блажэвiчу, ён пайшоў зь iм. Ранiчкай, як мацi яшчэ спала, таропка сабраў свой небагаты набытак – пару бялiзны, башлык, пачак папярос, Лёльчына фота i шаснуў праз чорны ход на зборны пункт у гiмназiю. Сярод пракуранай людзкой гаманы не адразу знайшоў свойго старэйшага сябра Блажэвiча, якi, пацiскаючы яму руку, каротка кiнуў: "Малайчына, умееш трымаць слова гонару" i запiсаў у сваё аддзяленьне. Тады, можа, першы i адзiны раз Iгар цiха паганарыўся ў душы за сваё высакародзтва, што намогся i стрымаў слова. Што, калi спатрэбiлася, можа на справе абаранiць незалежнасьць народнай рэспублiкi, пра якую сказана столькi прыгожых i рашучых словаў. Цi ён думаў тады, што праз колькi тыдняў будзе выцягваць скрываўленае цела Блажэвiча з засьнежанага поля пад Семежавам – цяжкапаранены ўранку, той да вечара сьцякаў крывёй пад бальшавiцкiм агнём, увесь дзень да яго нельга было падабрацца. Iгару ў тых баях наогул пашчасьцiла, можа, пашчасьцiла i пазьней, нiводная бальшавiцкая куля яго не зачапiла. Мусiць бы, куды лепш было яму легчы разам з Блажэвiчам, прынамсi, не спазнаў бы таго, што давялося спазнаць затым i што ня дай Бог спазнаць нiкому. I ня толькi iхны жахлiвы паўстанцкi лёс, але i трохi iншае. Яшчэ да таго, як спалiць усе дакумэнты, неяк лежачы надвячоркам у кустоўi, ён спалiў Лёльчына фота, як дазнаўся ад людзей, што яго сьветлае, незямное каханьне стала жонкаю чырвонага слуцкага ваенкома. Ён узьненавiдзеў яе за здраду, без агiды ня мог сабе ўявiць, як яна цалуецца там са сьмярдзючым бальшавiцкiм камiсарам, не разумеў, чаму яна стала не такой, як была раней, чужой, нават варожай. Але неяк памалу тая яго нелюбоў выпетрылася, Лёлька рабiлася для яго ўсё больш абыякавай, i ён болей думаў пра маму, дужа дакараў сябе за ўсё тое, што прычынiў ёй сваiм гэтым свавольствам. А найбольш ён шкадаваў сябе, сваё кароткае жыцьцё. Жыцьцё, канечне, не ўдалося, чаго было за яго трымацца, чаго шкадаваць? Але ўсё роўна было шкада, хацелася жыць хоць як-небудзь, хай у той iх калатнечы. Ды было неяк. Неяк, бо ён дужа любiў сваю маму, што ўжо страцiла на мiнулай вайне ягонага айчыма, штабс-капiтана Левандоўскага, любiў-шкадаваў меншага брацiка Паўлiка. Як iм будзе жыць пры такiм iх сынку i братку?

Забела капаў ня так каб i ўвiшна. Глыбiня стала, мусiць, такой, якой i патрэбна было, кiдаць жвiр ён намагаўся высока, ды глыжы ўсё скочвалiся зь берагоў у яму – ужо не ставала сiлы кiдаць вышэй i далей. Зноў жа падмянiць яго, мусiць, не засталося нiкога, пэўна, усе ўжо адбылi сваю чаргу. Апроч, вядома, параненых Кажухара i камандзiра. Значыць, яму i давяршаць гэтую невясёлую справу.

Камандзiр ня мог скрануць шыяй, павярнуць галавы, але ён дбаў усё рабiць як належыць i кожную справу даводзiць да канца. Гэта было ягоным правiлам са студэнцкай маладосьцi, як вучыўся ў сэмiнарыi, затым выкладаў у гiмназii, а таксама ў вайну, калi, стаўшы прапаршчыкам, камандаваў паўротай у iнгерманлядзкiм палку. I калi ў яго што-нiшто не атрымлiвалася, не знаходзiла завяршэньня, дык часьцей не зь ягонай вiны – з прычыны ўмяшаньня вышэйшых камандзiраў цi зьбегу зьменлiвых абставiн. Як з гэтым iх партызанствам. Калi б ён быў на месцы камандзiра батальёна, дык шмат што, асаблiва спачатку, рабiў бы iнакш, ня лез бы на злом галавы супраць пэўнай сiлы, i, можа б, тады яны не дайшлi да гэтае ямы як да нейкай мiстычнай расплаты за ўсё ранейшае. Цi да апошняй кропкi ў тупiку, куды iх загнаў немiласэрны паўстанцкi лёс.

Цярплiва чакаючы, калi нарэшце будзе гатовая гэтая яма-магiла, камандзiр мiжволi i ў каторы раз перабiраў у памяцi падзеi апошнiх тыдняў-месяцаў iх барацьбы, каб усё ж хоць перад канцом зразумець нейкi таямнiчы сэнс iхнага трагiчнага фiналу. Але, мусiць, усё ўжо было перабрана ў памяцi. Натуральна, камандзiр разумеў, што прысуд iм быў вынесены даўно, гэты зыход быў вiдавочны, як толькi яны кiнулi выклiк страшнай сiле i сталi са зброяй у шарэнгу. Выклiк быў дзёрзкi i рашучы, а сiлы ўсё ж малыя, i менавiта гэтая акалiчнасьць вырашыла ўсё астатняе. Але i як было iначай? Народ чакаў, а кiраўнiкi адзiн перад адным iмкнулiся выступiць. Верныя рыцары рашучай фразы, яны сьпярша ап'янiлi тых, хто iх слухаў на ўсiх тых шматлюдных мiтынгах, а затым неўпрыцям i самi паверылi ў свае прыгожыя словы. Калi ж i самi сталi нявольнiкамi ўласных хмельных прамоваў, тады ўжо нiчога нельга было нi спынiць, нi перайначыць. Яны былi змушаныя, за iмi пайшлi iншыя, – найперш, хто мала разумеў, але надта верыў. А то iшлi з пачуцьця абавязку, раптоўна народжанага гонару i таму не маглi не пайсьцi. Калi не цяпер, дык калi ж? Хiба што нiколi. Але нiколi – было страшна, страшней за пагiбель, бо было банкруцтвам усяе сьвятой, шматгадовае справы. Так, ён таксама нямала сумняваўся ў хуткiм посьпеху паўстаньня, яшчэ больш было ў яго недаверу да колькi-небудзь удалага партызанства iхнага асобнага батальёна. Але iшоў, бо для яго заставалася пэўным: тое трэба было колiсь зрабiць, раней цi пазьней. Без таго, бязь iхнае галаваломнае адвагi, ахвяр i крывi ўся iх нацыянальная справа, бы невылечны сухотнiк, асуджаная на вялы, задоўжаны скон. Цяпер на скон ня будзе асуджана. Зерне кiнута, па вясьне ўгрэецца глеба, будуць усходы. Колькi б зiма нi доўжылася, настане вясна. Яны ж угнояць глебу, мусiць, такое iх гiстарычнае прызначэньне, так трэба. Для вольнай радзiмы i для гiсторыi.

Так суцяшаў сябе камандзiр, а гарката няўдачы душыла яго, сьцiскала прастрэленую шыю, цяжка было дыхаць – на хадзе i тут, па-над ямай таксама. I тады ён успомнiў даўнi, звыклы зь юнацтва твар другога асуджанага, што калiсьцi стаяў не над ямай – пад вiсельняй, i яго вешчыя словы да каханай Марыськi. Да Беларусi. Нiколi яна ня будзе нi вольнаю, нi шчасьлiваю, пакуль ня скiне з душы прыгон маскаля. Апынуцца памiж Расеяй i Польшчай – усё роўна што памiж кувалдай i молатам, якi б'е мэтадычна, магутна, бязьлiтасна. Нiшто не стрывае тых жахлiвых удараў. Пакуль б'е молат i рэжа галовы серп. Гэта ж трэба такое прыдумаць – молат i серп, серп i молат...

Сарокi ў гольлi сакаталi ўсё болей, бы прадчуваючы тое страшнае, што тут неўзабаве адбудзецца. Iх ужо нiхто не адганяў, не палохаў, i яны бязладна паначаплялiся на бярозах, спраўлялi свае птушыныя хаўтуры. Зводдаль ад iх зьявiлiся са тры вароны. Тыя сядзелi спакайней, толькi зьдзiўлена пазiралi ўнiз, але маўчалi. Людзям жа было не да iх. Людзi апекавалiся ўласным клопатам.

Можа, самы спакойны, цiхманы i з выгляду нават абыякавы да ўсяго ў гэтай грамадцы быў Казак, шараговы стралец, патомны парабак слуцкiх фальваркаў. Галоўным правiлам яго ў жыцьцi было: як усе. Як усе паводзiў сябе ён, калi рабiў у пана Пясецкага: рабiць дык рабiць, есьцi дык есьцi, спаць дык спаць як усе. I на паўстаньне пайшоў таму, што пайшлi парабкоўцы з маёнтка – усе шасьцёра. Калi б яны пайшлi да бальшавiкоў, мусiць, да бальшавiкоў пайшоў бы i Казак. Але вызначыў выпадак цi, можа, адзiн парабак, якi па вясьне паявiўся ў iхным маёнтку. Ён не казаў, дзе рабiў да таго, але ў маёнтку быў прыстаўлены памагатым да цесьляра, рамантаваў iнвэнтар. Гэта быў дужа гаваркi чалавек. Сьпярша хлопцы ня дужа верылi, казалi: балбоча. Але неўзабаве ўслухалiся i сьцямiлi, што балбоча ня так сабе, нешта ўсё ж ведае. А i сапраўды, ведаў ён шмат што i шмат дзе пабываў за свае яшчэ маладыя гады, нават у Пiцеры i ў Рызе. Казаў, што па перакананьнях ён сацыялiст-эсэр i што толькi тады па-людзку зажывуць працоўныя людзi, як падзеляць панскую зямлю. Але перш чым падзялiць, зямлю трэба было адваяваць у паноў – палякаў ды расейцаў, Беларусь павiнна стаць незалежнай, як Польшча цi Нямеччына, мець свой урад i свой парлямэнт. Сьпярша гэта здалося дзiўнаватым – беларускi парлямэнт! Але пасьля, як у Менску сабралi кангрэс, хлопцы i праўда паверылi эсэру, бо нешта там адбывалася падобнае на яго прадказаньнi. Як загарэлася гэтая калатнеча ў Слуцку, ён i сагiтаваў усiх ехаць туды. Казак доўга не вагаўся, прыкiнуў: ваяваць за Беларусь мо ня будзе трудней, чым штодня iшачыць у панскiм маёнтку. Зноў жа, адгаворваць яго не было каму, шкадаваць таксама. Уранку яны запрэглi панскую фуру i ўсе шасьцёра пакацiлi шашою ў Слуцак. Начальнiкi i каторыя разумнейшыя з шарагоўцаў казалi: да зiмы пераможам, вернемся i зажывём сваёй беларускай сям'ёй, па справядлiвасьцi, без маскалёў i палякаў. Ведама ж, жыць сваёю сям'ёй, па справядлiвасьцi ды ў згодзе, хто не схацеў бы? Асаблiва яшчэ, калi надзеляць зямлёй. Казак быў ня супраць. Абы ўдалося. На жаль, не ўдалося. Ня толькi сваёй сямейкай, але й наогул жыць. Ды што ж... Казак не разумнейшы за iншых i, канечне, не шчасьлiвейшы. Калi во камандзiр, былы афiцэр i вучыцель, кажа, што iначай нельга, значыцца, i праўда нельга. Значыць, нявыкрутка, i таго, што яны ўдумалi, мусiць, не абысьцi. Прыйдзецца памiраць. Але як усе, так i Казак. Вось калi б закурыць толькi. Перад сьмерцю...

Закурыць, аднак, не было нi ў кога, i Казак патупаў, патупаў каля кучы жвiру ды стаў чакаць свайго часу.

Нарэшце адчуўшы, што хопiць, Забела збольшага параўняў дол у яме, памераў крокамi. Атрымалася восем крокаў удоўжкi, мабыць, хопiць на ўсiх.

– Фiнiта ля камэдыя! – знарок бадзёрым голасам гукнуў ён i кiнуў угору рыдлёўку.

– Ладна, годзе, – глуха азваўся камандзiр i паклiкаў астатнiх. – Усе сюды!

Калi яны неяк нясьмела, бы баючыся, узьлязалi на жвiр, блiжай да ямы, камандзiр цiха спытаўся:

– Хто першы?

– Першы ўжо ёсьць, – сказаў Мяцельскi. – Во Аўстрыяка.

– Давай яго сюды.

Разварочваючы ботамi рыхлую кучу, Мяцельскi рашуча падвалок распластанае цела Аўстрыякi да ямы, унiз галавой падаў яго Забелу. Той, ледзьве сам утрымаўшыся на нагах, пераняў небараку, сьцягнуў з краю ямы i неяк выпрастаў яго ў доле. Рукi Аўстрыякi трэба было пакласьцi на грудзях, але тыя нiяк не хацелi складвацца i тырчэлi скорчанымi пальцамi ўгору.

Тым часам да ямы падышлi Дзед з Кажухаром; трошкi зводдаль боязна-ваўкавата прыткнуўся непрыкметны Казак. Валодзька ўвесь час быў побач з камандзiрам. Ён змарнеў з твару, прыцiх, здаецца, баяўся вымавiць слова. Мяцельскi высока стаяў на кучы жвiру.

– Дык як будзем? Па адным цi ўсе разам?

– Па адным, – цiха мовiў камандзiр. – З нагана.

– У яме. Каб меней грукату.

Мабыць, усе ўсё зразумелi i сьцiхлi, нават ня дыхалi. Камандзiр абвёў усiх чужым напружаным позiркам i адчуў, што трэба нешта сказаць на разьвiтаньне. Цi на суцяшэньне. I ён сказаў:

– Што ж, спадары... Нам не ўдалося, можа, удасца iншым. Яны нас успомняць. Усё ж мы не за сябе, не за сваё, якога ў нас не было. Мы – за Беларусь. Нашу няшчасную старонку. Прымi, Божа, твае ахвяры...

Яны ўсе стаялi i маўчалi. Яны чакалi. I камандзiр, зглытнуўшы даўкi камяк у набалелым горле, раптам сказаў са знарочыстай строгасьцю:

– Хто першы?

Выдалася кароценькая пакутная паўза, пасьля якой Мяцельскi кiнуў са злосным адчаем:

– Ат, маць тваю... Давай я...

Зноў абрушваючы жвiр, рашуча скочыў у яму.

– Давайце рэвальвэр!

Камандзiр расшпiлiў на баку кабуру, выняў наган. Мяцельскi ўхапiў яго зьнiзу, рухава выцягся побач з застыглым ужо Аўстрыякам.

– Жыве Беларусь!

– Жыве, – нечакана слабым голасам азваўся камандзiр, i глухi рэвальвэрны стрэл у яме перапынiў ягоны водгук. Дзьве сарокi з блiжняй бярозы спуджана пераляцелi на дрэвы далей. А на зямлi зноў настала пакутная паўза, усе стаялi моўчкi, баючыся зазiрнуць у яму.

– Ну, хто далей? Ты, Зубко? – няпэўна павярнуўся камандзiр у бок Дзеда. Той сiгануў цераз жвiр i спынiўся.

– А ружжо?

– З ружжом, братка, – мякка сказаў камандзiр.

Тады Дзед неяк грузна звалiўся ў яму, i яны зноў зьнерухомелi, чакаючы. Чакаць, аднак, давялося нядоўга, стрэл каротка гукнуў i сьцiх.

– Ну? – зноў павярнуўся камандзiр да астатнiх. Засталося iх тут пяцёра. Ты? – запытальна кiўнуў ён да Кажухара.

– Ды я... Калi адважуся. Калi што, дык прыстралi, камандзiр. Калi што...

I няспрытна ўсеўшы на бераг ямы, Кажухар цiха споўз туды. Яны зноў прыцiхлi. Чакаць давялося даўжэй, чым тыя разы, мусiць, Кажухару ня дужа ўпраўна было з адною рукой. Нарэшце-такi ў яме лопнула тугiм стрэлам. Камандзiр падышоў, зазiрнуў туды, пастаяў крыху, углядаючыся ўнiз, ды зноў павярнуўся да астатнiх.

– Так. Забела!

– Я! – з гатоўнасьцю адгукнуўся Iгар i, не раздумваючы, лёгка скочыў унiз. – Я зараз. Тут толькi трэба паправiць, – пачулася зь ямы.

Яны не глядзелi, што ён там папраўляе. Мiжволi мярцьвеючы ў страхавiтым напружаньнi, яны чакалi стрэлу. У барабане нагана яшчэ заставалася тры патроны. Але ж тут iх стаяла чацьвёра... Гэтае адкрыцьцё сьпярша зьбянтэжыла камандзiра, а затым раптам узрадавала. Здаецца, яно давала нейкае выйсьце ў няпростай сытуацыi, пра якую ён цяпер напружана думаў.

Калi, як заўжды, боязна вычакаўшы стрэлу, яны азiрнулiся, дык Казак адчуў, што настала яго чарга. Без напамiнку або загаду ён разам са стрэльбай лёгка шаснуў у яму, дзе праз кароткi час трэснуў рэвальвэрны стрэл. На край ямы ступiў амаль зьмярцьвелы Валодзька.

– Сулашчык! – гукнуў да яго камандзiр. – Пастой...

Валодзька спынiўся, ледзьве ўтрымаўшыся на беражку ямы. Ён нават не зiрнуў туды, штосьцi новае адчуўшы ў голасе камандзiра.

– Табе, Сулашчык, заданьне: закапаць, зараўняць. Каб сьледу не асталося. I – жывi!

– Я?

– Ты, а хто ж. Жывi. За нас, за бацьку. Дай я цябе абдыму.

Няспрытна, адною рукой камандзiр нямоцна абняў Валодзьку. Трохi памарудзiў i таксама, густа абрушваючы жвiр зь берагоў, звалiўся ў яму. Валодзька застаўся стаяць – прыгаломшаны, разгублены, працяты адным пытаньнем: як гэта жывi? Адзiн? За ўсiх? Але як яму жыць бязь iх? Цi магчыма гэта наогул? Тое было незразумела, i ён стаяў, агалошаны, аднак, раптоўнай надзеяй, што будзе жыць. Яна, тая надзея, заглушыла ўсе ранейшыя памкненьнi, разбудзiла новыя пачуцьцi. У душу лiнула сьвятло, i ён ажно скалануўся ад неспадзеўкi, калi зь ямы пачуўся апошнi стрэл. Гэта быў стрэл камандзiра. Валодзька заставаўся жыць.

Пасьля ён закопваў яму-магiлу i плакаў. Ужо можна было ня стрымлiваць сьлёз, саромецца тут не было каго. У яму ён не зiрнуў нi разу, ён гроб i гроб рыдлёўкаю рыхлы жвiр зь берагоў i думаў, што здатная будзе магiла, сухая, калi б такая дасталася бацьку. Крыўдна было да сьлёз, але бацьку ён закапаў на прырэчнай балацявiне, у тарфянiку. Выкапаць глыбока там не было як, падступала балотная вада, дый часу надарылася якая гадзiна. Такi вось лёс чалавека, якога Валодзька любiў усё жыцьцё, жыць зь якiм усё жыцьцё марыў. Ды жыць не давялося. Здаецца, болей за ўсё бацька любiў Беларусь, i за гэтую сваю любоў дзевяць гадоў прагiбеў на нарымскай катарзе, нажыў там сухоты. За той час бязбацькавiчам падрос у Клецку Валодзька. Доўгiя гады марыў, як дачакаецца i сустрэне з катаргi свайго сацыялiста-бацьку, як яны затым будуць заўсёды разам. I праўда, дачакаўся. Ды разам давялося пабыць нямнога, бацьку зноў паклiкала Беларусь. Iдучы на фармаваньне палка, той нiзашто не схацеў браць з сабой пятнаццацiгадовага сына, казаў: рана, хай чакае яго зь перамогай пад бел-чырвона-белым штандарам. Валодзька i праўда застаўся дома, у iх слуцкiм дамку, дзе яны другi год кватаравалi ў панi Хаванскай. Ды дома Валодзька доўга ня ўседзеў, асаблiва калi дазнаўся, што ягоны катаржнiк-бацька стаў камандзiрам роты, у якую набiрае шарагоўцаў. Мацi яго тры гады таму як памерла, дома гаспадарыла старэйшая Валодзькава сястра Саша, якая сама рвалася ў войска, дзе апынуўся яе падпаручнiк муж, але ў яе была маленькая дачушка Леначка, i Валодзька наважыўся. Аднойчы ў марозьлiвы восеньскi адвячорак ён нечакана паявiўся ў Грозаве, адшукаў у штабной хаце бацьку, i ў таго ўжо не хапiла рашучасьцi прагнаць яго з батальёна. Над Мораччу зазiмкам яны прыкрывалi з групай адыход батальёна, i бацька, перабягаючы, атрымаў тры кулi ў грудзi. Доўга, марудна канаў на руках у счарнелага ад гора сына. Валодзька ледзьве пасьпеў закапаць яго ў балацявiне, калi ўжо бальшавiцкiя ланцугi шарылi ў прырэчным кустоўi – шукалi параненых.

Капаў Валодзька нядоўга, з усяе сiлы гроб i гроб жвiр, раўняў, раскiдваў яго ў бакi, каб меней было прыкметна, што тут нехта поркаўся. Стамiўся страшэнна, але спакваля пачаў спакайнець. Перад тым усё баяўся ня справiцца, не пасьпець скончыць сваю сумную справу. Усё азiраўся, баючыся, што мiж хвояў паявяцца тыя. Але, здаецца, пасьпеў. Уся зброя – наган i вiнтоўкi – засталiся ў яме, у яго была толькi рыдлёўка, якую трэба было закiнуць куды далей. Каб не знайшлi.

Мабыць, ужо надвячоркам з той рыдлёўкай у руцэ ён i пабрыў па лесе. За iм, пералятаючы з дрэва на дрэва, сакатала i сакатала, бы гналася, зграя сарок, i ён ня ведаў, як ад iх адчапiцца.

Ён iшоў i iшоў, сам ня ведаючы, куды – абы прэч з гэтых жудасных Чорных лядаў...

ПЕРАД КАНЦОМ

У нейкай даўгой, аднапавярховай, купецкага выгляду будынiне з паўкруглымi прыступкамi на ганку, дзе разьмяшчалася ЧК, паручнiка Глушкевiча добра абшманалi, адабралi дакумэнты, дзягу, гадзiньнiк, туалетныя прычындалы ў рэчмяшку зь небагатым запасам пайковага харчу, зрэзалi з шыняля гузiкi i хлясьцiк i змусiлi зьдзець боты. Боты ён сьпярша пашкадаваў нават, апынуўшыся басанож на бруднай, сьцюдзёнай, запляванай падлозе, але тут жа сьцямiў, што, мабыць, цяпер не да ботаў. Цi ня прыйдзецца хутка пашкадаваць галавы. Праўда, здаецца, пакуль што павялi не расстрэльваць, а кудысь у склеп з даўгiм калiдорам, дзе было цёмна, i толькi недзе ў канцы падзямельля цьмяна сьвяцiў закапцелы лiхтар. Нязвыкла ступаючы босымi нагамi па зямельнай падлозе, ён iшоў наперадзе канваiра з настаўленым у сьпiну джалам штыха. Паручнiк быў прыгаломшаны i раззлаваны найперш на сябе самога: ну, да якога д'ябла было яму класьцi ў рэчмяшок той браўнiнг? Яшчэ, памятае, зьбiраючыся ў гэтую дарогу, пакруцiў яго ў руках, шчоўкнуўшы стопарам, выняў магазiн, праз круглыя дзiрачкi якога выглядвалi жоўтыя бачкi патронаў, i загарнуў у вафэльны ручнiк. Усё ўладкаваў на самым сподзе рэчмяшка – пад бялiзнай, падумаўшы: можа, спатрэбiцца. А можа, пашкадаваў кiдаць здатную вайсковую рэч, якая дасталася яму ад забiтага аўстрыйскага ўлана, што тады ўнiз галавой ляжаў на размоклым ад восеньскiх дажджоў бруствэры. З новенькай жоўтай кабуры забiтага ён выняў гэты браўнiнг i сунуў сабе ў кiшэню. Полк атакаваў аўстрыякаў, паручнiк бег за ротай, ня ведаў, цi доўга так будзе бегчы, пад апантаным агнём, а браўнiнг узяў – так, без асаблiвае мэты, каб не прападала дабро. Ды во гэтыя ўгледзелi.

I як угледзелi – тое было трохi дзiўна: як сярод стракатага вакзальнага люду выбралi менавiта яго? Пагоны ён спароў яшчэ ўзiмку пасьля аднаго мiтынгу, нядаўна памяняў афiцэрскую фуражку на аўчыную салдацкую папаху. Праўда, гузiкi на шынялi выдавалi яе афiцэрскае паходжаньне, але ў такiх шынялях цяпер хадзiлi, хто хочаш: i былыя афiцэры, i шарагоўцы, i нават цывiльныя. Можа, дарма перад тым пагалiўся ў вакзальнай прыбiральнi i выглядаў ня надта зьверавата, нават даволi прыстойна па цяперашнiм часе. Ён цiха сядзеў сабе на дубовай лаве – сярод тлуму, гаманы i куродыму прасторнай вакзальнай залi, чакаў свайго цягнiка, якi павiнны быў прыйсьцi позна ўначы, i яму неяк трэба было забавiць гадзiны чатыры часу. I тут яны падышлi. Ён убачыў iх яшчэ здаля, гэтых патрульных у расхрыстаных шынялях з чырвонымi шкуматамi на рукавах – яны трэсьлi нейкую крыклiвую кабецiну каля ўваходу, i ён падумаў тады: можа, выйсьцi куды – у прыбiральню цi на пэрон? Але ягоны выхад у такi момант падобны быў на ўцёкi, i ён застаўся там, дзе сядзеў, нават прыплюшчыў вочы бы дрэмле. Ды марна. Яны таксама згледзелi яго цi не ад парога, паволi, ленай хадой мiж клумкаў i валiзаў падышлi менавiта да яго, i чарнавусы патрульны з вырачанымi вачыма тузануў яго за рукаво: "Эй, грамадзянiн, дакумэнты!" Ён знарок замаруджана, бы са сну, расшпiлiў шынэлак, дастаў з гiмнасьцёркi вайсковы бiлет, вядома ж, чужы, на iмя старшага унтэр-афiцэра Сяркова, якi, аднак, ня дужа зацiкавiў патрульных, i тыя нават не разгарнулi яго. "Ахвiцэр?" – зласьлiва запытаўся лупавокi. "Унтэр-афiцэр, там жа напiсана", – кiўнуў на дакумэнт паручнiк. "Ды ахвiцэр, па мордзе вiдаць", – сказаў другi, маладзейшы, з уважлiвым выразам тонкага, бадай, iнтэлiгентнага твару. "А дзе чамайдан?" "Якi чамайдан?" – спытаў паручнiк. "А то што?" – паказаў лупавокi на рэчмяшок, што ляжаў побач на лаве, i тут жа падхапiў яго. Яны ўмомант разьвязалi лямкi, лупавокi спрытна запусьцiў у рэчмяшок нямытую, з жоўтымi пазногцямi руку. Яго праставаты твар раптам насьцярожыўся, вочы яшчэ больш вырачылiся, i рука спаважна выцягнула з рэчмяшка знаёмы пакунак. "Ага, аружыя! Во контра!" Учуўшы тое, паручнiк зразумеў, што ягонае падарожжа прыпыненае, як бы не прыпынiлася i жыцьцё.

Праўда, у ЧК яго ня бiлi i нават не дапытвалi, толькi запiсалi ў тоўстую рэгiстрацыйную кнiгу i, пасьля вобыску, павялi ў склеп. Змрочны сьмярдзючы калiдор у тым склепе паварочваў кудысьцi ўбок, дзе iх сустрэў новы канваiр зь вiнтоўкай, якi цiха буркнуў: "Куды гэтага?", i той, што iшоў ззаду, адказаў: "У сёмую, сказалi". "У сёмую, дык у сёмую", – адказаў сустрэчны, i яны ўтрох пайшлi ў самы канец калiдора. Аднекуль чулася прыцiшаная гамана людзей, паасобныя словы. Вiдаць па ўсiм, людзей тут сядзела нямала, i ў гэты час, мусiць, яшчэ ня спалi. Цi, можа, яшчэ не дазвалялася спаць.

Як толькi расчынiлiся дзьверы тае сёмае камэры, паручнiка дужа штурханулi ззаду, i, спатыкнуўшыся, ён павалiўся на нечыя целы. Той, каго ён найбольш патрывожыў, злосна, па-блатняцку, вылаяўся, паручнiк выцiснуў "прабачце", якое, аднак, засталося без адказу. Ён неяк узгрэбся на босыя ногi, ня ведаючы, куды ступiць ад дзьвярэй, пастаяў у маўклiвым зьняменьнi. Ля яго ног варушыўся патрывожаны iм чалавек, нешта бурчэў, iншыя маўчалi. Здаецца, народу тут было поўна, у застаялым паветры сьмярдзела потам чалавечых целаў, прэлай вопраткай i мачой, – то быў знаёмы для кожнага акопнiка салдацкi смурод. Счакаўшы хвiлiну, ня ў стане асвойтацца ў цемрадзi, ён сказаў, каб не маўчаць:

– Нiчарта ня бачу...

– I ня ўбачыш да заўтра. Мы тут, бы краты, – адказаў яму нехта, дужа шапялявячы.

– Во як! Вайскоўцы ёсьць?

– Наўрад. Будзеш першы.

– I, можа, апошнi, – буркнуў той, з-пад ягоных ног.

– Хай так, – больш бадзёра сказаў паручнiк i апусьцiўся там, дзе стаяў плячамi да самых дзьвярэй. Здаецца, першае знаёмства адбылося. Хаця наўрад цi яго цiкавiла цяпер якое знаёмства, у ягоным становiшчы дапякаў адзiн клопат што далей? Але адказ на яго, мабыць, не залежаў ад гэтых людзей. Ягонае ж тут зьяўленьне, вiдаць, кагось зацiкавiла.

– Адкуль будзеце? – зважлiва папытаўся, мяркуючы па цiхiм голасе, немалады чалавек, што мясьцiўся недзе ў куце.

– З вакзала, – проста адказаў паручнiк.

– Го, з вакзала! – нядобразычлiва азваўся бойкi сусед ля ног. – На вакзале яны й бяруць.

– Чакаў цягнiка...

– Ну й дурань! Чакаць на вакзале... Ля сэмафору трэба чакаць i на хаду садзiцца. Цяпер так робяць.

– Наўрад цi ў iх ёсьць якая заканамернасьць – яны ўсюды бяруць. Мяне вось, напрыклад, узялi дома. З пасьцелi паднялi, – расказваў старэйшы з кутка.

– Яны i з магiлы паднiмуць, – прашапялявiў той, зь сярэдзiны камэры. Чэка!

– ЧК, ага. Гэта табе ня царская палiцыя. Што спала на хаду, – сказаў самы блiзкi ў доле, i ў ягоным тоне разам з боязьзю чулася i затоеная павага менавiта да ЧК.

– Не заўжды спала. Бывала, давала i яна дыхту. Асаблiва турэмшчыкi.

– Ну, хiба турэмшчыкi. Але пры цары не сядзеў, ня ведаю.

– Такога яшчэ не было ў гiсторыi Расеi, – пакутна загаварыў у куце стары. – Былi смутныя часы, разладзьдзе. Але такога павальнага ачмурэньня не было. Бедная, няшчасная Расея...

– Рэвалюцыя, што ж вы хочаце, – даволi бадзёра, аднак, шапялявiў iншы. Рэвалюцыя без ахвяраў не бывае.

– Ат, пайшла яна на хер, твая рэвалюцыя! – рэзка кiнуў у адказ сусед. – Ад яе адзiн сiфiлiс, ад твае рэвалюцыi.

– Не скажы. Калi ёю правiльна кiраваць...

– А хто, хто кiруе? Троцкi? Ленiн? Ды яны Расею разам з рэвалюцыяй Нямеччыне прадалi.

У iх iшла нейкая свая спрэчка, мабыць, не цяпер пачатая. Паручнiк ня ўмешваўся – моўчкi слухаў, спрабуючы вызначыць, хто гэтыя людзi. Ягоны сусед надта выяўляў у рэплiках i асаблiва ў зласьлiвым тоне блатняцкi, люмпэнскi характар, i паручнiк пайменаваў яго ў думках Блатняком. Той стары з кутка, падобна, належаў да якой правiнцыйнай iнтэлiгенцыi; клясавую цi якую прыналежнасьць шапялявага ён вызначыць ня мог. Iншыя, што патроху вырушылiся ў цемры, пакуль што маўчалi, але наўрад цi хто спаў, i паручнiк папытаўся:

– Даўно вы тут?

– Як хто, – адказаў Стары. – Я чацьверты дзень. Ён во два, iншыя – хто колькi.

– Тут доўга ня дзержаць, – са значэньнем сказаў сусед – Блатняк. – Дзён пару i – на выхад!

– А куды?

– Гэ, куды! Ведама куды. У Гунькiн роў.

Якi гэта быў роў, паручнiк ня ведаў, але ня цяжка было здагадацца. Значыць, сапраўды ён папаўся. Толькi ж, мабыць, павiнны хоць дапытаць, вынесьцi нейкi, хай сабе фармальны прысуд. Хаця цяпер маглi i без прысуду. Застрэлiлi ж у iхным палку штабс-капiтана Магiлянцава – адразу пасьля мiтынгу, ля канавязi, бяз допыту i прысуду. А калi за яго заступiўся прапаршчык з узвода пешай разьведкi, застрэлiлi i прапаршчыка. У iмя рэвалюцыi. Менавiта тады паручнiк Глушкевiч зразумеў: вайсковая служба для яго скончаная. У такiм войску служыць немагчыма. Не зважаючы на прысягу, на абавязак перад iмпэрыяй, на загады новай, рэвалюцыйнай улады, трэба скiдваць пагоны i дабiрацца дадому, у родны край, дзе яшчэ жыла мацi, апошнi лiст ад якой ён меў паўгода таму. I вось прыехаў. Да ягонай станцыi заставалася шэсьцьдзесят вёрст.