Текст книги "Сьцяна (аповесцi, на белорусском языке)"

Автор книги: Василь Быков

сообщить о нарушении

Текущая страница: 16 (всего у книги 18 страниц)

Калi разумна i па-добраму, дык, мабыць, яму ў самы раз было б да псыхiятара, да iх сямейнага доктара Гаула, якi некалi лячыў жонку, цешчу, старэйшую дачку. Але нiколi не лячыў яго самога – не было патрэбы. Зноў жа ён памятаў, як яшчэ ў дзяцiнстве на тую схiльнасьць тутэйшага люду да псыхiятрыi адгукнуўся ягоны бацька – грэблiва, бы да вэнэроляга. Але бацька быў чалавек iншага веку ды й iншага племя, якое, здаецца, мела калiсьцi звычай наогул абыходзiцца без дактароў. Мабыць, штосьцi ад таго перадалося i сыну.

Не заўважыў, як зноў задрамаў, – мржа, карыстаючыся рэштай сiеставай цiшы, i неяк адразу безь пераходу цi паўзы яму прысьнiлася iншае, што ў рэальным жыцьцi ня мела да яго пэўнага дачыненьня. Але ў сьне тое ўспрымалася, бы даўно знаёмае, звыклае, i не выклiкала зьдзiўленьня. Найперш ляндшафт – шырокая прастора ўзгоркавай далiны, зялёная ад маладой травы, але з выгляду зусiм ня прэрыя, не савана, – шырокi лясны далягляд без паселiшчаў i дарог. Ён iшоў па травянiстым схiле, за iм нясьпешна цягнуўся статак валоў цi бiзонаў, тое неяк было не зусiм зразумела, але ён i не спрабаваў зразумець. Ён пачуваўся ў ролi цi то пастуха, цi то правадыра гэтага статку, i не камандаваў, не заганяў жывёлiн, а суладна вёў iх кудысь па невысокай, нетаптанай траве. Настрой i выява былi зусiм букалiчныя, калi б не загадкавая трывога, што пакрысе вынiкала невядома адкуль. Трывога тая, аднак, перарасла ў спалох, калi наперадзе паблiзу зьявiўся абрыў, – нейкая шырокая бездань, якую было не абмiнуць. Галоўнае, ён ня мог спынiцца, не спыняўся i статак; мабыць не адчуваючы небясьпекi, валы (цi бiзоны) маруднаю лавай сунулiся i сунулiся за iм i ўжо наблiзiлiся да краю безданi. Iх трэба б спынiць цi завярнуць назад, але ён не рабiў таго – ня мог цi ня ведаў, як. I ён з жахам памкнуў па сьлiзкай траве ў бездань, на дне якой штосьцi бурлiла, нiбы кiпела ў аграмадным катле – бруд, вулканiчная магма цi яшчэ што....

Адчуваньне блiзкай катастрофы i пагiбелi змусiлi яго на нейкiя душэўныя высiлкi, якiя прыпынiлi тую пакуту, i ён прачнуўся.

Асьвятленьне ў пакоi зьмянiлася: было цемнавата, здаецца, настала ноч; дробныя шчылiны-палосы перасунулiся ўгору i цяпер паласавалi столь – гэта праз жалюзi прасьвечвала нiзкае сьвятло вулiчных лiхтароў. Прыглушана гучэла недалёкая музыка ламбады – iгралi ў суседнiм гатэлi цi на ўзьбярэжжы пад пальмамi. Толькi ён адчуў з палёгкай, што пазбыўся прыкрага сну, як да ягонай душы зноў дапяў ранейшы загадкавы гул. Таго не магла заглушыць нават прычэплiвая рытмiка ламбады, ягоны несьцiханы суцэльны фон клаўся на ўсе iншыя гукi знадворку, – то было ненатуральна, незразумела i загадкава. Ён устаў з пасьцелi i, не ўключаючы сьвятла, у паўзмроку пакою намацаў дзьверы ў лоджыю.

Рытмiчныя гукi ламбады агарнулi яго з большай выразнасьцю, у твар дыхнула вечаровай парнасьцю, саланаватым подыхам мора. Босы, неапрануты, у адных толькi плаўках, ён ступiў да белых, яшчэ гарачых ад сьпёкi парэнчаў i абапёрся аб iх. Унiзе пад лоджыяй цiхенька варушылася ад начнога брызу касмылявае лiсьце пальмаў, уздоўж выгiнастага берагу цягнуўся бiсэрны ланцужок матавых прыдарожных лiхтароў, якiя зьнiкалi за скальным мыском. Мора чорнай сьцяной лена варушылася на ўсiм начным прасьцягу, нябачна зьлiваючыся ў далечынi з зорным высокiм небам. Была ноч, зь ярка, бы ўдзень, асьветленай набярэжнай, абсаджанай шэрагамi пальмаў. Па гэты бок на горным адхоне грувасьцiлiся белыя будынкi вiлаў, курорты i пансiёны; непадалёк, залiты нiзкiм сьвятлом, высiўся масiўны куб новага гатэлю кампанii Шаратон. Унiзе пад пальмамi, наўзбоч ад дарогi i гатэляў з блiскаўкамi рознакаляровых шыльдаў замерлi шэрагi аўтамабiляў; на прыморскай шашы iх трохi парадзелы паток, аднак, не прыпыняўся, блiскаючы фарамi, кацiў i кацiў у абодва бакi. Збочыўшы, два зь iх спынiлiся ўнiзе, якраз перад ягоным гатэлем пад пальмамi. З аднаго неўзабаве выйшла пара, жанчына прыпынiлася трохi, чакаючы, пакуль мужчына зачыняў аўтамабiль, затым абодва таропка скiравалi да ўваходу. З другога чамусьцi доўга нiхто не выходзiў, i ён перастаў чакаць. Ён перавёў позiрк угору, у зiхоткую ад зораў чарнату паўдзённага неба.

Якраз перад фасадам гатэлю невысока над гарызонтам i морам выразна зьзяў пяцьцю зоркамi славуты Паўднёвы крыж. Тры зь iх былi амаль аднолькавай велiчынi i яркасьцi, а дзьве астатнiя, што ўтваралi левае плячо крыжа, выдалiся драбнейшымi i амаль што зьлiвалiся ў адну, – быццам дзеля сымэтрыi крыжа. I з-пад гэтых зораў раптам узьнiкла невыразная, бы ў тумане, выява твару ягонага бацькi (на сэкунду, можа, ня болей), але ён ажно здрыгануўся ад нечаканасьцi. I разам менавiта адтуль зноў данёсься той загадкавы гук, ён стаў мацнець, зь iм сталi хутка большаць-наблiжацца зоркi; стварылася iлюзiя, нiбы ён паляцеў насустрач. Сапраўды, ён страцiў вагу, невядома як адарваўся ад поручняў, i апынуўся над морам. Сьпярша ён бачыў толькi зоркавы крыж, якi ўсё большаў, выразна адчуваўся палёт, згледзеў затым, як прамiльгнулi i зьнiклi ўнiзе набярэжная, вулiца з пальмамi, белыя фасады гатэляў, выгiнастая палоска берагавога прыбою. Пад iм апынулася шырокая чорная пустка, а ён цiха, без супрацiву паветра, нiбы бесьцялесны, мкнуў кудысьцi ўгору – у зорную мiтусьню чорнага начнога неба.

Зноў, як i раней, тое не выклiкала ў яго вялiкага зьдзiўленьня сваёй нерэальнасьцю, было нават у чымсьцi прыемна; яго цялеснае адчуваньне зьнiкла, i ён не адчуваў нi сьцюжы, нi ранейшай звыклай задухi. Ягонае бесьцялеснае Я распласталася над змрочным марскiм прасторам, якi, аднак, рассьцiлаўся ўсё шырай i шырай, ён адчуваў тое, чым вышай паднiмаўся над iм. Неўзабаве зямная прастора i зусiм зьнiкла ўначы, навакол – зьверху i зьнiзу, блiскала, мiтусiлася зоркавая карусэль; дзiўна было дзе не наткнуцца на якую зь нечакана блiзка вынiклых зорак. Але ён не наткнуўся. Яго нават вабiла iхнае зiхоткае мноства, сярод якога ён стаў пазнаваць некаторыя зоркi. Адкуль было тое пазнаваньне, невядома, нiколi ён адмыслова не вывучаў астраномiю, можа так, выпадкам што-колечы зь яе ўведваў. Але цяпер з пэўнасьцю пазнаў ярчэйшую камбiнацыю зь некалькiх зораў, што сьвяцiла-мiргала якраз на ягоным шляху наперадзе. То была раскiданая, бязладная гронка Стральца, ён нават палiчыў зоркi, якiх аказалася дзесяць цi нават адзiнаццаць – калi самых буйных, ня лiчачы цямнейшых, дробных. Крыху далей над iмi сунулася туманiстая града Млечнага шляху, i ягоны шлях кiраваў наперарэз ёй. Тады першы непакой уварваўся ў ягонае адчуваньне – што ж гэта зь iм робiцца? Неяк пераадольваючы першую прыкрасьць, ён пачаў вальней азiрацца па баках, нават зiрнуў назад Паўднёвага крыжа ўжо ня стала вiдаць, i зь iм дзесь неўпрыкмет зьнiк, бы растаяў, невыразна-няўлоўны прывiд бацькi. Мабыць, было менавiта так: бацька толькi прывiд – ужо ён ня чуўся ўпэўнена, што то быў бацька. Унiзе ляжала густая чарната – значыцца, ён пластаўся над акiянам, бо на мацерыку аднекуль блiснула б якое сьвятло. А можа, ён падняўся гэтак высока, што зьнiкла зямля, i навакол быў адно толькi космас. Сьцюдзёны, мёртвы, загадкавы космас. Але ён не адчуваў сьцюжы, ды i дыхалася нармальна, хаця хутчэй за ўсё – ён ня меў патрэбы ў дыханьнi. Нiбы альбатрос над акiянам, ён бесьцялесна лунаў у зорнай стыхii. Куды толькi?

Нешырокi прасьцяг Млечнага шляху ён адолеў даволi хутка, хоць было невядома, як мераўся час – зямнымi гадзiнамi цi сьветлавымi гадамi. Аднак нiчога асаблiвага ў iм ён не адчуў – хiба пабольшала навакол дробных пылiнак-зораў, якiя, аднак, не краналiся да яго. А як вырваўся з тае зорнай туманнасьцi, зноў трапiў у вольны зорны прастор, у якiм па-новаму загучаў той зьнешнi цi нутраны гул-сьпеў. Цяпер, аднак, той гул стаў болей падобны на сьпеў, урачыста-жалобны рэквiем. Але чаму рэквiем? Па кiм рэквiем?..

Цяпер ужо было зразумела, што ён мкнуў-ляцеў кiрункам на поўнач. Магчыма, ужо прамiнуў экватар, – калi толькi з тое вышынi можна было спраектаваць на зямны экватар. Але куды? I адкуль вынiкаў трывожны той сьпеў? Што яго яднала з тым сьпевам? I што чакала яго наперадзе?

Мусiць, аднак, ён ляцеў ня так i высока, хоць, несумненна, ужо ў космасе. I ён усё часьцей стаў пазiраць унiз. Празь нейкi час унiзе паказаўся ледзьве прыкметны берагавы абрыс нейкага мацерыка, мабыць, акiян там скончыўся. Але што гэта быў за бераг, якога мацерыка, – ён вызначыць ня мог. Уздоўж берагу разьбеглiся i цьмяна сьвяцiлi туманiстыя плямы сьвятла, – можа ад гарадзкога сьвятла шматлiкiх мэгаполiсаў? Значыць, то ня дзiкая прастора, падумалася з надзеяй. Можа, Эўропа?..

Толькi што яму рабiць у Эўропе, да якой ён ня меў дачыненьня, яна не была ягонай радзiмай, ён нават нi разу ня быў там наездам. Iншая справа бацька, бацькавы продкi. Некалi ў дзяцiнстве ён чуў бацькаў аповед пра яблыкi "антоны", i зь дзiцячаю наiўнасьцю верыў, што яны самыя смачныя. Смачнейшыя за апэльсыны, за ананасы. Аднак нi есьцi iх, нi нават убачыць нiколi не давялося. Хапала заўсёды iншых. Цяпер ён пачаў адчуваць, што падняла яго з гатэльнае лоджыi нейкая несумненна бацькоўская сiла, цi воля, цi хоць бы ягоны прывiд, якi затым зьнiк. Цi, можа, застаўся ззаду. Цяпер у зорнай прасторы яго вёў iншы лякатар, вёў, аднак, упэўнена, мабыць, загадзя пракладзеным курсам. Што гэта было? Цi ня той гул-рэквiем? Але, можа, ён зьменiцца на iншы, на штось весялейшае, болей пэўнае i меней трывожнае?

Не, гул-сьпеў не зьмяняўся, наадварот, з часам рабiўся болей выразны, набыў быццам бы знаёмыя ноты – штось з Моцарта, Бэрлiёза. Неяк яму нават пачуўся вядомы матыў з другой санаты Шапэна. Славянскi кампазытар мiнулага, ён ведаў таго кепска, але чуў калiсь, што i бацька паходзiў з таго далёкага краю. Падобна, тут умяшаўся сакральны фактар – поклiч продкаў цi што. Здаецца, ён нёсься ў зорнай вiхуры менавiта ў той бок, прынамсi – на поўнач.

Ля сузор'я Зьмяi, гэтых выгнутых справа налева пяцi буйных зорак, ён зноў адчуў блiзкую прысутнасьць бацькi, хоць нi воблiку таго, нi гуку нiдзе не заўважаў. Быццам той быў побач i цi то кiраваў ягоным шляхам, цi то сваёй мiстычнай прысутнасьцю суправаджаў яго. I жалобны нутраны матыў стаў болей выразны – ён ужо прывык да яго мэлёдыi i ведаў пэўна, што то – пахавальны марш. Але чаму пахавальны? Запытаць у нябачнай бацькавай прысутнасьцi не было як, ды ён i не наважваўся. Ён паводзiў сябе ў гэтай касьмiчнай безданi дужа ашчадна i стрымана, каб не пашкодзiць чаму, зрабiць што ня так. Ды й бацькава прысутнасьць была далiкатнай i не назаляла. Вiдаць па ўсiм, нябожчык-бацька меў большае дачыненьне да таго, што цяпер зь iм адбывалася. У адрозьненьне ад сына, бацька так i не прызвычаiўся да краiны, дзе пражыў большую частку жыцьця i дзе аддаў Богу душу. Але не аддаў маладосьцi, якая разам з фактам нараджэньня належала iншаму племю, ды й iншай культуры. А тое, мабыць, усё ж штось вызначае, як ён зразумеў, часам насуперак уласнае волi. I абставiнам. Бацька быў не такi, як iншыя ля яго – не такi характар, не такая сутнасьць. Часам яго несумяшчальнасьць з акаляючай рэальнасьцю раздражняла сына, народжанага i выхаванага на новай зямлi, хоць ён i не асуджаў бацьку. Адно доўга ня мог зразумець, таму, мабыць, ягоная сутнасьць i ня надта перадалася сыну. Але зь ягонай сьмерцю... Пасьля сьмерцi бацькi штось незразумелае пачало мацнець у сэрцы сына, i той сьцямiў, што гэта не выпадкам. Найперш ён адчуў нейкiя моманты ўласнай рознасьцi з той зямлёй, дзе нарадзiўся, быццам у яго адкрылася iншая сапраўдная радзiма. Ды ён ведаў пэўна, што iншай радзiмы не было, ён цалкам быў задаволены тою, што меў. Аднак, глядзi ты...

I цяпер гэты зорны палёт!

Мабыць, ён трапiў у самую высь неба, у самы зорны касьмiчны зэнiт. Зоркi абсыпалi яго з усiх бакоў, зьверху i зьнiзу, нясьцерпна ярка зiхацелi перад вачыма, пералiвалiся рознакаляровымi агнямi, некаторыя апынулiся зусiм блiзенька, i хутка iмчалi ля яго, болей насустрач i назад: iншыя паволi адплывалi ў бакi. А то непадалёк падалi зьнiчкi, выпiсваючы касыя срэбныя дугi, ад якiх не заставалася сьледу. На палёце яго да Валапаса з валадарна зiхоткiм Арктурам у сярэдзiне, хаўтурны матыў загучаў выразьней. Мэлёдыя неслася аднекуль з вышэйшых сфэраў i поўнiла зорны абсяг нясьцерпным жалобным смуткам. Ён ужо выразна пачаў адчуваць, што тут нешта адбудзецца, i штораз пiльней узiраўся ўнiз. Унiзе, аднак, скрозь было цёмна, толькi зрэдку штось блiскала – вадзяная паверхня цi, можа, асьветленае навакольле гарадоў-мэгаполiсаў. Адзiночныя i дробныя агнi на такую высь, вядома ж, не пранiкалi. I ён падумаў, што, можа, ён пачаў зьнiжацца, цi мо зорнае неба апусьцiлася на зямлю. Толькi чаму зямля была гэткай сурова маўклiвай? Чаму яна так затаiлася? Бы набракла горам i гневам i чакае чаго? У небе ж не было нi гора, нi гневу. Зрэшты, не было й радасьцi, гэта ён адчуваў пэўна.

Як на зорным краявiдзе заблiшчэў коўш Вялiкай Мядзьведзiцы, сумны харал загучэў на ўсю моц, толькi ён усё ня мог сьцямiць, адкуль? Зьверху, з навакольля, цi ўсё ж са змрочнай зямлi? Або можа, зь ягонай душы? Ён падумаў, што, можа, менавiта з душы, што ён яго нес з сабой. Але адкуль у душы было загучаць незнаёмай мэлёдыi? Звычайна гучала шмат iншых, ды ўсё ж знаёмых, хоць бы аднойчы iм чутых. Гэтага ж (ён мог сказаць з пэўнасьцю), ён нiколi ня чуў. Значыць, тады не з душы. Зь неба цi, можа, зь зямлi...

Што зь зямлi – то было болей пэўна.

Гэтае адкрыцьцё змусiла яго пiльней узiрацца ўнiз, у зямное цемрыва; зоркi перасталi цiкавiць яго – яго болей зацiкавiла зямля. Усё ж нешта трэба было згледзець на ёй – там была разгадка ягонай незвычайнай загадкi. Толькi дзе? Але вось палёт ягоны запаволiўся, ён лунаў ужо не сярод зораў, а пад iмi, значыць, пачалося зьнiжэньне. Здаецца, зьнiжэньне па сьпiралi цi што? Музыка гучала аж да нясьцерпнасьцi ўрачыста i кранальна. Так, там яўна штось здарылася, падобна – некага хавалi. Але каго? Так урачыста хаваць можна хiба што самога Бога. Але няўжо тут жыў Бог? Усё ж месца Бога вышэй, над усiмi i ўсiм, створаным iм. Над зямлёй, плянэтамi, зоркамi i космасам. Так, прынамсi, лiчыў ён змалку, так было засьведчана ў сьвятым пiсаньнi.

Ён ужо не апускаўся нават па сьпiралi, ён кружыў над адным, бадай, месцам – чорным хаўтурным месцам у паўночным паўшар'i неба. Рэквiем то гучаў выразна, то зацiхаў трохi, i тады ён разумеў, што аддаляецца ад нейкай мясьцiны – цi не ад крынiцы музыкi? Нейкi час у ягоным становiшчы нiчога не мянялася – ягоныя кругi паўтаралiся адзiн за адным, i ён падумаў, што ад яго штось вымагалася. Зрабiць цi хоць бы спытаць? Толькi ў каго? Нiкога нiдзе не было паблiзу, нават i бацькаў прывiд тут ужо зьнiк канчаткова. Ён быў адзiн – у суцэльнай цемрадзi, пад зорным купалам, над цёмнай зямлёй, адкуль iмкнула ўвысь i ўшыркi загадкавая музыка. I тады ён наважыўся.

– Каго хаваеце? – хрыплавата крыкнуў у цемру i аж не пазнаў свайго голасу, – гэтак жахлiва гучна прагучэў ён у касьмiчнай прасторы. Толькi рэзананснае рэха голасу сьцiхла ўгары, як зноў жа з тае прасторы пачулася:

– Народ хаваем...

"Якi народ? Чаму народ?" – заварочалiся ў ягонай сьвядомасьцi недаўменныя думкi-пытаньнi. Але вымавiць iх ён не наважыўся: мабыць, тое было ўжо занадта. Усё ўслухоўваючыся, ён стараўся зразумець нешта i, здаецца, пачаў разумець. Канечне, не дарма тут бацька. Але пры чым тут ён, бацькаў сын? Навошта яго прынесла сюды нейкая добрая цi злая воля?

А калi боская воля? I прынесла яго сюды праз космас, цераз акiян не дарма, бо было ў тым нейкае наканаваньне. Мо нават выбар, думаў ён, па-ранейшаму кружляючы i кружляючы ў недаўменьнi над змрочнай зямной прасторай. Выпiсваў у разрэджаным паветры кола за колам, а рэквiем чуў то выразна i гучна, то цiшэй, то аддалена. I раптам ён з жахам падумаў: што будзе, калi сьцiхне музыка? Куды яму? Як яму? Вярнуцца назад ён ня ведаў як, а ўпасьцi на гэтую змрочную хаўтурную зямлю было б жахлiва. Падняцца ў космас? Але як? Тое ўжо ад яго не залежала, ён ведаў. Адчуваньне катастрофы ахапiла яго i ад яго iшло, нiбы трансьлявалася ў наасфэры. Можа толькi ў тым i быў нейкi сэнс ягонага тут зьяўленьня.

I ён круцiўся, лунаў угары, пад зорнаю высяй, усё ня мог даўмецца, што трэба зрабiць, i навошта ён тут? Дзеля чаго? Ратаваць цi ратавацца самому? Але як ён мог нешта зрабiць, калi быў падначалены чужой волi, пазбаўлены ўласнага Я. Праўда, ён адчуваў, што так доўга цягнуцца ня можа, хаўтуры ўсё ж скончацца, колькi б нi цягнулiся. Цалкам магчыма, што зь iмi скончыцца i ён.

I сапраўды, музыка стала цiшэць, бы аддаляцца кудысь у зямную цемрадзь. Але ён кружляў усё над тым самым месцам, ён не аддаляўся нiкуды, – мабыць, ужо не было куды аддаляцца. Толькi штосьцi ўнутры ў яго аддалялася ў пачуцьцях, у стаўленьнi да тае трагедыi, – рабiлася абагульненым, абстрактным, цi што. Глушэла жалобная мэлёдыя, i ён таяў зь ёй разам. Хоць сябе фiзычнага ён па-ранейшаму не адчуваў, бы i ня меў свайго цялеснага Я. Але цяпер пачало марнець i ягонае Я духоўнае...

Так цягнулася, мабыць, усё ж доўга, а мо i каротка – ён не адчуваў часу. Можа, гадзiну, а можа i год... I ўжо ён усьвядомiў, што яго самога ў прасторы стала да мiзэрнага мала. Краёчак ягонага былога Я. Усё астатняе сасмактала цемра з далёкiм, як у пачатку, жалобным гулам, ды зорным касьмiчным бляскам угары.

А пасьля не засталося нiчога...

ВОСЬЛIК

На зорным небе мiж чорных верхавiн кiпарысаў блiскуча сьвяцiла летняя поўня. Яе ясны зiхотны водсьвет няроўна ляжаў на верхнiх камянях доўгай мураванай сьцяны, за якой тулiўся вузкi бядняцкi падворак з мандарынавымi дрэўцамi на схiле ды двума-трыма каменнымi хлеўчукамi нiжэй. Ля рогу аднаго зь iх, прыхаваны ценем блiжняга кiпарысу, сядзеў чалавек, якi, не зважаючы на начны позьнi час, ня спаў i нават не заплюшчваў вочы, здаецца, i ня дыхаў нават, толькi чуйна ўслухоўваўся ў кожны гук з навакольля. Як цень ад кiпарысу пасунуўся ўбок, i поўня далiкатна кранула зарослы чорнаю шчэцьцю твар, чалавек, не ўстаючы, пасунуўся далей у цень. Было вiдавочна, што ён асьцерагаўся начнога сьвятла, не хацеў, каб яго згледзелi тут, на гэтым ускраiнным гарадзкiм падворку, дзе ён, вiдаць па ўсiм, бавiў час, чагосьцi чакаючы.

Але побач не было нiкога, нiхто да яго не падыходзiў. Вузкая сьцежка за нiзкай сьцяной, што бегла ўсьцяж камянiстага, зарослага чорным кустоўем раўчука, ляжала пустая, на падворку побач не здаралася нiводнага чалавечага руху. Дзесь у калючым, ссохлым ад дзённае гарачынi быльнягу нязмоўчна трашчэлi цыкады, ды за будынiнай на падворку зрэдчасу варушыўся, уздыхаў галодны малады восьлiк. Надвячоркам, як трохi сьцямнелася, чалавек падабраў у доле рэшту травяных аб'едкаў, пасунуў блiжэй да прывязанай жывёлiны. Аднак восьлiк не накiнуўся на траву, толькi няўцямна паўзiраўся ў незнаёмага чалавека i жаласьлiва раўнуў – ён чакаў гаспадара. Але гаспадар прапаў ад учарашняга ранку, i чалавек думаў, як бы ня сталася бяда. Як бы гаспадар не прывёў сюды тых, каго цяпер належала асьцерагацца.

Асьцерагацца ён стаў даўно, прынамсi, ня першы месяц. Адразу, як ляснула iх сьвятая агульная справа, i яны рассыпалiся, хто куды. Тыя, што ацалелi ад арышту, турмаў ды лягераў, перайшлi горы, знайшлi нейкi прытулак у суседняй, думалася, дэмакратычнай краiне, дзе яны мелiся знайсьцi i падтрымку. Дэмакратыi там, здаецца, хапала, але з падтрымкай мала што атрымалася. Учора ён глухой горнай сьцежкай перайшоў мяжу i спусьцiўся з гораў назад у гэтую няшчасную краiну, яго радзiму. Якую, не зважаючы на ўсё самае лiхое, прадаўжаў любiць сыноўскаю любоўю патрыёта цi, як некаторыя казалi, – нацыяналiста. Хай будзе i так, ад зьмены назвы ягоная адданасьць краiне i яе гаротнаму люду ня зьменшыцца. Тое ён ведаў пэўна.

Хоць, вiдаць, тое было нялёгка – некаторыя абставiны пачалi сьведчыць супраць тае яго любовi. У гарах ён мог знайсьцi схованку мiж зарасьнiку i камянёў, але ў горадзе яе трэба было шукаць мiж людзей. Першы, да каго ён прыбрыў на золку, быў iхны колiшнi добры сябра, стары мудры гаршчэчнiк, што нямала памог iм у iх барацьбе. Але гаршчэчнiк, сказалi, памёр сваёй сьмерцю, падкошаны горам ад страты сыноў. Прасiць прытулку ў заплаканай зьнямоглай нявесткi ён не адважыўся. Зрэшты, абсыпаная дзецьмi, тая й ня надта запрашала яго, i ён пайшоў прэч. Памятаў, што непадалёк жыў студэнт, таксама iхны сябра, якога ён уцягнуў у рух i зрабiў неблагiм агiтатарам. Але ўжо было ведама, што хворага на сухоты студэнта, адзiнага сына ў мацi, таксама ўзялi. Цяпер той паволi канаў недзе на сталiчным стадыёне сярод тысячаў iншых – бязьвiнных зусiм i вiнаватых хiба тым, што не схацелi жыць пад драпежнай уладай дыктатара. Другi, да каго ён пастукаў у тую ноч, спаў на ўласнай пасьцелi, але ён не пусьцiў яго й на парог, сказаў, што сам сядзiць, бы на iголках, – чакае гасьцей у бронекамiзэльках. То быў iхны аднадумца – сьвятар, i чалавек падумаў: можа, i праўда, можа, i чакае. Але яму стала крыўдна, а галоўнае пачынаўся сьвiтанак, i было невядома, куды падацца на дзень.

Патуляўшыся па ўскраiне, ён падаўся да вадавоза, якога ведаў зь дзiцячай пары ад сваёй колiшняй нянькi. То быў балбатлiвы стары, п'янiца i абiбок, ён ахвотна ўзяў зь ягоных рук апошнюю ягоную купюру i прапаў на ўвесь дзень. I на ўсю наступную ноч, якую цяпер чалавек дабiваў разам з галодным восьлiкам.

Пад ранак, як поўня закацiлася за пляскаты дах суседняй будынiны, чалавек устаў i падышоў да варотцаў у завулак. Тут ляжаў глухi начны цень, чорнае прысядзiбнае кустоўе добра хавала яго на падворку. Унiзе, рассыпаўшыся на павольным схiле, ляжаў сонны горад, месячныя прыцемкi лагодна ахiналi крывыя вулiчкi жабрацкiх прадмесьцяў, бязладныя забудоўкi каменных, глiняных, саманных сядзiбаў. Нiдзе паблiзу ня блiскала нiводнага агеньчыка, не сьвяцiлася нiводнай лямпачкi; прадмесьцi танулi ў туманiстым месячным сутоньнi. Толькi ўдалечынi зьзялi адбiткi сьвятла з-за высокiх дахаў камянiц у цэнтры, дзе высiўся нябачны адсюль прэзыдэнцкi палац, ратуша зь вежай i падсьветленым гадзiньнiкам, гатэлi, дзьве палiцэйскiя казармы за катэдрай у старажытных, нядаўна мадэрнiзаваных кляштарах. Турма месьцiлася далей, на ўскраiне, i таксама ў кляштары каля рэчкi. То было дужа здатнае месьцейка, у iм цяпер пляжылi маладыя жыцьцi шмат хто зь ягоных сяброў. Iншых, мабыць, няма ўжо i ў жывых, i наўрад цi знойдуцца калi iх магiлкi – гарылы ўмелi хаваць ахвяры – бяз знаку i сьледу.

Стоячы ў месячных прыцемках ля паламаных варотцаў, чалавек рашыў канчаткова: тое ён зробiць сёньня, уранку, адкладваць далей было немагчыма. Адклад можа абярнуцца для яго катастрофай.

Шкада, для таго зноў патрэбныя былi людзi; было бязглузда рабiць тое ўпотай, безь людзей. Толькi на людзях, лепей на плошчы. Але не на рынкавай мэтазгодна было б на ратушовай. Тую плошчу ён ведаў змалку, туды хадзiў гуляць зь нянькай, затым церазь яе бегаў у недалёкую школу. Там жа ён упершыню спаткаўся са сваiм адзiным i такiм няшчасным каханьнем, а галоўнае – там перажыў колькi хвалюючых хвiлiнаў на сходах i мiтынгах, як пасьля столькiх гадоў таталiтарызму пачала ўсталёўвацца дэмакратыя. Ды не ўсталявалася. А тады плошча раiлася ад тысяч людзей пад нацыянальнымi сьцягамi, з партрэтамi колiшнiх герояў нацыi, пад мегафонныя гукi палымяных прамоваў... Сьвятарныя словы пра дэмакратыю, волю i незалежнасьць хвалявалi болей, чым адмысловае вiно, дужа верылася, што ўсё тое хутка настане. Але не настала i, здаецца, ужо не настане. Тыя, што тады зласьлiва назiралi за iмi з палацаў ды офiсаў, са штабаў i казармаў, лiхаманкава рабiлi сваю справу i выбiралi зручны для сябе момант.

I яны выбралi яго ўдала, якраз тады, як дэмакраты таго не чакалi, i скарысталiся спосабам, якога не прадбачылi.

Калi дэмакратыя зусiм ап'янела ад пачуцьця грандыёзнай перамогi над шматгадовым таталiтарызмам, гэтыя на авансцэну палiтыкi выпусьцiлi Бульдозэр раней нiкому не вядомага правiнцыйнага палiтыка, за якiм у цяньку стаялi iншыя, вядомыя i дужа разумныя. Задума была ў тым, каб Бульдозэрам расчысьцiць шлях да ўлады i прыхапiць яе для сябе. Але Бульдозэр аказаўся хiтрэйшым за ягоных апекуноў i, зь нечуваным цынiзмам захапiўшы ўладу, не схацеў нi з кiм ёю дзялiцца, падгроб усю пад сябе. Сьпярша разагнаў парлямэнт, пасьля па адным перасаджаў у турму нядаўнiх хаўрусьнiкаў; вядомага крымiнальнага аўтарытэта прызначыў кiраваць уласнай бясьпекай. Тым ён зьбянтэжыў лiдэраў палiтычных партыяў, якiя напачатку нiбы праглынулi языкi, ня ведаючы, як паставiцца да таго. А як адумалiся, стала позна: iхныя партыi былi аб'яўленыя падрыўнымi i распушчаныя. За тры месяцы Цынiчнай дыктатуры ад нядаўняй дэмакратыi не засталося i сьледу. Парлямэнцкая апазыцыя апынулася на каменнай высьпе ў моры, мiтусьлiвых студэнтаў з унiвэрсытэту перасялiлi за калючы дрот на гарадзкiм стадыёне, унiвэрсытэцкiя будынкi занялi пад палiцэйскiя казармы. Прафэсары па адным паўцякалi за горы – на эмiграцыю, а тыя, што засталiся, шчыльней зачынiлi аканiцы i не паказвалiся на вулiцу. Народ стаiўся, сьцiшыўся, змоўк у паняверцы, падобна было – зноў засынае, каб не прачнуцца стагодзьдзе.

Чалавек ня меў выразнага намеру каго-небудзь будзiць, тым болей – народ, разумеў, тое было яму не па сiле. Але ягоная неспатольная душа прагнула пратэсту супраць гiстарычнай недарэчнасьцi, якую ён бачыў у гэтым брутальным перавароце Зялёнай дэмакратыi на Цынiчную дыктатуру. Прагу пратэсту ён ня мог задушыць у сабе, яна стала мацней за яго i вымагала ўчынку. Асаблiва пасьля таго, як за горы даляцелi чуткi, што некаторыя зь ягоных сяброў перабеглi на службу дыктатуры; iншыя на эмiграцыi павiнiлiся i пачалi прасiць дазволу вярнуцца. Ён жа вярнуўся тайком, без дазволу.

На досьвiтку пачаў неспакойна тупаць нагамi, а затым парывiста зароў восьлiк. Тое затрывожыла чалавека, усё ж ён хацеў тут застацца незаўважаным. Але й пайсьцi адсюль пакуль не выпадала: было зарана, адзiнокi мiнак на вулiцы тым болей прыцягваў да сябе ўвагу. Чалавек адышоўся ад варотцаў да арбы з прывязаным да яе восьлiкам, ласкава паляпаў яго па шыi. Восьлiк даверлiва памкнуўся да яго, пацёрся аб яго сьцягном. Бедны восьлiк, ён таксама пакутаваў на адзiноце, чакаючы ад чалавека ласкi i разуменьня. Але чалавек нiчога ня меў яму даць i ня ведаў, як памагчы. Можа, варта было б яго адвязаць ад арбы ды пусьцiць – хай кормiцца самахоць. Асаблiва, калi гаспадар зьнiк надоўга. А мо назусiм? Людзi цяпер прападалi ў любы час i дзе хочаш – уначы, з свайго ложку, на кiрмашы, у аблавах, на вулiцах i тракцiрах. Наляталi гарылы, шчоўкалi на руках кайданкi, i чалавек зьнiкаў. Нi суда, нi адваката...

Стоячы ля восьлiка, чалавек пазiраў, аднак, на завулак, што ад падворку зьбягаў унiз да шырэйшае вулiцы – цi ня зьявiцца там хто-небудзь. Яму патрэбныя былi людзi на вулiцы, сярод якiх неўпрыкмет мог бы зашыцца i ён. Ужо няблага разьвiднела, а ў завулку было пуста i цiха. Поўня ня зьнiкла зь неба, хоць яе бляск стаў не такi зiхоткi, як ноччу, срэбная яе манэта паволi закочвалася за хрыбцiну недалёкай гары. Чалавек чакаў, што, можа, зьявiцца гэты ягоны недалэга-вадавоз ды дасьць рады бедалазе жывёлiне. Ды iшоў час, а гаспадар не вярнуўся.

Яшчэ празь якiх паўгадзiны зусiм стала вiдна. Здалёку i зблiзку пачаў падаваць свае гукi горад: пошум аўтамабiляў у напрамку цэнтру, жаночыя галасы зблiзку; у ранiшнiм паветры над прыгарадам пранеслася iмклiвая чародка галубоў. Ад недалёкага манастыра пад гарой прагучэлi знаёмыя зь дзяцiнства глухаватыя гукi звона – да раньняй iмшы. Тыя гукi як бы абудзiлi чалавека ад ягоных начных клопатаў – здаецца, ягоны час наставаў. На разьвiтаньне з восьлiкам ён коратка палашчыў яго даверлiвую шыю i засьцярожлiва ўзьняў на плячо невялiкi хатулёк, да якога адразу пацягнуў сваю пысу восьлiк. Панюхаў i незадаволена фыркнуў – не спадабалася. Пах бэнзыну не падабаўся i чалавеку, але цяпер было не да пахаў. Лiтровая бутля з бэнзынам была ягонай найбольшай каштоўнасьцю, даражэйшай за жыцьцё.

На гэтым ускраiнным завулку не было ходнiкаў, адно – пыльны крываваты прамежак сярод старых каменных сьцен i будынiн. Чалавек iшоў пасярэдзiне, як тут хадзiлi ўсе. На рагу з шырэйшаю вулiцай трапiўся кудлаты вулiчны сабака, якi моўчкi збочыў з чалавечага шляху i са спазьнелым зьдзiўленьнем зьнiзу ўгору паўзiраўся ў сустрэчнага чалавека. На шырэйшай, але таксама мала прывабнай вулiцы чалавек пачаў спатыкаць мiнакоў – высокая худая жанчына ў чорным несла на плячы кошык з агароднаю зелянiнай – на рынак. Жанчына коратка зiрнула на яго, незнаёмага тут чалавека з зарослым тварам i даўгiмi валасамi, у дужа разношаным, з чужога пляча, цёмным швэдры. На ягоных стаптаных сандалях ляжаў даўно ня кратаны пласт пылу шматлiкiх дарог. Але такiя цяпер тут спатыкалiся на кожнай вулiцы i не прыцягвалi вялiкай увагi. Ён зважлiва ўступiў дарогу арбе, што цягнулi за сабой два змакрэлыя ад поту мулы. Мужчыну са скрыпучай двуколкай, накладзенай кукурузнымi пачаткамi, прапушчаць ня стаў i нейкi час iшоў поруч. Мужчына-нэгар туга ўпiраўся ў зямлю босымi нагамi i ўпарта сунуў перад сабой несамавiты агародны набытак. Усё – на рынак. У гэты ранiшнi час людзi сьпяшалiся прадаць, як даражэй, свой бядняцкi тавар, вырашчаны на бядняцкiх прысядзiбных лапiках, адарваны ад сям'i, ад уласных дзяцей. Кожнаму найперш трэба былi грошы – на жыцьцё, на хлеб i падаткi. Бяздонная дыктатарская казна бясконца патрабавала грошай – для войска, вялiзнае зграi палiцыi, безьлiчы дыктатарскiх спэцслужбаў. У краiне, бы на дражджах, расьлi цэны на хлеб, а разам i памеры падаткаў ды розных плацяжоў, i канца iх росту не было вiдаць. Тыя, што беглi на рынак з пустымi сумкамi й кошыкамi, кожнага ранку жахалiся ад новых, большых за ўчарашнiя цэнаў. Жаночыя твары скрозь несьлi на сабе скруху нязбыўнага клопату – як за меншыя грошы купiць болей, каб накармiць мужоў i дзяцей. То была невырашальная задача, не па зубах нiякаму матэматыку. Ды й нiякай, самай дасканалай кампутарызаванай навуцы. Бедны, няшчасны народ, што трапiў у такую сьмярдзючую яму, зь якой не вiдно было выйсьця.

Празь нейкi нядоўгi час чалавек ужо нетаропка крочыў сярод многiх iншых гарадзкiх мiнакоў, што чым блiжэй да цэнтру, дык болей высыпалi на гарадзкiя вулiцы. Гэтыя iшлi ня толькi ў кiрунку рынку. Горад прачынаўся, усчынаўся звычайны працоўны клопат: адчынялiся раньнiя крамы, падмяталiся ходнiкi, на якiя выстаўлялi тавар рамесьнiкi, ювэлiры, гаршчэчнiкi; на вешаках разьвешвалiся нейкiя апранашкi. Крыху пазьней на вулiцах сталi трапляць са сваiмi чорнымi кейсамi дзяржаўныя службоўцы, гэтыя з важным выглядам сьпяшалiся мацаваць дыктатуру. У абодвух накiрунках па вулiцы кацiлiся аўтамабiлi. Напружаньне асьцярогi, што не пакiдала яго доўгiя днi i ночы, неяк паволi пачало нават меншаць, ён зноў трапляў у звыклы зь дзяцiнства асяродак, ад якога быў надоўга адарваны. Добра, што нiхто пакуль не пазнаваў яго, ды асаблiва й не ўзiраўся ў ягоны нiчым не прывабны твар. Трохi было дзiўнавата, але ў тым горадзе, дзе ён пражыў жыцьцё, знаёмыя, мусiць, вывелiся, разьбеглiся, хто куды. Шмат iх уцякло за мяжу, iншыя апынулiся за дротам цi ў турмах. Астатнiя сядзелi цiха, мабыць, перажывалi спазьнелае адчуваньне вiны перад дыктатурай i найболей – перад Бульдозэрам. Над гарадамi i паселiшчамi гэтай краiны ўдзень i ўначы лунала ўсеабдымная здань страху, якая паралiзавала волю.