Текст книги "Напярэймы жаданьням"

Автор книги: Уладзімер Дудзіцкі

Соавторы: Уладзімер Дудзіцкі
сообщить о нарушении

Текущая страница: 9 (всего у книги 12 страниц)

Калі-ж гаворка ўляглася ды сьцішыліся шэпты-сэймікі асьцярожных і баязьліўцаў, нехта раптам ізноў аказаўся. Чалавек, папраўдзе кажучы, не гаварыў, а малоў нейкія брэдні, і праз гэта самае ніхто, здаецца, ня ўзяў таго й на маленькую ўвагу. І ня было чаго й дзівіцца: гэтулькі ўжо гаварылася й чулася, рабілася й бачылася, што, калі-б яно й сьцены тыя трэснулі, дык ня было-б, мусіць, вялікаю навіною.

– Эт, меле абы малоць... Пайку, відаць, у запасе мае, дык і цешыцца. Пасядзіш – прыпухнеш... – гаварыў ні то мне, ні то самому сабе, ні то лапатуну-«пайшчыку» шчуплацелы й немалады ўжо чалавек, выцягваючы з-пад маіх ног маё ўласнае паліто, падзёртае і вельмі-ж ужо зашмальцаванае сьлізотаю сьмярдзючага макраціньня.

– Хочаце сказаць: «ветрам пахне» навюк?.. – пацікавіўся я асьцярожна.

– Не навюк, а турэмны псюк, – трапіў чалавек у рыфму й сам ад таго засьмяяўся. – Гэты, як сам ён кажа (верыць-жа цяперашнім часам чалавеку нельга), – бывалы, арыштант-тубылец. Зь месяц нейкі ўжо, як сюды яго ўпхнулі. Ляжыць сабе й ня дбае: як на печы за комінам, пад памостам валяецца..

Казанае шчуплацелым дакацілася да вушэй чалавека з брэднямі, і той узяў дый агрызнуўся, і не абы-як, а сьмела й рызыкоўна:

– Ра́дзіў-бы язык за зубамі трымаць наўчыцца! Як і той Церабелец, бачу, контррэвалюцыю расьпісваць умееш?

Шчуплацелы паблажэў ад злосьці, але зацяўся й змоўчаў. Не чапай, кажуць, ліха, калі клопату мець ня хочаш. Гэтакае, відаць, сіганула ў ягоным одуме і язык адразу прымкнула.

Убачыўшы, што чалавек не падаў і голасу, рызыкоўны «пайшчык» асьмялеў яшчэ больш, але (гэта заўважылася ўсімі, нават і найбольшымі кішэньнікамі) кінуўся на шытыя белымі ніткамі хітрыкі:

– Праз такіх, як ты, языкатых, ці мала пакутуе... Хіба й тутака стукаеш?.. Га?

Уціхаміраны старым Мар’янам і папраўдзе расчулены сьмерцяй няшчаснага Якуба Церабельца, Цыбаты Валанцай, якога ня было й навідавоку, уклініўся ў няпрыемную калатню «турэмнага псюка» й коратка секануў, падняўшы жоўтыя кулакі над галавою зякратага чарнамаза:

– Каго ганьбіш, гідота? Сам ты стукач языкаты! Ведаю... Усё ведаю!

Цяжкія жоўтыя жылістыя кулакі Валанцая апусьціліся. Валанцай прысеў, ухапіў упол пісклівага чарнамаза, падняў яго над перапалоханымі душамі «жывога кулю», цяжка ступіў тры крокі й шпурнуў яго плячыма на тоўстыя замарожаныя краты вакна.

– Жалься, гідота, Рыжаму... – застагнаў Цыбаты Валанцай і адразу падаўся да дзьвярэй. – Сам паклічу... Сам... Бярэце, нягоднікі... Бярэце!

Прыбіты чарнамазы асунуўся на памост, захроп, завойкаў і сьцішыўся... Стараста камэры нумар тры, сіваваты лекар менскае лячэбніцы, нічога нікому ня кажучы, наблізіўся да скурчанага рыштанта й пачаў расшпіляць ягоную кашулю, каб паслухаць, відаць, ці жыў чалавек. Падбіты неспадзявана ачуняў і страпянуўся. Яму, мусіць, здалося, што рукі Валанцая дабіраюцца да ягоных грудзей, да сэрца. Ён моцна, як падпечаны чырвоным зялезам, закрычаў, мігам павярнуўся тварам да вакна, учапіўся рукамі за сьлізкія палушчаныя ад іржы краты і ўшчаў вар’яцкае галашэньне. Баязьлівы, застрашаны лекар намагаўся вычапіць чалавека зь небясьпечнае мясьціны: ён-жа ведаў, чым пахла вакно знадворку, аднак, гэта яму ніяк не ўдавалася. Стоячы за сьпіною няпрытомнага чарнамаза, нэрвова тоўкся на адным месцы й бездапаможна махаў рукамі, прыказваючы адно й тое самае:

– Ну, ой!.. Рыжы!.. Ну, ой!.. Рыжы!.. Куляй Рыжы стрэліць... Ну, ой!..

Сіваваты лекар менскае лячэбніцы, стараста камэры нумар тры, не дагаварыў апошняга слова: тры ўзапар стрэлы перанялі ягоны ўгавор... Рукі апусьціліся, і вялае, старое, вымучанае турмою цела абрынулася на мокрую, халодную камяную падлогу. Побач зь ім прымасьцілася, адваліўшыся ад сьмерцяноснага вакна, і цела чарнамаза-«пайшчыка», што ра́дзіў «язык за зубамі трымаць наўчыцца...»

А Цыбаты Валанцай, здавалася, і ня чуў нічога, і ня бачыў... Ён усё стукаў жылістымі кулакамі ў глухія зялезныя дзьверы, ламаўся й стагнаў, сьціскаючы шчэлепы й скрыгочучы зубамі:

– Бярэце гідоту!.. Бярэце!..

І рыжаскурая гідота прыйшла.

– Кто?! – зазьвінеў голас Рыжага.

Гузатвары Касуля (гэтак было празвалі рыштанты калідорнага начальніка за тое, што вокам да «ваўчка» любіў часта прыкладацца) спрытна выкарыстаў маўчыню і ўткнуў, як кажуць, у бяду сваіх пяць капеек:

– Камера этая, таварышч дзяжурный каменьдант, самая, как вам так сказаць, не ўспокояюшчая... Или, открывенно гавара, ядиная ис шумяшчих, таварыш каменьдант дзяжурный...

Злосны «каменьдант» і вухам ня зьвёў. Што яму да тых «пяці капеек» нейкага там калідорнага! Сам ён зубы зьеў і ўсё чыста ведае. Усякі-б сказаў, зірнуўшы на яго пажованы грахамі жоўты твар, што найбольшую ў сьвеце манюку, калі-б тая й сьляпой была, гэтая двухногая істота ня хібіць і адразу па вачох пазнае.

– Кто и что, спрашивается?! К ответу, староста!

– Я... – цяжка азваўся Цыбаты Валанцай.

– Юдовин?

– Не. Апанас Галёнка.

– Ты, стало быть, в окно ломился?

– Не, – гаварыў, трасучыся, Галёнка-Валанцай. – Я прыбіў твайго стукача, а ты забіў і яго, і лекара Юдовіна...

Камэра нумар тры расступілася, і вочы Рыжага ўперліся ў мерцьвякоў...

– Камера лишается передач и прогулок. Спровоцировавшие стрельбу будут строго наказаны...

І собіла-ж таму Галёнцы-Валанцаю жывым на ражон палезьці!

Целаскурыя й плацяныя чорненькія сабачаняты й добры дзяцел

Упраўка не на мае вочы рабілася – і ня чуў, і ня бачыў. І вельмі добра, што й ня чуў таго, і ня бачыў. І пытацца ня пытаўся-б, каб ня той самы шчуплацелы, празь якога ўсё й загарэлася, расказаў мне збольшага па трэціх пеўнях (голас пявуноў даходзіў здаля, зь седалаў гаспадарскіх хляўчукоў за мураванымі сьценамі турмы). От як яно ўсё выйшла.

– Я, – кажа, – лажыцца ня буду, пастаю, пакуль трасца ня ўляжацца, а вы, бачу, высілкаваліся, лезьце й пасьпеце, пакуль што-якое... Ня гідкуйце: адсуньце, прытаўчэце й лажэцеся... Не скажу, каб гэтае «адсуньце, прытаўчэце» на рыготы ня брала: пры першай знаямосьці з табунамі разбазыраных тлустых вошай і гарбушка ў горла ня лезла, але-ж голад – ня цётка, а сон – ня родны дзядзька; ня дзе дзенешся, калі ногі й самі цябе ня слухалі й самі сябе трымаць адказваліся, а зялёныя пухіры лявоніху на вачох модна выдыгоўвалі. Як ні казырся, а палезьці-такі палезеш. І калі чужы чалавек табе спагадвае, дык самому сабе ўжо й Бог вялеў. Палез і калачом пад памостам скруціўся. І што-ж вы, даражэнькія, думаеце? Упаў як пшаніцу прадаўшы? Дзе вы бачылі! Цімала тузаўся, і ніякае вам наўды: калі турэмная вош каторага ўзьлюбіць, дык ніякага ня будзе ад яе абарону мець чалавек, каб і дробным макам рассыпаўся й нават покнуў ад нясьцерпу. Ты іх каўшом грабі, а яны табе й паўзуць, і сыплюцца, і, ведаеце, якіх толькі нямашака: і бялявыя, і саўсім белыя, бялюткія нават, рудаватыя, рудзенькія, шэранькія, папялковыя, жоўценькія, а часам і нейкія сіняватыя пракінуцца, адным словам, усякае масьці і, каб яны цяміліся, ня мізэрныя, а ёмкія, праўда, бываюць і пляскаценькія, гэта што йшчэ скораму добрага не ўвазналі – далікатнейшыя, але-ж таксама ня ўломачкі – дзябёлыя, як угрызянуць, дык угрызянуць, аж пад барадою пячэцца, а сьверб той за сьвербам, як шалёны, лятае, ад чуханіны ўцякаючы. І от што вельмі-ж ужо пацешна: бываюць гладзюткія – ні тае пушынкі – і надта-ж ужо касмаценькія і мякуткія (вошкамі-валасацікамі называюцца, або целаскурыя) – гэта што ў цела ўлазяць і пад скураю сьціхатою доўга сядзяць і спорна плодзяцца, а тыя першыя – гладзюткія – гэта ўжо плацянковыя і хіба крышачку большыя. Усякіх нагледзеўся. Прытаўкаў, бараніўся, адсоўваў і жменяю з-за каўняра зграбаў, а, баронячыся і зграбаючы, прыгледзеўся й абыўся: поўзалі – і ня чухаўся. І от што мне думалася – ды ня толькі мне, усім, відаць, думалася: і як гэта, прывыкшы, бяз вошай і сьвербу жыць асьмелішся некалі? І яшчэ адно і ўжо найцікавейшае дзіва: ня відно было чырвоных вашанкоў, а ўсё толькі тыя самыя вошы й вошкі, драбнейшыя й буйнейшыя. Ці ня турэмнага заводу, ці мацнейшымі загрызаліся. Нешта-ж нейкае мусіла быць. Як вы думаеце? Дык вось, думаў я, думаў пра ўсё гэтае дый заснуў. І ні плацянковых, ні целаскурых ня чуў і ня бачыў. Адно, што ў сьне бачылася, дык гэта чорненькія калмаценькія сабачаняткі; і ўсе – з хвосьцікамі ў калачык і харошанькія, як тыя падсмажаныя пампушкі. І ніводнае сабачанё ня ўкусіла, усе шчакатлівымі язычкамі лізаліся. А як сабачаняты пабеглі й немаведама дзе дзеліся, прыляцеў вялікі дзяцел і ў правае калена дзеўбануў тройчы:

– Уставай, уставай, чалавеча!

– Разумнік які знайшоўся! Сам, мусіць, масьціцца лабунішся? – такое сказаў я вялікаму дзяцелу.

А ён мне другім наваратам:

– Сьцеражыся, чалавеча! Бачыш, як цябе апанавалі?

І каламі-б не падвярнулі-б, каб ня тыя вошы, што на правым воку ёмка ўладаваліся. І выелі-б, каб ня той добры дзяцел, што ў калена стукаў.

А шчуплацелы тады мне й кажа:

– І ў хаце з гэтакім смакам ня спалася...

– Як пшаніцу прадаўшы, – кажу яму.

А ён мне сваё, таўкучы плацянковыя:

– І ў тры пшаніцы з каноплямі не ўбярэшся, каб да трэціх пеўняў пры гэтакім вашаедзе спалася.

– І кусацца ня кусаюцца, – сказаў я дзеля прыклёпу.

– Вы, – кажа шчуплацелы, – на рукі свае зірнеце...

Зірнуў і, калі-б гэта ня ў менскай турме, веры-б сабе ня даў: паміж пальцаў касмаценькія й мякуткія клубочкамі ладнымі да скуры прысмакталіся. І толькі пазьней, ськінуўшы кусьлівых савецкіх тубыльцаў, пачуў няпрыемную пякучую гарачыню.

А шчуплацелы мне й кажа:

– Упраўляліся нядоўга: і жывых і забітых пазабіралі. І мяне самога цімала валтузілі. А пазьней і ўжо на саменькае маё вуха дадаў:

– Калі есьці не дадуць, сьціхаты ня будзе...

– Абы вошы збыліся, а без «баланды» неяк выжывем, – гэтым хацелася мне расквітацца з ушчатаю шчуплацелым гаворкаю.

«Пан» Баніс і «прах-вэсар» Пыжык

На камяным лапікле сядзелі галасьпінныя. Спрасонку ня надта ўвазнаеш усіх адразу, з-пад памосту праз галовы на іх гледзячы, хоць гэтае ўвазнаньне ня вельмі ўжо мне й карцела, аднак я, каб адкараскацца саўсім ад шчуплацелага, што смаліцаю ўлазіў у маю сьціхату, і нічога ніякага не гаварыць на ягонае «а што вы скажаце пра гэтую галёнку?» («смаліца» мела на ўме Галёнку-Валанцая), удаў, што не пачуў папытанага, і думанае пра галасьпінных на камяным лапікле сказаў самому сабе ўголас:

– Хай забаўляюцца, адно каб новага закалату не рабілі...

– Добрая вам у мокрым карцары забаўка... – прычапілася да слова «смаліца». – Папацёмку ніякі рызыкант ад пацукоў не абароніцца, а самыя «залатушнікі» – гэта-ж я сам добра ведаю – вар’ятамі робяцца...

– Я, – кажу яму, – пра адно, а вы – пра другое... Вунь пра каго я, – кіўнуў галавою, – што ў бірульках забаўку маюць...

– Што ўдзень сьпяць, а ўначы «агру» раскулачваюць?

– Ня ведаю, – адказаў я дакучліваму чалавеку-«смаліцы».

Я ня ілгаў, бо такі й ня ведаў, пра што яна тая мова йшлася. І каб наўчыцца турэмнае мудрасьці ды, «носячы моцна зарубленую яе на носе», як умеў было выслаўляцца крывенькі, пацешны Мікіта Бурболік, стары ганчар з-пад Таўкачэвіч, умела разьмінуцца нават зь вялікімі непераліўкамі, калі заўтра-пазаўтра прыкруцяцца неспадзеўкі на прыкрасьць, пацікавіўся, прызнаючыся ў вочы:

– І не разумею, што вы мне кажаце: каго й як «раскулачваюць»? Яны-ж гэтакія, як і мы з вамі?

– І гэтакія, і ня гэтакія... Торбачнікаў раскулачваюць – гэтак у нас калгасьнікаў празвалі кішэньнікі. Дастане гэта чалавек прынесенае печыва сухароў з дому, сядзе й сядзіць седзьма на торбе – сьцеражэ, каб ня вычапілі з-пад мяккага месца... А кішэньнікі пад памостам седзьма сядзяць цалюткі дзень, слабюкамі й хворымі прыкідаюцца, чакаюць, калі «агра» адлучыцца ці на торбе, чухаючыся, задрэмле. Удзень ня надта ім удаецца, а ўночы, калі чалавек здасца, апэрацыю медзяком навостраным робяць: прарэжуць торбу, выбавяць тое печыва й мелюць... Чалавек прахопіцца, седзячы на пустой торбе, і вачыма лыпае: ні сьледу, ні таго злодзея. А ён, кішэньнік каторы, з тымі сухарамі ў жываце выпаўзе, стане перад раскулачаным і даймае кпінамі:

– Дядя! Пожертвуй сухарик голодному мальчику!

– Гэтыя самыя, што зь бірулькамі? – дапытваюся.

– Гэтыя... І пад памостам нейкіх зь дзесяць, – прадаўжае шчуплацелы. – Нешта за тыдзень перад вамі тое, што кажу, здарылася. Зірнула тая бедная раскулачаная «агра» на кудлатую шэльму і затрэслася: «Цыц, вашапруд карэлы!.. Абармот... Паскуднік...»

Шчуплацелы, відаць, вымавіў усё гэта мацней за таго «раскулачанага», бо, як заўважыў, і сам спалохаўся і, зірнуўшы на мяне, сказаў:

– Ня крычэце, прашу вас: пачуюць...

– Хіба ж гэта я вам крычу? – пытаюся.

– Ведаю, што сам я крычу, але-ж кажу: крычаць ня трэба – небясьпечна. Нейкі заморак прычапіўся да мяне, – апраўдваўся чалавек. – Усе павар’яцеем, кажу вам... Самі ўбачыце...

– Вам, бачу я, боязна надта, – сказаў от так сабе.

– Чалавек-жа ніколі ня выбаіцца, каб і хацеў, – апраўдаўся шчуплацелы.

Блізу ўсе «суседзі» прабудзіліся, але ня ўсё спанатрылі. Галасьпінныя на лапікле мелі вастрэйшыя вушы, пачулі й заварушыліся.

– От і прыкруціліся непераліўкі... – думалася мне. – Трэба разьмінацца, каб там, дзе вар’яцеюць, з пацукамі ды з тымі «залатушнікамі» ня бачыцца.

Адступіўся й да камянога лапікла немаведама чаго паціснуўся.

– Э-эй ты, прах-вэсар Пыжык!.. – азваўся да шчуплацелага галасьпінны. – Бірулька на твае штаны йграецца. Чуеш?

«Прах-вэсар» не падаў і голасу, у транты пад памостам унурыўся й трэсься ад страху. І няма чаго й дзівіцца нам: і пра найлепшыя сухары, і пра наймілейшых «аграў» забудзешся, і язык, якім-бы ён там даўгім ні быў, прыкусіш, ад галасьпінага гэтакае пачуўшы. Хай сабе чалавек і не на нейкім там кірмашы, але-ж бяз тых штаноў і ў турме кірмашаваць ня будзеш, і пры людзях нязручна, як там ні гавары. Або вось гэтакае надарыцца: прыйдзе чырвонагаловы ды й завалае цябе да сьледчага. Трэба-ж ісьці з «ворагаў» вылузвацца, каб ад наплясканых злымі языкамі нагавораў адкаснуцца, і ня пойдзеш, калі твае блізкія варагі з апошніх штаноў перад гэтым цябе вылузалі. Або й такое, пра што і ў сьне сьніцца: выскаліцца той чырвонагаловы, адчыніўшы дзьверы, ды й скажа:

– Дзе там той грамадзянін Пыжык, якому дадому зьбірацца кажуць?

А пазьней, зірнуўшы на галаногага, дадасьць скалячыся:

– Зь вяшчамі, прыказана.

А бедны Пыжык аблізьнецца як мыла зьеўшы й на ўкарочаныя «вешчы» пальцам сваім пакажа... І каля рашкі – «парашы», як тое ў каноплях пудзіла, ківацца будзе.

Гэта-ж ня жартачкі! Няшчасьце, дый годзе.

От і мусіў чалавек унурацца, усё гэта загадзя на рабаціньні маленькага востранькага носіка зарубіўшы. Балазе, што ўчарашняе сяк-так уціхамірылася ды без таго карцарнага пацукавіньня абышлося. Але-ж і гэта йшчэ віламі па вадзе пісана: можа, усё гэта яшчэ й ачнецца й прыкруціцца... Хто яго там ведае. «Сядзі й ня дыш, – думалася ўнуранаму Пыжыку, – бо як навярзецца новае, дык тады й старое клейка да яго прыпластуецца, каб яго, не пры мне кажучы, заўшыцай аблажыла, і пачне, падсудны Пыжык, твая справа пухнуць. Крый мяне, Божа...»

І гэтак Пыжыкавыя думкі за думкамі беглі наўздагонкі, навыперадкі, шараваліся, разьмінаючыся, і калі ўжо ад разьміну й шараваньня глухлі й шпакляваліся пакусаныя гладзюткімі й касмаценькімі «прах-вэсаравыя» чырвоныя вушы, шчуплацеламу рабілася зябка, яшчэ боязьней; ён тужэй заціскаў матузок на паясьніцы і, таўкучы зубамі дрыжыкі, сакатаў, заікаючыся, усьлед за Банісавым:

– Прах-вэс-сар-р Пып-пыж-жык... гыг-гій-га-а... Бір-ру-руль-ль-ка-а на-а-а твай-е ш-ш-тан-ны іг-ра-ец-ц-ца...

Бірулька спрытнела й пераходзіла да апошняга, да кірпаносага рагатуна й камэдыянта. Той не забыўся, і перад тым, як падкінуць гладзютка вышмараваныя паячныя палачкі-сколачкі, смаргануў носам і, кіснучы ад сьмеху, даймаў баязьліўца:

– Пан Баніс не жартуе, таварыш прах-вэсар Пыжык: извольте штанишки на бочку...

Гострыя швайкі разьніка Лаўрэна Пячонкі...

Ня суткамі й не гадзінамі, а часінамі турэмная сьціхата мераецца. І гэта ня то што ўдзень, і ўначы тое самае. Калі не адна трасца, дык другая – меншая ці большая – а такі возьме й прыкруціцца аднекуль і трасе табе людзьмі, як чорт лазою ці сухою асінаю на высокім буі, апошнія духі з-пад рэбраў выкалачваючы. Не скажу, аднак, каб тая трасца да ўсіх адразу чапалася: і чортава свой парадак мае, па чарзе трасца людзей перабірае й кожнаму чалавеку зь іншага капыла свой нораў паказвае. Кране двух-трох, а то й якіх пятнаццаць, пазьней яшчэ колькіх, і ў камяным мяшку, як у тым караніку: усе ўзалабкі з трасцаю бяруцца... Бараніцца-ж неяк трэба, бо ніхто-ж таго ня ведае, калі й за каго яна другім наваратам, унадзіўшыся, учэпіцца. А калі ўжо каго трасца ўзьлюбіць, дык не адкасьнешся, каб і хацеў. Заказырышся – з рэбрамі казыры твае выламіць, падасіся – на заверацень цябе скруціць, пабратаешся – наклёпу на самога сябе наклічаш. Адным словам, рада-б душа ў рай папасьці, ды грахі ня пушчаюць...

Не на вей-жа-вецер пушчана такое, што калі ў пекле не папячэшся, дык і ў тым раі ніколі табе месца твайго ня будзе. От і пякуцца людзі, і курчацца, як шкурат на вагні, свае ды чужыя грахі адмольваючы, каб ня то што ля парогу раю, а ля свае падваротні на скапытаваным двары прыперціся...

Цяперака, гледзячы на ўсё жытае й перажытае з далёкага водшыбу, і серабранскі разьнік Лаўрэн Пячонка ў маіх вачох не такім ужо дурным здаецца. Ён, бывала, дудукаючы з пудлівым Ярыкам Хітрыцкім, што «з панскага хамута ў савецкі рай ашалеўшы ўбіўся», гаварыў гэтакае:

– Пры дурных царох нашых дзядоў-невукаў памялом ад турмы адганялі, каб мужыкі-хамуты ў рай ня ўсунуліся. Адны цыганы-канакрады й вучоныя галовы ля «парашы» таўкліся. Цяперака, як сам пане-таварыш Ярык бачыць, калі ўсе панамі й вучонымі хітрунамі парабіліся, дык і швайкі ў разьнікоў з рук тыя канакрады павырывалі, каб з раю ня выламаліся...

Толькі малады настаўнік, нябожчык Якуб Церабелец ды Цімох Баравец разумелі «разьніковыя брэдні», а «пан-таварыш» Ярык Хітрыцкі тупымі шпылькамі бараніўся ад гострых Лаўрэнавых шваек:

– Бугаі забітыя праклялі пана Пячонку, калі такое ўсё пану разумнаму цёнгле вярзецца.

Жарты-жартамі, а праўда – чамярыца зь перцам: далёка даўнейшаму да нашага цяперашняга. Даўней (да слова прыйшлося) балацяная Ігуменшчына на пальцах сваіх рыштантаў лічыла, і ўсе брытыя ілбы нешта каля паўгода Кацярынінскім трактам у Сібір пхнуліся, а цяпер і хаты нямашака бяз рыштанта, і дарогі да пядзі ўкараціліся: на месцы людзі ў турэмны сацыялізм паволі ўрастаюць... А ўросшы й абыўшыся, чалавек і хвалёнай часіне не дае веры, пакуль добра ня выдыхае таго, што моцна ў знакі яму далося, і душою ня вычуе неспадзеўкі прышлага розьніва. І калі ўжо, ачухаўшыся, падыме вочы, каб таму рэдкаму дзіву соладка ўсьміхнуцца, дык і дзіва нямашака: новая трасца ў дзьверы пачынае стукацца. Гэтак яно й сьціхата сьціхаты ніколі ў турме не здаганяе.

Шчасьця – ні на часіну, а гора – на пяцігодкі...

Тайніцы Міхала Сырадоя

У добрых людзей у нармальныя часы ноч пеўнямі мералася: да першых пеўняў узімку жанкі й дзяўчаты кудзелю пралі ці на кужаль ручайкі лёну ў сенцах пры лучыне пачэсвалі, а мужчыны лапці плялі, заваратні вілі й вязы парылі; па другіх пеўнях усе прачыналіся, а па трэціх – жанкі шпулі на вітушкі зьвівалі, а мужчыны за кулі ці цапы на таку браліся; па сьняданьні раніца ўжо з днём адразу сустракалася.

У турме – ня тое: пайкаю суткі біркаваліся. Дзень руханінаю к вечару падпіхаўся, а ноч сном найбольш укарачалася, каб учарашнімі наедзінамі жывот да заўтрашняга сколанага і, пэўне-ж, недаважанага прыносу як-небудзь час той пераскрыгаў. Калі-ж сну й ня было на сяго-таго, дык вочы ўсяроўна заплюшчанымі ўсю ноч трымаліся, каб уставаць ня было ніякае патрэбы. Гэтак, маўляў, і ў двух зайцоў адразу цэлілася й сіла ашчаджалася: нешта сьнілася, нешта, калі ня думалася, дык хоць вярзлося й пад ложачкай меней смактала. І жывату й галаве выгады былі немаленькія...

Такую навуку няблага ведаў і Міхал Сырадой зь Вільшчыны, чалавек, што, як сам ён, бывала, прызнаваўся, і вока ніколі нікому не запарушыў, а ўсё ў тое росьціва садавіны ўдаваўся й сьвету Божага ніколі ня бачыў. Ён і ўдзень найбольш сном намагаў, калі ніхто не дакучаў, – сам ня меў прычапкі ні да кога. Аднак гэтым разам нешта нейкае сталася з чалавекам. Урокі ня ўрокі, а сну ня было на яго. Шацкі Гарбун, рыбалоў зь дзесятага калена, даўно знаўся з Сырадоем і казаў жартуючы (гэты каб і трыццаць гадоў праседзеў, дык, мусіць, ня выжартаваўся-б):

– Ты, Міхал, пра мічурынскія бэры ці пра тую, што сваімі «бутылачкамі» горла дзярэ, думаеш? Упадобаў, каб яе качка стаптала...

Міхалу-ж, калі той у настроі, пальца ў рот не кладзі – бяз ногця выхапіш. І каб гэта быў не Гарбун, а нейкі ат сабе рыштанюга, дык і цяперака ў даўгу не астаўся. Аднак рыбалову выціснуў такое, што таму не дайшло й да цяму:

– Капянуў дзічку, а яна табе сьвет на ногі паставіла.

– От-жа й кажу: калі бэры прыядуцца, і дзічку ні да носу, – каб ладу трымацца, на паважнейшае Гарбун здабыўся. А зірнуўшы на мокрыя Сырадоевыя вочы, рыбяю мудрасьцяй наважыў жаль Міхалаў разьвесьці: – Ня журыся... Калі-б дурнейшымі былі ўсе краснапёркі, то й сам панам быў-бы. А то прыйдзе табе, зьліжа гарошыну, і паплавок ня скіўнецца. Раззлаваўся гэта я на тых краснапёрак ды й боўтнуў трутам на прынаджаным месцы, каб краснапёркі мае й хвастом ня вільнулі. І ня журуся: ні мне, ні ім – выздыхалі...

Да Міхалавых вушэй нешта-такі з тых краснапёрак даплывала спачатку, а празь нейкія дзьве-тры часіны й ягоныя думкі хвастамі ня вілялі... Адно нейкая чарнакосая прыгажуня лашчылася ды жоўтымі сьпелымі бэрамі частавала. Сырадой гладзіў даўгія дзявочыя косы, цалаваў духмяныя губы і кляўся:

– Не дарую, Алеська... Не дарую... Богу душу аддам, а не дарую зладзюзе...

Прыгажуня Алеська адступілася й вочы на апалую разьбітую бэру апусьціла, гаворачы старому Сырадою:

– Сорамна... Надта сорамна... Сам ён сябе пакарае...

Кулём кінуўся Міхал да прыгажуні, каб сорам уняць, каб сорам сэрца Алесінага не катаваў... І рукі разьвёў Міхал: Алесі як ні было. Толькі на сухіх галінках разьдзёртае ветрам дзічкі дагнівалі, нанізаныя нейчымі рукамі, чатыры Сырадоевыя бэры... І Сырадой моцна крыкнуў, але так як-бы гэта цэлая Вільшчына бэрамі ягонымі калаціць зышлася:

– Гэта-ж разбой!.. Гэта-ж нявіданае няшчасьце!..

_________

Калі пад столяй пачарнела, перапаліўшыся, «лямпачка Ільліча» ды патушыліся ліхтары ля дубальтовых зялезных брамаў на турэмным дворышчы, у камяніцу зірнула знадворку сьветла-сіняе халоднае неба. Жаўтаватыя перад гэтым у сьвятле ліхтароў дзьве таполі, край аднае страхі й касяк турэмнага муру ўвачавідкі пабялелі й зайскрыліся. Хрусткія йскрынкі – сьняжынкі-зорачкі, быццам тыя сьветлячкі-пырхаўкі ўначы або буйныя купальскія росы ў бляску вогнішча на лістох папараці, займаліся, патухалі й зьліваліся ў суцэльнае, мілае воку беліва.

Пад нейчымі нагамі скрыпеў крохкі маразяны сьнег. Дзесьці саўсім блізка сьпявалі, зьлятаючы зь седалаў, апошнія гультаяватыя пявуны. Лопаліся, данятыя марозам, хварбаваныя начарна дошкі вартавых вежаў-будак.

Гэтак над растоптанай глухімі мурамі чалавечай радасьцяй неахвотна кланялася хрусткай марозьлівай раніцы й разьміналася зь ёю пераможаная сонцам ноч, каб у новы дзень каранямі мацней урасьціся...

Можа-б, і адкруціўся чорны калаўрот начніцы-вядзьмаркі, каб на яго шырокі понаж ды нага чалавека-праўдалюба ступіла?

Але як-бы яно там ні было, а раніца – раніцай. Гэта-ж пачатак дня. Няхай сабе новы дзень і ня прынясе добрыя навіны, і не ўскалыхне затхлага сьмердзіва камяное завоіны нумар тры, але ўжо адно тое, што ён, хоць і найгоршы ад усіх тых, што, турэмныя норавы спрытна людзьмі ўтаймаваўшы, вечарам уступілі ды зь сьлепавокімі змрокамі, абдымаючыся, заручаліся, – не ўчарашні, а сёньняшні, новы й ніводнай жывой душы ня ведамы, і як-бы яно там ні сталася, а сім-тым дый выразьніцца, рабіла сваё.

На кавалачку нятрывалага спакою расхінала раніца маленькія чалавечыя надзеі: ану-ж дый на нашай гразкай вуліцы маладзіковы кірмаш будзе!..

Міхал Сырадой маўчаў. Меў ён вялікія думкі і ўсё да нечага прыслухоўваўся...

Апавяданьне

... Цэлых два дні жалілася Марыля на ламоты ў паясьніцы і ўсё войкала, калі ня было паблізу цёткі Агапы, а пры ёй старалася ўтаіць боль, ад якога яна раз-пораз згіналася і прыкладала да сэрца далонь з шырака растапыранымі пальцамі. Агапа гатавала ў гарнушку нейкія зёлкі, пералівала іх у другі гарнушак, астуджвала, нешта шаптала, накрывала хвартухом, тройчы перабірала за сьпінаю з рукі ў руку, плёвала ў смаловы над ложкам сук бервяна й давала Марылі ў тры сёрбы напіцца на золаку, перад полуднем і на зьмярканьні. І гэтак цэлых тры дні. На чацьверты дзень увечары зрабілася Марылі нядобра. Вялікая гарачка й зябкія дрыжыкі палажылі яе ў ложак пад тым самым сукам, на які плёвала цётка Агапа.

Недзе недалёка сакаталі кулямёты, і чуліся далёкія, глухія выбухі, разрываліся бомбы... Гэтая бязладная музыка вайны то сьціхала, то ізноў ушчыналася яшчэ з большай сілай. Марыля не прыслухоўвалася да гэтае музыкі й ня чула яе. Боль павярнуў яе тварам да сьцяны. Яна ўвабрала ў далоні грудзі й пачала моцна сьціскаць іх. Ад гэтага боль падкаціўся пад самае горла й прыпаў да сэрца. Марыля разьвяла ў бакі рукі й пачала цяжка, глыбока дыхаць...

... Сядзіць Марыля ў цёмным глыбокім склепе й затыхаецца цьвіляю гнілога хлуду. Раптам нехта намацвае ейную руку, узводзіць на высокі пясчаны ўзгорак і кажа:

– Пазнаеш? Гэта-ж твой Раман дужаецца зь д’яблам... Бачыш, як сьціскае ён жылістымі рукамі карак д’ябла? Бачыш? Але-ж і той дужы й вытрывалы. Памажы, даражэнькая, свайму Раману! – сказаў і немаведама дзе дзеўся.

Марыля хапае сякеру й імчыцца:

– Ра-а-ма-а-нка-а!.. Ра-а-ма-а-нка-а!.. Не да-а-ва-я-йся д’я-а-б-лу-у! Я-а-а, Ма-а-ры-ы-ля-а...

Чалавек, босы й бяз шапкі, перапыняе Марылю:

– Спазьнілася, даражэнькая... Вярніся... – кажа ёй.

– Ра-а-ма-а-нка-а!..

Марыля-ж і слухаць ня слухае таго чалавека, бяжыць далей, падае моцны голас:

– Ра-а-ма-а-нка-а!..

– Ма-а-рыль-ка-а!.. – азываецца голас Рамана і моўкне.

– Душы чорнага д’ябла!..

Вось яна саўсім ужо блізютка – як рукою падаць... Узносіць над галавою каля правага плячука сякеру, мацней сьціскае тапарышча, каб спрытней секануць сьпіну трохгаловага д’ябла... Але моцны парывісты вецер узлахмачвае Марыліны валасы й перакідае, марозячы патыліцу, на твар... Марыля ўстрасае галаву й замахваецца...

– Раманка!!!

Марыля прахапілася й застагнала.

– І ў сьне не даюць ёй быту, – трымаючы ў руках газоўку, сказала сама сабе Агапа.

– Сьпяшалася памагчы Раману, каб д’ябла падужаць... Які ён ікласты, страшэнны... Прыймі, цётачка, гэтую во сякеру...

Агапа выцерла ручніком спацелы Марылін лоб і яшчэ тры разы запар дала напіцца гатаваных у гарнушку зёлак.

_________

Бабіла старая Рымарыха, жонка местачковага рымара. Прынятае ёю дзіця сьціснула пад бародкаю кулачкі й моцна закрычала. Рымарыха пацалавала тройчы ягонае ружовае цельца, адплёўваючы навотлег, каб урокі ня бралі, зірнула на Марылін твар, потым на дзіцятка:

– Уга-а, уга-а! Выліты ў бацьку – як тыя дзьве кропелькі. Уга-а, уга-а! Раманётка маё... Уга-а, уга-а!.. Маленькае маё сонейка... Марылька, а Марылька, шчасьлівы твой хлопчык – у бацьку, як тыя дзьве кропелькі... Уга-а, уга-а!..

Агапа падала бабулі гладыш летняй вады й яшчэ дзьве мякуткія полачкі. Калі ўсё было зроблена, Рымарыха падышла да Марылі:

– Зірні, Марылька, на сваё дзіцятка. Зь ясным сонейкам прыйшла на сьвет Божы твая зорачка...

Марыля адкрыла вочы, усьміхнулася й пацалавала дзіцётка ў шчочкі.

Рымарыха паставіла калыску каля Марылінага ложка й выйшла ў меншую палавіну хаты мыць ужываныя полачкі. Агапа выняла зь пячуркі запалкі, запаліла ў цялесьніках смаляк, падлажыла пад дровы й адышлася падаць Рымарысе начоўкі. У гэтую самую часіну ляцелі, цяжка равучы над самаю хатаю, нямецкія бамбавікі. Агапа прычыніла шчыльней дзьверы й перахрысьцілася.

– Аж сьцены калоцяцца, каб на іх ламоты. Бог сьвяты ведае, што яно там будзе, хто каго зь іх зьбяёдае? Таўкуцца людзі, як тыя крупы ў ступе, і радачкі табе ніякай, – выціраючы зрэбным хвартухом мокрыя рукі, уздыхала цётка. – Ня ведае Раман, што гэтакага сына мае.

– Ану-ж, дый акажацца, – мылячы шылаватым змылкам полкі, седзячы на ўслончыку, азвалася Рымарыха. Гэтакімі табунамі ўцякаюць нашыя з-пад немца. Чула, колькі йшло іх учора краем нашых Карэлічаў? Сялівонаў сын, гэты, што меншы, – Яраславік, вунь ужо дні з тры, кажуць, у склепе качаецца.

– То-ж бы то, што качаецца, а на людзі паказацца нельга, – бедавала Агапа. – Свой на свайго немца натыкае адразочку... Гэтакага во вучонага Клемуса Несьцеравага праз Базылішынага галамоўзу сходалі... Не, кажа яна, ня гледзячы людзям у вочы, гэта-ж ня праз майго Захарку, самі нямчукі вышнырылі беднага Клемуску ў каноплях... Гэта-ж такая праўда...

Цётка Агапа не дагаварыла. Недзе недалёка ўшчалася жудасная грукатня. Агапа прысланілася да качарэжніка, прыціснула да твару зрэбны хвартух. Рымарыха пакінула начоўкі, атрэсла рукі, упёрлася імі ў сьцёгны і – у большую хату, да Марылі. Шырока адкрыўшы вочы, пазірала яна ў расчыненыя ўструсам вокны, тулячы да тугіх балючых грудзей ружовае цельца народжанага на сьвітаньні дзіцяткі. Рымарыха выхапіла дзіцянё з Марыліных рук, ухінула яго, сьпяшаючыся, у Марыліну сукенку й села на падлозе каля самага ложка. Грукатня не пераставала. Празь нейкія два-тры перадыхі яна зрабілася яшчэ мацнейшай і страшнейшай. Калаціліся сьцены, зьвінела шкло, расхіналіся вокны, рыпела столя, стукаліся аб вушакі парасчыняныя дзьверы. Перад вачыма яшчэ не саўсім ачунялай Марылі затросься, выскаляючыся, той трохгаловы д’ябал, які пакінуў каля верставога слупа на гасьцінцы здушанае цела Рамана...

Цалюткую гадзіну калаціліся Карэлічы, стагналі людзі, трэскалася зямля...

Цётка Агапа доўга яшчэ не адымала ад твару хвартуха й не расплюшчвала намуляных каляным зрэб’ем павекаў вачэй: баялася зірнуць на хату, на тое, што валілася, стукала, зьвінела й кацілася да ейных ног па выбітай глінай зямлі меншай хаты. Абыўшыся, апусьціла хвартух і працерла пальцамі вочы. Сярод паколаных гарнушкаў, гладышоў і слоікаў, што пазвальваліся з паліцаў, угледзела яна й разьбітыя «ходзікі», і падкоўку...

– Набыў іх Раман перад вясельлем, а падкоўку начапіў, пакідаючы хату, каб шчасьце ня мінала хаты, гаварыў Марылі, – казала Агапа старой Рымарысе – бабцы Прузыне. – А яна яму бацькаўскі дарунак, кругленькі гадзіньнік, на руку палажыла, каб мінуткі на адлучцы лягчэй лічыліся.

– Усякае на вяку бывае, Агапка, – сіпатым з вусьцішу голасам азвалася Рымарыха. – Што там з тымі «ходзікамі», такой бяды, абы чалавек жыў быў ды цалюткім вярнуўся сынам пацешыцца. От што мілей за ўсё, Агапка.