Текст книги "Напярэймы жаданьням"

Автор книги: Уладзімер Дудзіцкі

Соавторы: Уладзімер Дудзіцкі
сообщить о нарушении

Текущая страница: 3 (всего у книги 12 страниц)

і сясьцёр

пакалечана

на шляхох крыжавых

нечуванаю вушчуняй...

Што-ж маўчыш,

скажы,

годнасьць мая чалавечая,

калі вецер

зьнішчальны

шалее над пушчамі?

Хіба-ж рук мы ня маем,

вачэй сваіх,

розуму?

Ці мо’ сонца

на небе

ніколі ня бачылі?

О, пара ўжо разьбіць

сілу

сілаю

грознаю,

няхай кат-далакоп

сьлёзы нашы адплача нам.

Права жыць і тварыць

нам гісторыя выдала.

І цяпер,

як ніколі, —

змаганьне упартае.

Мы пазналі цану

маляванага ідала

і чаго

абяцанкі ягоныя вартыя.

Нельга далей скарацца,

ўпівацца прынесеным

і клясьціся

да стомы

чужому у шчырасьці.

Гляньце:

Край наш цудоўны расьпялі

й павесілі

на крыжы апляваным...

Як зьдзек такі вынесьці?

Чую голас братоў:

«Жыць ня хочам так далей мы.

Хіба-ж лёгка

да сьмерці

быць ліху падлеглымі?

Маем сілу

і Край свой

з блакітнымі далямі,

дык ці варта,

скажэце,

быць белымі нэграмі?»

4. На парозе пары

Не багацьце і слава, а гонар душы

і цяпер, як калісьці, вядзе.

Чым-жа, дайце параду, ільга ўзварушыць

сэрцы чэрствыя прагных людзей?

Я сягоньня стаю, як і шмат хто із нас,

на парозе пары і скупой і калючай...

Ужо восень прыйшла, а гавораць – вясна...

Каму люба даймаць мяне словам балючым?

Няўжо посьніца духу мілей шчырых слоў

і мінуўшчына краю ня тчэ успамінаў?

Няўжо так, як сягоньня, раней ня было

ні уцехі, ні сьмеху, шчасьлівай часіны?

«Эх, дзівак-чалавек, —

гавару сам сабе, —

хіба сумам ты камень падточыш?

Хочаш жыць – памаўчы,

бо няцяжка згібець,

калі юда-прадаўца рагоча...»

Стрэлы чорныя цела зямлі працялі,

распаўзаюцца,

глянь і паслухай.

Зноў пытаюся шчыра:

«Скажэце, калі

бачыў край такі гнеў завірухі?»

Не, ня бачыў і чуць ’шчэ ня чуў

неўлагоджанай, дзіўнае рэчы...

Можа праўда, мо’ не —

лепш вазьму памаўчу:

словам раны душы не залечыш

і ня выпечаш кропляй гарачай крыві

ані кроплі спагады, ні ласкі...

Не...

Ня буду ніколі душою крывіць

і ад хмелю чужога далонямі пляскаць!

Няхай той, чыё сэрца, як мур камяніц,

увіхаецца хітрай лісіцай;

гэты здольны заблытаць шляхі і скрывіць

і сьлязьмі, калі трэба, па вушы абліцца.

Хай...

Ня слава й багацьце, а гонар душы,

як і ўчора, сягоньня мяне павядзе.

Чым-жа толькі, скажэце, ільга ўзварушыць

сэрцы чэрствыя прагных людзей?

5. Па-над кручай

Стаю па-над кручай. Сівыя гарбы,

нязломнае сілы грамады,

грукочуць і крышаць скал чорных ілбы —

астоі чужацкага ладу...

Сягоньня разгон хай няпоўны яшчэ,

ён заўтра патроіцца, потым...

ушчэнт чужаніцы ярмо расьпячэ,

муры, зьнітаваныя потам.

І песьні нялюбае голас чужы

мінуўшчынай стане заклятай,

адно застануцца нам сьведкай крыжы —

ліхая за шчырасьць адплата.

Іх ладзілі ў шале найміты-майстры,

выносячы сьвету на сорам.

Пад сьцягам варожым чужыя вятры

падменьваюць радасьцю гора.

Сьцякаюць крывёю зямныя пласты

у лёхах няўмольных усходу,

і сэрца сьцінае няўмольная стынь

братом майго любага роду.

Зрываюцца буры з надломаных скал,

каб яркнулі зоры над пусткай,

каб сьлед недаверка навек спаласкаць

рукамі сыноў беларускіх.

Зірнеце пад кручы: сівыя гарбы,

магутнае сілы грамады,

няшчадна зьнішчаюць скляпеньняў ілбы —

астоі чужацкага ладу...

Жыву і ня жыву

Чым акрылю і ўсьцешу чым душу?

Якою песьняй абнадзею думы?

З маленства на гарбе сваім нашу

пакунак немалы людскога глуму.

’Шчэ на раду урок мне век Гармей,

каб не скрануў мой дух жывога духу.

Усё,

чым жыў,

і край што меў на ўме,

расьпяла на слупох распусты скруха.

Вось так жыву і ня жыву...

Пяю,

пяю ня новую —

старую песьню:

«Аддайце радасьць звонкую маю,

што моліцца ля родных весьніц.

Пабачыць хочацца —

ды як яшчэ —

у цьвеце золата сваю уцеху,

а потым —

вяне хай пагляд вачэй

прад зьдзеклівым, хіжацкім сьмехам».

Менск, люты 1933

Каб хоць раз усьміхнулася шчасьце

Каб ня рукі, а крылы магутныя меў,

узмахнуў-бы я крыламі... Вышай,

у надзем’е крутое, як сэрца на ўме,

дзе блакіт неба зорамі вышыт,

узьляцеў-бы і гора тугое зямлі

у бяздоньне, раскрытае насьцеж,

паміж хмараў набраклых у песьнях разьліў,

каб хоць раз усьміхнулася шчасьце;

каб у грудзі – да сэрца – з павевам вясны

уліліся гарачыя радасьці хвалі,

каб мае расьцьвілі ўсе найлепшыя сны,

што, прысьніўшыся, сьпяць, як і спалі...

Ды ня крылы, а цела нямыя кускі —

рукі – цяжка узьняць і пакратаць,

і ня цьветам, а пылам зялезнай лускі

асыпаюць душу Марыінскія краты...

Турма ў горадзе Марыінску

(Сібір)

Ня першы раз і не апошні, мусіць,

баліць душа, і рады не дасі.

Сьніцёся мне вы, рэкі Беларусі,

і ты, журботная вазёраў сінь.

Туманы вільгаці балотнай, дзе вы?

І рунь мурожная аселіц дзе?

Сатлеў пад стрэхамі ўчарашні невад,

і човен гойдаецца на вадзе...

А з хаты прышлыя укралі восьці.

Да сьлёз расчулены з такой бяды,

мой кот, прывучаны да рыбы, посьціць

і часта нюхае мае сьляды.

Зьбівае першыя да сонца росы,

йдучы да рыбнага калісь карча...

Яму, дачуўся я, сягоньня млосна,

і ён чамусьці перастаў мурчаць.

Ля вербаў моліцца мая уцеха

і плача, стомленая, ля ракі.

Няўжо бязвусае юнацтва сьмеху

ня ўсьпеніць вёсламі і хваль пругкіх?

Хіба ўпадзе яно у хвалі віру,

і захлынецца непаўторны цьвет?..

Сьціскае грудзі мне бязбожны вырак,

і мой хістаецца, бы цень, шкілет.

Ня першы раз і не апошні, мусіць,

баліць душа, і рады не дасі.

Сьніцёся мне вы, рэкі Беларусі,

і ты, журботная вазёраў сінь.

1933

Ні маністаў, ні зораў

1

Я адзін ля вакна у суворай сяджу камяніцы,

а гадзіна-другая начы – ані шуму, ні шэлесту

лісьця...

Толькі месяц, свавольнік, каб сіні нябеснай

напіцца,

із-за хмаркі, вандроўніцы сьвету, імкнуўся

употайкі выйсьці.

Я адзін ля вакна. Каля сьценаў зыбнуліся цені —

адзіноты і суму пакутнага звыклыя, блізкія

госьці, —

расплыліся і зьніклі у пругкім зялёным мігценьні,

і ў нямой цішыні нятрывалыя нейчыя хруснулі

косьці...

2

Я-ж адзін ля вакна... Скамянелі у позяху

сківіц —

сутарэньняў – набраклыя жаху сьмяротнага

чорныя мязі...

«Да сустрэчы... Бывай... На зьнішчальныя

душы людскія...

І ніколі й нідзе голас нашай крыві не памрэ

й не завязьне».

Я-ж адзін... Каля крат патанулі у мляўкасьці

стомы

нятрывалыя думак пякучых пярэстыя тонкія

ніці...

І грымелі, як звон, у мурох словы дзіўныя:

«Хто мы?»...

Ды маўчалі муры, быццам гром той у сэрца іх

стрэламі выцяў.

3

...Расьцьвіталі сады. Вецер пошчакам скроні

пакратаў;

на чаўнох залатых выплывалі асілкі з-за хваляў

агністых...

Частавалі і рукі сьціскалі, бы роднаму брату,

і да ног дыямантаў, цудоўных, як сонца,

складалі маністы...

На далонях зазьзяў нявыказны, як сполах зарніцы,

цудадзейны вагонь, потым полымем стаўся адразу

гарачым...

На калені упаў, каб той сіле хоць раз памаліцца,

але хорам хрустальны паўстаў і раптоўна

жаданьні зьіначыў...

4

За бяседным сталом заліваліся песьнямі гусьлі,

не змаўкалі ад хмелю далёкіх заморскіх краінаў

музыкі.

А як роскат прыціх і у хораме змрокі вячэрнія

згусьлі,

адплывалі чаўны, асыпаючы зорамі сьлед свой

вялікі...

«Дзе-ж вы, сёстры, браты, засмучоная бедная

маці?...

Я-ж з маленства такі з вамі шчыры і сэрцам вам

заўжды адданы...

Хіба-ж мелі калі мо’ такое багацьце у хаце,

якім сяньня найменшы гасьцямі нязнанымі

шчодра убраны?»...

                  _________

...Зазьвінелі замкі. Ні маністаў, ні зораў...

Прысуд і кайданы...

1933

У жаўталістую, рудую восень

пакінуў дом свой

і пакінуў Менск.

Пласьмя на мур упала,

засталося

юнацтва,

выпітае у турме.

1933

Жывой крыві жывыя цельцы

Гулі вятры... Тае пары

балюча вытканыя мроі

мурамі глум людскі скарыў,

мячамі радасьць перакроіў.

Трымцелі цяжка на мячах

жывой крыві жывыя цельцы...

І жах начы на тварах чах,

і мы – вязьніц глухіх асельцы.

Маўчалі сьцены камяніц,

бы скамянелы жоўты прывід.

На зябкім полымі брусьніц

туга сукала думак грывы...

_____

Каму паскардзішся, каму?

Каму жывое скажаш слова?

Вазьму лепш плач я перайму

вятроў і звон лістоў кляновых.

Трывожны звон і цяжкі плач,

і вечару суценак руды

на зломе спадаў і няўдач

жыцьця цалуюць сьцежак груды...

1933-1934

Мая родная, любая, кволая...

Іншых слоў для цябе ня маю.

І цяпер між вагнём і полымем

доля цела тваё трымае.

І ты плачаш сьлязьмі гарачымі,

сьлёзы буйныя, як брусьніцы,

ды крывёю – здалёку бачу я —

абмываеш муры вязьніцы.

Ці таму, што пяшчотнай, шчыраю

і гасьціннай такой была ты,

на журботным узьлёце выраю

прыкунежылі сэрца краты?

Расказалі мне хмаркі лёгкія

(падружыліся думкі зь імі),

што упалі на сьцежкі вогкія

майго шляху сьлязьмі тваімі.

Знаю: раны тугой ня выгаю,

большым болем спаўюцца грудзі.

Над сьвятою начамі кнігаю

за цябе я маліцца буду.

Ня журыся! Як месяц выпяты

абдымае чужыя сьцягі, —

тройчы сьлёз сваіх горкіх выпі ты,

каб ня ўпасьці пласьмя ад смагі.

1933-1934

На небе – зоры й месяц. За вакном —

пажар рабінавы... І мне здаецца,

што, чэшучы ручайкі валакна,

у сенцах маці неўзабаве азавецца.

«...Ці мала працы ўсякай на таку,

а ты штодня на гэтыя вячоркі...»

Як запаведзь, на зломаным вяку

трымаю ў сэрцы матчыну гаворку.

1933-1934

Зь першых вершаў

1

Каму-ж паскарджуся і напішу,

як не табе і не сабе самому?

Пра ўсё: чым жыў, жыву і што нашу

па сьвежых сьцежках пералому —

раскажа верш праўдзівы мой. Душу

раскрыў яму на зайздрасьць часу злому:

мой супакой часовы у бядзе,

мо’ ён да ладу думкі давядзе.

2

Цяпер і я пазнаў сваю віну:

стаіць перад вачыма чорнай плямай...

Ня выкуплю, напэўна, ня міну

учынку грэшнага...

Да сьмерці самай

на грудзі ўпаў цяжар такі... Крану —

тужэй сьціскаецца: на моцны клямар

прымкнула дні праклятая віна,

і цяжка выбрацца душы на шлях відна.

1933-1934

Маўклівасьць дум

Песьні выгнаньня

Бывае так, што думаеш адно,

на справе – іншае і не такое

насустрач вынікне, і так яно

душу і сэрца непакоіць.

Стаіш на ростані —

маўклівасьць дум,

і песьні прарастаюць плачам;

няўжо спачыну, ласкі не знайду

і сэрца блізкага і любага ня ўбачу?

О, не, ня верыцца...

Навошта сум?

Я крокі новага выразна чую,

убачу край і родную красу,

і стрэча гэтая да сьлёз расчуліць.

І зноў я буду там,

дзе медзі бродзіць шум

абветранага восеньскага лісьця,

аддам сябе і кволую душу,

як не даваў раней яе, калісьці.

Сібір, 1934

Гады крылатыя

Гады крылатыя, юнацкія гады,

як зыбкі цень, мільгнулі, і ня стала...

Гавораць мне, што я немалады,

што ўжо даўно сустрэла мяне сталасьць;

што скроні бель абходзіць, серабрыць

смоль валасоў няпрошаная госьця,

што і каханьне ў сэрцы не гарыць,

калі няма у сэрцы маладосьці;

што стар мой твар, і страчанай красы

не аднавіць, ня стрэць яе вачыма;

што дзесьці ёсьць на сьвеце нейкі сын

і што кахаю... сотую дзяўчыну...

Няхай сабе.

Я-ж ведаю, сябры,

што ёсьць мана і праўда ёсьць на сьвеце,

і калі тлее іскра, не гарыць,

гатоў яе разьдзьмухаць злосьнік-вецер...

Гады крылатыя, юнацкія гады,

як зыбкі цень, мільгнулі, і ня стала.

... Ў жыцьці ня суджана быць двойчы маладым,

калі ўжо вандруе дзесьці старасьць.

1937

На папялішчы руж

С. А-ку

Пачаў ды хутка змоўк.

І сэрцу прыкра гэтак.

Палескіх песьняў шоўк —

пялёсткі першых кветак —

крывёю тлум затоўк,

і песьня не дапета...

На папялішчы руж

расьце чырвоны вехаць...

Адважся і паруш,

крані знарок ці нехаць:

зірне пярэсты вуж —

ні думак і ні сьмеху...

Куды пайсьці? І як

ушчунуць гора роскат?

Сьцігуе сьлед хіжак

на могільніку костак...

Халодны бляск нажа

сьвіціцца ў зрадзе лёстак...

Зіхцяць «Смарагды кроз»

на сьцежках долі карнай.

І сум бэнгальскіх рос

над вуліцай Гарбарнай

п’е чару горкіх сьлёз

із поўсьці ночы хмарнай...

1937

Красою майскаю сады

прайшлі прад намі цёплай ласкай,

і недзе ў далях шызы дым

упаў на чэрвеньскія краскі...

Праходзіш сьцежкаю – шумяць

лісты зялёныя, густыя

і дрэўца кожнага імя

гавораць поціху. Вось тыя,

што ўвесну хораша цьвілі,

гадуюць яблыкі і грушы.

А гэтай нешта ўсё баліць,

вяршыню сонца надта сушыць...

Менск, 1939

Шлях зусім вузкі

Пасьля лета

гаспадарыць восень,

а па восені

у пене завірух

акалелы месяц

спорна косіць

трапяткую

палахлівых зор ікру.

Сыплюцца кавалачкі

вышыняў —

непамерлыя зародкі

хараства...

І скрыпяць

дарогаў хрыплых шыі,

і шчыміць

зямлі настылы твар.

А далёка —

там,

за сінім морам,

расьпякаюцца,

плывуць,

зьвіняць пяскі.

Эўкаліпты

з хвалямі гавораць,

а мы ім —

ні слова:

шлях зусім вузкі...

Менск, 1941

Маладзіца

Як каралі і калечылі,

не галасіла,

толькі тварам

сінім

прыпадала да зямліцы.

Гэтакую,

як той камень крамяністы,

сілу

мела

шчуплацелая

у целе

маладзіца.

Словам не азвалася

да ворагаў

ні разу

і павекаў не расплюшчыла.

Каму?..

Навошта?..

Заплаціла маладзіца

катам

за абразу

ня чым-небудзь,

а жыцьцём —

найдаражэйшым коштам.

Галасілі не равесьніцы —

бацькі, сястрыцы...

Покатам кацілася

над полем

галашэньне.

Ля вазёраў нашых

сініх,

паміж лозаў ніцых,

унураўся

неўтрапёны пошчак

у імшэньнік.

А лясы,

бары сунічныя,

на хіб зялёны

падымалі

і вышэй яго шпурлялі —

ўгору,

каб пачулі не адны мы —

цэлы сьвет...

мільёны...

пра вялікае

пад Менскам Беларускім

гора...

1941

Кідаў я сеці ў глыб рачную

За хваляй хваля ўсё шпарчэй

хінецца, горнецца суладна,

і рэчка, Пціч мая, цячэ,

паволі коціцца да спаду.

Абапал вольхі. Медзь ракіт

шуміць у звоне лозаў ніцых,

і вербы гольлем да ракі

зьвісаюць хваль тугіх напіцца.

Няраз праз гэтыя гарбы

кідаў я сеці ў глыб рачную,

ды заўжды ўлоў мой бедным быў,

бо й рыба, кажуць, стала чулай...

Няхай сабе жывець яна,

тлусьцее, корміцца у Пцічы:

на сьвеце-ж рэчка не адна,

іх вельмі шмат – не пералічыш.

О, хвалі срэбныя, шпарчэй

плывеце, любыя, рачныя!

Ня спыніць вас, не урачэ

ніхто ніякімі вачыма.

Дудзічы, ліпень 1941

Напярэймы жаданьням

Што-ж, снуюцца няхай сьмерці чорныя здані,

супыняцца прад імі ня трэба – ня варта;

трэба йсьці, як ішлі, напярэймы жаданьням

сьмела, мужна – ступою напорна-упартай.

Рана струны душы лашчыць музыкай часу,

песьняй дзікаю зброі сталёвай,

і пад радасьць чужую далонямі пляскаць,

калі б’ецца жывое праўдзівае слова.

Волю слову й душы даць павінны, няйначай,

песьню іншую прышласьці выкаваць трэба,

каб грымела яна па-над енкам і плачам

ад гразкіх каляін у блакітнае неба!

Стрэнуць людзі тады песьню тую, бы дзіва,

возьмуць прагна, зь вялікай уцехай,

каб у краі жылі і спакой, і праўдзівасьць,

каб жыцьцё ацьвярозіць сярэбраным сьмехам.

А пакуль —

хай снуюць сьмерці чорныя здані,

супыняцца прад імі ня трэба – ня варта;

трэба йсьці, як ішлі, напярэймы жаданьням

сьмела, мужна – хадою упартай!

1942

Балючым накіпам свае крыві

Адчуў на скрыўджаным парой пагосьце

балючым накіпам свае крыві,

што зноў зайшлася да мяне у госьці

рудая, чорная...

Прыйшла – жыві...

Мне ў хаце бацькаўскай ані ня цесна,

пакуль

падсуседкай пабудзь зіму.

Мой сум павесіцца на даўняй песьні —

рукамі моцнымі яго вазьму,

шпурну,

каб сэрца не тачыў начамі,

у глыб бяздонную сівых вазёр;

душа усьцешыцца: канцы адчаю...

Увесну восені спадзе рызьзё

на попел захаду, бы дзень аджыты,

скажу:

цяпло нас не зраклося, не!..

Я дні лічыў, схіліўшыся на пліты,

і пліты цалаваў,

і верыў: не кране

вясны

скупая, злая восень-госьця,

рудая, чорная...

Вясна, жыві!

Адчуў твой пульс на скрыўджаным пагосьце

балючым накіпам свае крыві.

Лагойск, студзень 1943

Не прадам я ніколі вясны

Неяк рана прыйшла вясна,

усьміхнулася мне у вочы,

хай нясмела, аднак – яна,

і зямлю ўжо расьліны точаць.

Сырадоем сівой начы

умываецца спуджаны ранак.

Кропляй першай расы лячыць

я прабую старыя раны...

Зіхацяць на далонях рук,

углядаюся: што за цуды!..

Хіба праўда, што я памру,

калі ўгледзеў крупінку бруду?

Бяру іншую – дзьве і тры...

І дзівоснае шкло вадзіцы

дыямэнтам ужо гарыць,

можа, гэта ўваччу дваіцца?

У вадну я згартаю ўсе,

можа блага, а можа й добра;

зноў праява: ў жывой расе

пазнаецца знаёмы вобраз...

Устрасаю далоні:

Згінь,

чараўніца мая ліхая!

Мусіць, маеш язык даўгі...

Як адвагі адно хапае?

Не памру я!

Сама згібей

каля праслаў збуцьвелых плоту.

Наканоўвае шлях табе

балацянай іржою лотаць.

Хай і раны шчымяць —

дарма:

маю лепшыя ў часе лекі...

Знаю:

сорам зямлі трымаць

на грудзёх сівых здань калекі.

Не такому цяпер – о, не! —

расчыняюцца дзьверы даляў.

Вясна пройдзе і не кране,

вецер струшчыць і разгайдае.

Слаўлю далі і думы!

Сны

чараўніцы

зьняверыць сонца.

Не прадам я ніколі вясны

ні за якія ў сьвеце чырвонцы.

Барысаў, красавік 1943

Не шкадую яго і ня плачу

1

Лета выскубла жмук асакі

і ў палёх на спачын прысела.

Усплывае, зыбаецца шэлест ракіт

над пакошай кужэльнай аселіц.

За гумном ня сьціхае, ідзе

неўлагоджаны скрып панараду.

Ў даль рудую праз восеньскі дзень

ідзе нехаця жніўная радасьць.

Здаганяю і клічу:

– Пажджы!

Безь цябе мне і восень ня міла...

– Супыніся...

Зямлю сьцеражы,

пакуль сам не пазбыўся ’шчэ сілы.

Дык бывай...

Няхай восень сабе

гаспадарыць і цешыцца ў хаце.

Зразумеў я, што трэба глыбей

любіць край свой і родную маці.

Няхай вяне той жмук асакі,

не шкадую яго і ня плачу:

можна ў шэлесьце кволым ракіт

днямі восені радасьць пабачыць.

2

Дагарэла сонечнае лета,

адцьвіло —

і сьлед яго прастыў...

На красу апаленую кветак

квола палі жоўтыя лісты.

У пакоі стала неяк пуста,

ня узрушыць словам цішыні...

І на верш кладзецца суму згустак,

нечаканага зусім, ані.

Прэч, няпрошаны, нялюбы госьцю!

Клікаць я цябе ня клікаў, не...

Вызнаў шмат такога ў маладосьці —

рытму вершу яд твой не кране.

Няхай тлее жоўты ліст на доле,

лета зноў я стрэну, не бяда...

Зашуміць калосьсем сьпелым поле —

яму песьні дум сваіх аддам.

1943

Пела мне маці

Помню, у час вечаровы

пела мне маці калісьці...

Песьняў тых дзіўныя словы

чутны у шэлесьце лісьця.

Пела мне маці калісьці

песьні пра шчасьце і волю,

песьні пра іхняе прыйсьце

ў гомане чутны кляновым.

Песьні пра шчасьце і волю

ў подыху чутны прастораў.

Сьпевам жытнёвага поля

край мой цудоўны гаворыць.

Помню, у час вечаровы

пела мне маці калісьці

песьні пра сьветлы і новы

Дзень найвялікшага Прыйсьця.

Красавік 1943

Хутчэй, хутчэй...

З-пад сьнегу першы ’шчэ храсток

пабачыў першы раз я ўчора.

Хутчэй, хутчэй, о хараство,

пратні кару дарогаў чорных!

Зірні, ўжо шэры красавік

ідзе, набракшы сокам глебы.

Навошта-ж сэрцам мне крывіць,

вясна, як хлеб, народу трэба.

Таму й хвалюе так храсток,

з-пад сьнегу ўбачыў што учора.

Хутчэй, хутчэй, о хараство,

пратні кару дарогаў чорных!

Красавік 1943

Не зракуся

Хіба шмат такіх вось нашых раніц

ёсьць дзе-небудзь у якой краіне?

І раса сьлязою ногі раніць,

і сады цьвітуць пад небам сінім.

У гаі альховым, каля млыну,

улагодзіўшы ўчарашні клопат,

дзіўны россып песьняў салаўіных

абуджае соннае балота.

Прачынаюцца двары і хаты,

і ўжо дзесьці каля вёскі нейкай

хтосьці першы раз яшчэ пакратаў

струны пастуховае жалейкі.

Ветрык спуджаны з кустоў вільготных

выбег —

лісьцем зашасьцеў нясьмела.

Бабы б’юць кужэльныя палотны

на мурожным беразе аселіц.

Не, ніколі ні ў ваднэй краіне

не знайсьці такіх цудоўных раніц!

Не зракуся іх і не пакіну,

хоць і сэрца моцна хто параніць.

1943

І думы, і словы, і сны

Былі яны, словы і думы,

і думы, і словы, і сны...

Усё, не дабітае глумам,

прачнулася ў шуме лясным:

і думы, і словы, і сны.

І шум узьвіваецца ўгору...

Луска цьмяна-шэрай кары

ля пнёў старажытнага бору

смуглее на сонцы, гарыць

луска цьмяна-шэрай кары.

Ня сокам – апаленай медзьдзю

сплываюць з галінаў лісты.

На змроку адчуў я, угледзеў

іх боль і асеньнюю стынь —

сплываюць з галінаў лісты.

А словы сьвятыя і думы,

і думы, і словы, і сны —

усё, не дабітае глумам,

прачнулася ў шуме лясным:

і думы, і словы, і сны.

Травень 1943

Упаў блакіт

З настрояў ля Нёману

Упаў блакіт

на шкло ракі,

і сонца зь ім упала...

Празь цень густы

глядзяць лісты,

як сонца твар купае.

Ляжыць блакіт

на шкле ракі,

плынь зыбкая гайдае.

Рачное дно

мне ўсё відно,

краса і неба краю...

Дрыжыць блакіт

на тле ракі,

хмурынкі —

далей,

далей...

Сачу іх сьлед

на срэбным тле

і раптам —

хвалі,

хвалі...

Упаў блакіт

у глыб ракі,

рака-ж такая злая...

Не, не адна

у нас яна,

што скарб вякоў хавае.

Беражна, ліпень 1943

П’ю сок вясны

З нагоды Першага Мая прысьвячаю

сваім прыяцелям і радні,

блізкай і далёкай.

Мой родны брат, сястрыца мая, маці,

о, колькі дум, слоў колькі сяньня маю...

Як люба мне, што ў роднай з вамі хаце

п’ю сок вясны у дзень сьвяточны Мая.

Празь цьвіль смугі ўсьміхаецца травіца,

і рукі дрэў – у новай апранасе...

Вясна з прыполу мне дае напіцца

пітва інакшага на новым, сьвежым квасе...

Зірнеце: вуліцы усе, завулкі

ад хмелю гэтага кіпяць у русе.

Ніхто й ніколі песьняў звонкіх, гулкіх

ня спыніць і скаваць ня змусіць.

Над горадам, на сьцёртых сьпінах плошчаў

ад раньня – маладжавага – да змроку

цалуюць сьцягі нашыя, палошчуць

вятры, наровячы ў блакіт высокі.

Там зоры зайздрасьцю гараць, іскрацца,

мільгаюць, любыя, над шэрым грудам.

І лучнасьць нашая тужае ў працы,

каб мець жніво на папялішчы рудым.

Мой родны брат, сястрыца мая, маці,

ад сэрца шчырага пішу адгэтуль:

дай, Божа, ўсім у роднай сваёй хаце,

як гэты Май, правесьці зь песьняй лета.

Ліпень 1943

Беларускай моладзі

Дарма, што сьплямлены наш сад,

крывёй абліт журботны жнівень,

шуміць пад зорамі краса

на сакавітай роднай ніве.

Дарма, што водбліскі крыві

крывавяць край блакітны неба,

працуй, змагайся і жыві:

змаганьне пільна сяньня трэба.

Адзін на жвір грудзьмі падзе —

другі народзіцца і стане;

і сьлед прыцішаных падзей

сьвятлом зары асьвеціць раньне.

Насустрач разам выйдзем мы

і першай сонечнай усьмешкай

спалошчам спадчыну чумы

і друз аджытага на сьцежках.

І расшуміцца сьпелы сад

і золатам спавіты жнівень.

Расьці, юнацкая краса,

на сакавітай роднай ніве!

Жнівень 1943

Верш

Падышла і сказала: «Ларыса»...

Прывіталіся. Слоў ня было.

На попеле захаду прысак

сонца сьлязьмі разьліло.

Часіны трывогі; і ростань

узрушыла сэрца, душу.

«Бывай! – сказаў шчыра і проста.—

Прыходзь, мая радасьць, прашу.»

Верасень 1943

Ізноў я тут

Ізноў я тут, каля цябе,

мой родны, любы, срэбны Нёман.

Скажы мне, колькі на гарбе

сваім дабра ты выцяг з дому?

Якія думы думаў ты,

калі твае сівыя грудзі

мільён разоў гнялі плыты

і нець, як змораныя людзі?

Якія песьні пелі тут

улетку хлопцы і дзяўчаты?

Хто суцяшаў у золь, слату

душу пакрыўджаную брата?

А колькі поту асначы

ўлілі у глыб тваю, у хвалі?

Скажы, скажы, чаго маўчыш,

мо’ хвалі мову пахавалі?

О, не! Я ведаю: жыве.

Памерці хто такую змусіць?

На ўсе вякі, а ні на век

усім нам дадзена – клянуся.

Прызнайся, дружа мой, прашу:

як сам ты, знаць усё хачу я.

Ня бойся: чуеш, які шум? —

ніхто нас трэці не пачуе.

Прыйшоў сюды я з-пад Дзьвіны,

з-пад Віцьбы нашае, з-пад Случы,

прыйшоў, каб цешыцца, ня ныць,

каб больш ня мець з табой разлучын.

Зірні, прыслухайся – гудуць

бары самотныя і пушчы.

Не, сорам класьці на ваду

дабро і цела дрэва трушчыць.

Даруй, што ўзрушаным такім

прыйшоў сюды... Я шчыра раю:

як мову нашу, – на вякі

пакінь і скарбы свайго Краю.

1943

Я зь песьняй упоруч пайду

Прамчаўся працяты маланкаю час

на крылах апаленых сьвету,

у далі сьсінелыя ўрэзаўся, згас,

і песьня яго, кажуць, сьпета...

Другі, працінаючы шэрасьць імжы,

выходзіць на ласае ўзвышша...

Шчапаецца пошчакам голас, дрыжыць,

у сполаху струны калыша.

Што дзіўнага ў гэтым?

У ходзе падзей

уцехі ёсьць кропля і болю.

І нават імкненьне адно —

маладзець —

парою істоту ўсю коле.

Ў часіну такую няцяжка зрадніць

удачы свае і няўдачы,

адно ня так лёгка адолець агні

і ветру кірункі зьіначыць...

О любыя думкі,

скажэце, на што

імчацца наўсуперак буры?

Мо’ лепей паволі прайсьці пехатой,

каб вецер убок не адшпурыў?

Адна прамінае, другая вярста...

На вотшыбе,

ў восеньскім садзе,

былое прабую навотлег лістаць,

каб з думкаю новай паладзіць...

Лістаюцца дні, а за імі гады

раджаюцца ў муках і стынуць.

З руінаў сплывае, кудзеліцца дым,

імкненьні ружовыя сініць.

Прастора зыбаецца, зябне бы здань,

і смуткам агорнуты месяц

ня ў стане над краем жуду разгайдаць,

што золак наровіць павесіць...

Нічога...

Я зь песьняй упоруч пайду,

хоць шлях будзе йсьці і над пусткай.

Ня зьдзівяць,

ня ўзрушаць наструненых дум

на друзе крывавыя згусткі!

Над пушчай сівою,

у шуме лясным,

над стомай рабінавай ночы

ужо праразаецца воблік вясны,

што цемры скарыцца ня хоча.

Адна праімчалася, згасла пара,

прамчыцца у грукаце й гэта...

У небе займаюцца зоры, гараць,

вяшчуюць нам новае лета.

1943

Насустрач будучыні нашай

Я ўспамінаю дні «вясны» —

яны ані мяне ня дзівяць.

Былыя крыўды і «праўдзівасьць»,

як гук наструнены,

лясны,

як ночы казачныя сны,

мінулі, канулі і спрахлі.

Гляджу, прызнацца, не бяз страху

на воблік сяньняшняга дню...

Паверце шчыра:

не маню;

і словы гэтыя мае,

я спадзяюся, пазнае,

хто хоча бачыць сьвет інакшым.

Яны —

ня купленыя,

нашы.

І я адно хачу яшчэ —

каб дні у даль ішлі шпарчэй —

сказаць:

– Зямля ад вас ня просіць

ярма на горб свой моцны...

Досыць!

Згібей, наш лёс!

Жыцьцё, жыві!

Ушчэнт цаной свае крыві

мы расьпячэм усе нягоды.

Для прыйсьця сьветлага народу

пад сьцягам бел-чырвона-белым

шляхі крутыя пройдзем сьмела

насустрач будучыні нашай.

1943

Была восень

Бяз прычын ня бывае гора,

ані суму, ні сьлёз пякучых...

Прыгадаў я сягоньня мора

і знаёмага берагу кручы.

Была восень.

Вятры шумелі.

Хвалі пену вады пляскалі.

Вастракрылыя чайкі зь мелі

узьляталі на грані скалаў.

І здалося,

прызнацца шчыра,

мора любым такім і блізкім.

І нібыта зь сівога віру

твар калолі салёныя пырскі.

Але не... Мне у сьне здалося:

я ляжаў на вяршыні кручы.

Скалануўся —

душа галосіць,

выпіваючы боль разлучын.

Дома маці адну пакінуў

і яе, радасьць сэрца, – Асю...

Вецер кідаў у вочы кпіны:

«Ня журыся – даўно зраклася...»

Вось таму і згадаў я гора,

кроплі буйныя сьлёз пякучых,

цьмяна-сінія хвалі мора

і знаёмага берагу кручы...

1943

Блакіт вачэй

Усьмешкай сэрца мне параніў

блакіт вачэй, вачэй дзявочых.

Навошта сэрцу, скажы, раны,

каханьнем жыць якое хоча?

Блакіт вачэй тваіх дзявочых

сустрэў з трымценьнем струнаў сэрца;

з тае пары і ўдзень, і ўночы

яно к грудзям тваім ірвецца,

ірвецца, мкнецца да спагады,

цяпла, зьнябытае дагэтуль,

каб вечна дружба была й радасьць

сардэчнай шчырасьцю сагрэта.

Таму і сэрца мне параніў

блакіт вачэй, вачэй дзявочых.

Загояць веру, сэрца раны

каханьне моцнае і вочы?

1943

Жыві...

Час кароткі мне векам здаўся,

і табе – ня жыцьцё, а мукі.

Дык жыві, як калісьці, слаўся...

Я ад сэрца пацісну рукі.

1943

Хай пеніцца віно

Стаіць пітва нявыпітага кубак,

сам брагу п’ю...

Хай пеніцца віно!

Ня трапіць больш на высахлыя губы,

скажу: «Другімі выпіта яно...»

Мне кроплі сьлёз халоднае крыніцы

жывільнай стравай будуць напару...

Прыйду,

укленчу долу,

каб напіцца,

каб смага не змагла ні дум, ні рук.

1943

Блізкі і такі знаёмы

Часта чую сьлёзна-шчыры, любы

голас,

блізкі і такі знаёмы:

птушка шэрая свайго Якуба

кліча ў хату родную – дадому.

Ку-ку,

ку-ку,

яснавокі сокал,

ку-ку,

ку-ку,

прыляці,

прыйдзі!

Ведаю,

сказалі мне,

ў глыбокім

моры нейкім ты жывеш адзін.

Кінь шукаці на чужыне шчасьця.

Ку-ку,

ку-ку,

кінь чужыну,

кінь!

Стрэну госьця,

расчыніўшы насьцеж,

шыр блакітную,

вазёраў сінь...

Крыўдзіць —

не пакрыўджу, дружа,

чуеш шэлесты садоў, ракіт?

Хорам бацькаўскі зь пялёстак ружаў

журыцца каля ракі...

Ку-ку,

ку-ку!..

Дарагі Якубе,

вербы гнуткія ў тузе, палі,

зжалься,

зжалься, калі шчыра любіш, —

о, як сэрцайка маё баліць...

Часта чую гэты голас любы

птушкі шэрае ў зялёным садзе:

кліча, бедная, свайго Якуба,

шчыра кліча страчаную радасьць.

1943

Былое трупам мусіць пасьці

Я дружбы з радасьцяй ня меў:

туга была заўсёды госьцяй.

І голас звонкі мой нямеў,

бы думы сьцятай маладосьці.

І маладосьці ня было,

не давялося ў горы высьпець;

яна сівым упала тлом

пад енк вятроў на дзікай высьпе...

На высьпе цела маё тнуў

імжою золкай час дрыготкі.

Успамінаў я даўніну,

жыцьцё бацькоў і думы продкаў.

Шчымела сэрца. І штодня,

каб гора крыўдай перагрызьці,

імкнуўся боль душы уняць

красою восеньскага лісьця.

Інакшых лекаў анідзе

знайсьці ні я ня мог, ні маці,

і гурт радні мае радзеў,

і чэзла спадчына – багацьце.

Няраз братоў сваіх, сясьцёр

на раду ў хату, помню, клікаў,

ды ня прыйшлі: іх сьлед расьцёр

варожы лад хадою шпікаў.

І сьлёзы буйныя плылі

і срэбрам падалі на рукі.

Калі, пытаўся я, калі

цярпеў хто дзе такія мукі?

Навокал – сьціша. Ні душы.

І толькі дзесьці ля дарогі

глухую цемру варушыў

вар’яцтвам выкліканы рогат...

Хто сам такога не адчуў,

ня вызнаў смаку сьлёз пякучых,

заўсёды будзе у ваччу

яго салодкім боль разлучын.

І сяньня ён у цёплы кут

паўзе ня першы раз, ня пяты,

каб не павіснуць на суку

ад чорных рук займанца, ката.

Мне сьцежкі ў цяжкай барацьбе

расчыніць лучнасьць наша насьцеж.

Былое, больш каб ня гібець,

кажу я, трупам мусіць пасьці.

1943

Плача кроплямі золата дзень

1

Сінь дзівосная неба, рассып

срэбра зораў на травы ў поўні:

сонца выпіла кроплі расы

прагавітымі вуснамі поўдню.

Вяне, валіцца куст асакі,

млеюць нема садоў маіх ліпы,

іхны шэлест у пале такім

вецер подыхам высьмяглым выпіў.

І ня радуюць сьцежкі вачэй,

і ня цешаць, і дум не вяселяць.

Сумам русыя косы пячэ

кашміровая засень аселіц.

Сьлед на жорасьце чэрствых сьцяжын

абвуглелаю выдаўся плямай.

Неўтаймованы б’ецца, дрыжыць

у палёх гневам здушаны лямант.

2

Плача кроплямі золата дзень —

хараство абняслаўленай сіні...

Мне здалося: шукаць нас вядзе

лёс ратунку на горкай асіне.

Маці родная, сёстры, браты,

не змаўкае наструнены голас:

пераймаю і лямант, і плач залаты

на абтоку сьцьвярдзеласьці голай...

Боль нясьцерпны працяў да касьцей

маё цела на змроку употай;

мае песьні на першай вярсьце

сівер раніць калючкамі дроту...

Мо’ скарыцца? Замоўкнуць мо’?

Не!

Не замоўкне душы мае песьня:

узьляціць у блакіт, няжывога скране

і заплача ля бацькаўскіх весьніц.

Прытулюся і я ля разбураных сьцен,

ля курганаў укленчу, схілюся

і мацней запяю,

каб на кожнай вярсьце

чутны голас быў мой Беларусі.

Жнівень 1943

Над сьлядамі шляхоў аджытых

Рассыпайся драбнюткім макам,

ды ня высячэш з муру сьлязы ты...

Золак кроплямі золата плакаў

над сьлядамі шляхоў аджытых.

І як сонца вільготнае потым

усьміхнулася раніцы млява,

акрапіўся халодным потам

неба сьцежак пясок смуглявы.

Пасінелі іскрыстыя росы

у валозе ад церпкай смагі,

нібы поглядам кінуў косым

невядомы дагэтуль магік

ды спыніўся на пляцы места,

як рамізьнік шыракаскулы,

каб ніякіх ад бацькі вестак

не пачулі сіроты вулак.

Завіваўся гарачы накіп

на журботным палёў паркалі...

Золак кроплямі золата плакаў,

а мы вёсны дзядоў гукалі.

1943

Дваццаць пяты

Раскажа сьпеў, што Беларусь

жыве,

непераможная ў працы сьціплай.

Што долю гадавала на жарсьцьве

ня горш каралавых паліпаў.

Уладзімер Дубоўка

Ні сіла наймітаў, ні блуд, ні звады змоў

ня зганьбяць славы колішняй у час дрыготкі:

ўпісаная яна у схоў тугіх тамоў

гісторыі крывёй гарачай продкаў.

Гартаем сяньня ўсё мы сівізну балон —

адвагі, мужнасьці гады пакут ня засьцяць;

таго, здабыта што, ня звабіць у палон

на’т сіла найвялікшае напасьці.

У громе сяньняшнім зноў пошчак даўніны

стралой імчыцца, не шчапаецца, тужае.

Гудуць над краем змораным званы,

гудуць над усясьветным полымем пажару...

І згадкі з пошчакам імчаць мяне туды

(віецца мройны тор гадоў пражытых),

дзе тхнелі роднаю крывёй дзядоў сьляды,

дзе межы родныя сьлязьмі бацькоў абліты.

Да скібаў, да ральлі зямлі рудой прыляж,

услухайся ў таемны ейны плач, гаворку —