Текст книги "Напярэймы жаданьням"

Автор книги: Уладзімер Дудзіцкі

Соавторы: Уладзімер Дудзіцкі
сообщить о нарушении

Текущая страница: 7 (всего у книги 12 страниц)

паплыў-бы на той бок – чаўна не даюць.

Згадаю Энэя, сям’ю і былое,

згадаю, заплачу, бы тое малое.

А хвалі на той бок ідуць і равуць.

А можа, я невук, нічога ня бачу,

злая доля, можа, на баку тым плача —

сірату усюды людзі асьмяюць.

Сьмяяліся хай-бы, ды мора там грае,

там сонца, там месяц – уцеха мая,

там зь ветрам магіла ў стэпах размаўляе,

там не адзінокім быў-бы зь ёй і я.

Праўдзівы мой дружа! Прыймі гэту мову

душы мае шчырай. Прыймі, прывітай!

Ня кінь сіратою, як кінуў дубровы,

прыйдзі да мяне на аднюткае слова

ды пра Ўкраіну яшчэ засьпявай!

(1838 г.)

Каўказ

Урыўкі з паэмы

За горамі горы, хмарамі спавіты,

засеяны горам, крывёю паліты.

Спакон веку Прамэтэя

там арол карае,

штодзень божы дзяўбе рэбры

й сэрца разрывае.

Разрывае, ды ня вып’е

ўсёй крыві жывучай,

яно зноўку ажывае

ды сьмяецца шчыра.

Ня ўмірае душа наша,

ня ўмірае воля.

Ненасытны ня выарэ

на дне мора поля.

Ня скуе душы жывое

і слова жывога.

Не аславіць славы Бога,

Вялікага Бога.

Ня нам на змог з Табою стаці!

Ня нам учынак Твой судзіць!

Нам толькі плакаць, плакаць, плакаць

і хлеб сьлязьмі адно мясіць

штодзённы высілкам крывавым.

Забойцы топчуць нашу славу,

а праўда наша п’яна сьпіць.

Калі ж яна пракінецца?

_____

За горамі горы, хмарамі спавіты,

засеяны горам, крывёю паліты.

А там вось Спогадныя Мы

галодную даўно, да болю

загналі шчырую зьнянацку волю

і ўсё цкуем. Лягло касьцьмі

людзей муштрованых ці мала.

А кроў, а сьлёзы! Напаіць

ўсіх імпэратараў-бы стала,

зь дзяцьмі і ўнукамі ўтапіць

ў сьлязах удоў тых... А дзявочых,

пралітых потай сярод ночы!

А матчыных гарачых сьлёз!

А бацькавых старых, крывавых!

Ня рэкі – вогненнае мора

крыві людское! Слава! Слава!

Майстрам аблаў, гаспадарам

і нашым бацюшкам-царам!

Слава!

І вам, горам сінім, слава,

крыгаю сукрытым!

І вам, рыцарам вялікім,

Богам не забытым.

Змагайцеся – здабудзеце!

Вам Бог памагае!

За вас праўда, за вас слава

і воля сьвятая!

Чурэк і сакля – ўсё тваё,

яно ня з ласкі ў рукі дана,

ніхто ня прыме за сваё,

не павядзе цябе ў кайданах.

А ў нас!.. Навучаныя мы,

пазналі Божыя засады!..

І ад глыбокае турмы

аж да высокага пасаду —

у скарбах – целам сьвецім голым.

Да нас вучыцца! Мы навучым,

па чом і хлеб і соль па чым!

Мы хрысьціяне: цэрквы, школы,

усё дабро, сам Бог у нас!

Нам толькі сакля вочы коле:

ня намі дадзена, а ў вас

чаму стаіць? Чаму-ж мы вам

аўсяны хлеб ваш вам ня кінем,

як косьць сабаку! Платы нам

чаму за сонца не павінны!

Ці-ж гэта ўсё!.. Мы не благія,

мы хрысьціяне – людзі тыя,

малым што сытыя!.. Аднак,

калі-б вы з намі сябравалі,

ці мала-б ведаў атрымалі!

Прастор у нас які... адна,

адна Сібір – краям краіна!

А турм! А люду!.. Што й лічыць!

Ад малдаваніна да фіна —

на ўсіх языках ўсё маўчыць

і пацяшаецца! У нас

Сьвятую біблію чытае

сьвяты манах і навучае,

што цар, пастух сьвінны, прыпас

кабету сябраву й прысебіў,

а сябру збыў. Цяпер на небе!

От бачыце, якія ў нас

сядзяць на небе! Сьмела, бліжай,

сьвятым ня зьнесеныя крыжам!

Да нас вучыцца!.. У нас лупі,

лупі і дай,

і проста ў рай,

хоць і радню вазьмі і кпі!

У нас! Чаго адно ня ўмеем?

І зоры лічым, грэчку сеем,

французаў лаем, прадаем

або у карты прайграем

людзей... ня нэграў... дзе там, не,

хрышчоных... простых... ня мінем.

Мы ня гішпанцы! Крый нас Божа,

каб крадзенае нам скупляць,

нібы жыды: мы па закону!..

Па закону апостала

вы любіце брата?

Пустасловы, блудаманы,

Госпадам закляты!

Вы любіце ды братавы

шкуры, а ня душы

і лупіце па закону

дачцы на кажушак,

байстручанцы да выдачы,

жонцы крыху шмацьця

і сабе, калі ня бачыць

аніхто у хаце!..

За каго-ж Ты расьпінаўся,

Хрысьце, Сыне Божы?

За нас добрых ці за слова

праўды... Або, можа,

каб мы зь Цябе ды накпілі?

Так яно, мой Божа!

Капліцы, цэрквы і іконы,

і стаўнікі, кадзьны дым,

і перад вобразам Тваім

Табе нястомныя паклоны

за кражу, за вайну, за кроў,

каб кроў братоў зьнявечыць просяць,

пасьля-ж у дар Табе прыносяць,

з пажару выкраўшы, дабро!

_____

А пакуль што —

свае думы,

сваё злое гора

сеяць буду. Няхай растуць

ды зь ветрам гавораць.

Вецер ціхі Украіны

панясе з расою

да цябе мае ўсе думы!..

Братняю сьлязою

ты іх, дружа, прывітаеш,

ціха прачытаеш...

І магілы, стэпы, мора

і мяне згадаеш.

(18.11.1845 г.)

1947

ПРОЗА

«Даруй, што я плачу...»

Замест успамінаў

Ураньні мае сябры зь літаратурна-лінгвістычнага факультэту Вышэйшага Пэдагагічнага Інстытуту здавалі залікі па гісторыі народаў СССР. На сталох ляжалі тоўстыя кнігі гісторыяў і палітграматаў. Гаворка ішла пра «турму народаў» і шчасьлівую маладосьць у краіне сацыялізму... Перада мною ляжаў ліст знаёмае дзяўчыны з дробнымі, але густымі плямамі на асобных літарах. «Даруй, што я плачу, пішучы гэтыя словы... Гаспадаркі нашае няма, а бацькоў таксама не засьпела. Што зь імі сталася – ня ведаю. Кажуць, што...» Перапыніў мяне выкладчык і паклікаў да адказу.

– Зноў пішаце вершы і нічога ня чуеце! – заўважыў выкладчык. Я, да болю ўзрушаны няшчасьцем знаёмай, патрапіў адказаць на пытаньне, але не на «выдатна», а на «вельмі дрэнна» з чырвоным запытальнікам. «Не, таварыш Пэрэльман, ня толькі чую, але й бачу гэтыя сьлёзы... Вось яны, паглядзеце»...

Адказ пачуў я ў канцы лекцыі: «А вам, таварыш, усё-ж трэба пазнаёміцца з «турмой народаў»...

_________

Ноч, як і вечар, выдалася цёплай і прыгожай. Падаў мяккі, пушысты сьнег. Хацелася кудысьці ісьці, ісьці, куды вочы глядзяць, ісьці ў глыбіню й экзотыку лірычна-рамантычнае ночы. Цягнула да сяброў, да роднае маці. У суседзяў, за сьцяною майго студэнцкага пакою, ішла гучная бяседа: абходзілі нарадзіны сына.

Меўся пісаць ліст да знаёмай. Думкі абарвала радыё. Гаварылася пра дзень Чырвонае Арміі, пра гонар службы бацькаўшчыне... Я выняў вайсковую картку з прызыўнага пункту і яшчэ раз прачытаў: «До особого вызова». Мне прыгадаліся словы любімага беларускага паэты, і я чамусьці запісаў іх на тым шматку паперы:

...Жыцьцё, суровасьць і закон,

з табой ніяк я не паладжу.

Душа ня хоча быць званком

твайго і рогату і плачу.

Праз гадзіну пастукалі ў дзьверы. У пакой увайшло НКВД. Ордэр на арышт. «Вось і "особый вызов"»... – мільганула думка.

Гэтак скончыўся 22-гі і пачаўся 23-ці дзень лютага 1933 году на 22-ім годзе мае маладосьці.

_________

Дарэмна цягнула да сяброў. Мы сустрэліся ў сівых скляпеньнях муроў: нас зьвёў суровы лёс жыцьця, жыцьця, якое ішло «от Москвы до самых до окраин»...

Ураньні я ізноў убачыў ліст мае знаёмае і тыя самыя дробныя, але густыя плямы на асобных літарах. Тут я сапраўды пераканаўся ў праўдзівасьці Пэрэльмана, што «вельмі дрэнна», і перад вачыма паўстаў чырвоны запытальнік у новай турме народаў, якая праглынула і першы падрыхтаваны мною зборнік вершаў «Песьні і думы».

Дажджлівым вечарам у жаўталістую, рудую восень 1934 году, «сацыялістычная індустрыя» імчала нас у далёкія пусткі Сібіру.

Пад грукат калёс, нібы ў вадказ на іронію лёсу, склаліся ў радкі верша словы:

Я пазнаў і Эўропу, і Азію,

і Аўстралію вызнаць ’шчэ мусіў...

Пустка сэрца маё ўразіла,

не пазнаў што як сьлед Беларусі.

_________

«Труд перевоспитывает человека» – такім шыльдам сустрэлі нас драцяныя загароды канцэнтрацыйнага лягеру на ўскраіне катаржанскага гораду Новасібірску. Седзячы на абтоку гэтага людскога ганьбішча, я пазнаваў непазнанае і глыбей адчуваў мала адчутае Радзімы: красу палёў і шум бору, сівыя туманы і тугу матчыных песьняў, сінь вазёраў і асалоду любасьці да роднае зямлі. Было крыўдна і балюча, але

Каму паскардзішся, каму,

каму жывое скажаш слова?

Вазьму лепш плач я перайму

вятроў і звон лістоў кляновых...

Гэты плач і звон, што, здавалася, даносіліся з Бацькаўшчыны, былі жывільнай стравай душы, крыніцаю будучае творчасьці ў новым часе, калі былі-б у стане прачнуцца і зьняволеныя «песьні і думы»...

_________

Прайшлі, прамінулі гады. Зарубцаваліся раны, але ня сплямілася перажытае. Душа беларуса жывучая, ня ўмее маўчаць ні ў часіны радасьці, ні смутку. Яна сьпявае і вядзе напярэймы жаданьням, а жаданьнямі гэтымі ёсьць шчырасьць і праўда жыцьця, ці гэта на Бацькаўшчыне, ці, як суджана ізноў злым лёсам, – на чужыне.

Бэрлін, 9 верасьня 1944

Тайніцы Сьляпянскага лесу

За Менскам, на шостай вярсьце ад Парку Культуры й Адпачынку, у лесе Малой Сьляпянкі, пахаваны вялікія тайніцы жыцьця. Сьляды страшэннага злачынства пазарасталі даўно мохам і травою, але памяць часам ня сплямілася.

Я хачу расказаць пра тое, што бачыў на собскія вочы, і тое, што гаварылі мне жывыя сьведкі ды апавядальнікі чутага ад іншых. Ня ведаю, дзе цяпер гэтыя людзі. Бальшыня зь іх, напэўна, загінула ў канцэнтрацыйных лягерах Сібіру, а косьці іншых, магчыма, буцьвеюць у тым самым Сьляпянскім лесе... Пра гэтую праўду не напіша ніколі ні маскоўская «Праўда», ні менская «Зьвязда».

1932 год. Студэнты Менскага Пэдагагічнага Тэхнікуму імя Ўсевалада Ігнатоўскага адбывалі на Дасьледчай Станцыі ў Малой Сьляпянцы сваю месячную сельскагаспадарчую практыку. Дырэктар станцыі папярэдзіў: «За дзьвесьце мэтраў ад баракаў пачынаецца ваенная зона, хадзіць туды забараняецца!»

Аднаго дня наказалі мне, што бацькоў выгналі з калгасу, а старэйшага брата пасадзілі ў турму. Хацелася йсьці на край сьвету. Надвечар я паклікаў блізкага сябра Сяргея Русаковіча, маладога беларускага пісьменьніка, і мы, нікому нічога ня кажучы, падаліся ў лес. «Стары Барыс, што корміць канадыйскіх карпаў у сажалках, кажнага досьвітку бачыць «чорнага ворана», а тая ў лесе камяніца, кажа ён, ня дом адпачынку, а нейкая катавальня...» – гаворыць Сяргей. «А Рачыцкая, дачка камісара, гаворыць, што там поўна хворых», – заўважыў я. Розныя ходзяць чуткі... Каля забалаці, улева ад чыгункі Менск-Масква, мы прачыталі напісанае чырвонымі літарамі: «Конскі могільнік. Небясьпечна!» Мноства засыпаных і незасыпаных ямаў. Кавалкі гліняных трубаў, кучы хваёвых слупоў і скруткі калючага дроту. «Гэта, гаворыць сябра, для адводу вачэй... Барыс ведае ўсё чыста, папытайся толькі яго»...

Лес гусьцеў і рабіўся цямнейшы перад заходам сонца. У подыху вільгаці пахла трупной гнілотай. І вельмі блізка... Пачалі шукаць. «Бачыш?» – з жахам зьвярнуўся я да Сяргея. Дагэтуль не даваў веры, што можа ледзянець цела й заміраць сэрца. На плашчыні нейкіх трох гэктараў, паміж радамі пасаджаных у 1925 годзе хвоек, жаўцелі, размытыя пазаўчарашнім дажджом, маленькія курганкі і велікаватыя насыпы. Было іх нешта каля шасьцідзесяці на першым пляне, а далей – яшчэ... і яшчэ... Шмат якія былі заваленыя ламаччам.

Весткі з дому і пах магільнай, чалавечай гнілі адурманілі галаву. Я адарваў вокладку Марксавага «Капіталу» і напісаў: «Пад якімі-ж курганамі буцьвянеюць косьці маіх братоў: Якава, Уладзімера, Андрэя і Вінцэся?» Вокладку насадзіў на сук галіны, што абдымалася з аброслым травою курганам. «Ты звар’яцеў, ці што?» – з трывогаю крыкнуў Сяргей Русаковіч. Мне таксама хацелася крычаць і клікаць людзей шукаць родных і блізкіх. Пакідаючы месца вялікага бойнішча, гэткія словы вырваліся з маіх грудзей: «Пачакайце, бальшавіцкія далакопы»...

На скрыжаваньні лясных сьцежак убачылі мы некалькі мужчынаў з рыдлёўкамі ў руках, абкружаных чырвонагаловымі энкавэдыстымі з сабакамі. Нельга было ўцякаць: перад намі стаяў ужо чалавек з аўтаматам. У вобразе гэтага двухногага зьвера я пазнаў рабатварага Васіля, Гіцля Бессардэчнага, як празвалі яго людзі маіх родных Дудзічаў. «Нешта вельмі шмат коней здыхае ў вас...» – сказаў я не вітаючыся. «Глядзі, разумнік, каб замест каня твая галава ня трапіла ў яму... Ідзі, каб і духу твайго ня было тут... Пагаворым пазьней», – аўтарытэтна выказаў Гіцаль Бессардэчны.

Каля Дасьледчай Станцыі сустрэлі нас сябры: Сяргей Астрэйка, аўтар ненадрукаванай выдатнай «Бэнгаліі», Сяргей Гайка, Касянкоў, брат Міхася Зарэцкага, і студэнт Адам, пляменьнік Адама Бабарэкі. Апошні, моцна ўсхваляваны, паведаміў: «Дзядзька Барыс і студэнт Ахрэмчык – арыштаваныя. Дырэктар пытаўся пра вас...»

Ноч была няпрыемнай і вельмі трывожнай. Усе драбніцы, як жывыя, стаяць перад маімі вачыма. Мне здаецца, што й цяпер яшчэ чую дзікі крык ратунку, які даносіўся тае начы да нашага слыху з-пад таямнічае жоўтае камяніцы Сьляпянскага лесу.

28-га лютага 1933 году вокладка Марксавага «Капіталу» зь імёнамі маіх братоў ляжала на стале сьледчага ў мурох Менскага НКВД. Сухатварая Навіцкая, што часта наведвала рэдакцыю газэты «Савецкая Беларусь», а пазьней і Малую Сьляпянку, гаварыла магільным голасам: «Вось мы й спаткаліся... Спадзяюся, што спаткаешся і з братамі...»

Увесну 1935-га году ў чырвоных мурох Марыінскае турмы, у Сібіры пазнаёміўся я зь Вячаславам Ануфрыевым, былым малодшым лейтэнантам Менскага НКВД. Аднавокі сухотнік часта паўтараў мне: «Моцна пакараў мяне Бог за сьляпянскія душы... Ляжыць там ня менш дзесяці тысячаў».

26 сьнежня 1955

УСПАМІНЫ

Праўду кажучы...

Вось яно, гэтае простае, а найлепш было-б, – зусім прасьцюткае, але шчырае, жытае й перажытае...

Скажаце, пра самога сябе? Не,– пра беларусаў, а спаміж іх, пэўна-ж, і пра сябе самога, і пра сяброў, і пра блізкіх, і пра далёкіх. І пра шашаляў-валасацікаў...

Праўду вам, Чытачы, кажучы, дык і з рознымі чужымі, з добрымі й благімі, разумеецца, ды, пэўне-ж, з самымі што ні на ёсьць чужакамі-чужынцамі – лёгцы не разьмінуся.

А ўсё гэта кажацца, як пра тое і ўсе беларусы вельмі-ж ведаюць, каб жыцьцё намі ўбачылася ды згінота тымі, што нам яны надта зычылі... Кожны па-свойму: адзін зь мёдам, а іншы з чамярыцаю...

Шашаль-валасацік...

Усе гады аднолькавымі здаюцца, калі зірнеш на іх не падумаўшы. Аднак-жа бываюць яны й лепшымі, і горшымі, а спаміж іх ёсьць і зусім няпрыемныя, і часам надта-ж ужо прыкрыя. Гэтакае-ж самае льга сказаць і пра месяцы. У мяне, папраўдзе кажучы, дык месяцы пераблыталіся з гадамі. Студень 1933 году быў вельмі-ж няпрыемны і найбольш неспакойны з усіх, што перад ім мінуліся. А пачыналася ўсё вось як. Старога, згорбленага вайною пад самаварнаю Тулаю «гнаяскура» Калошу (гэтак празвалі на Менскім заводзе «Бальшавік» гаспадара мае кватэры на пасёлку Камінтэрн, што пад бокам самага Менску) арыштавалі; Хведара, суседа маіх бацькоў, і бацьку сябра Пятруся, што жыў аднаго часу ў тым самым доме, выгналі з хаты й завезьлі ў шматнацыянальны Котлас; маці-ж мая наказала людзьмі, што «забралі з млыну старэйшага Рыгора», і што ён – «як у воду кануў»; у роднага дзядзькі Якуба адабралі дом у Менску й ніякае затое пісулькі не далі; пісарчук райваенкамату, у Менску, як самі ведаеце, паведаміў суха, не падымаючы вачэй:

– Подготовительные курсы в военно-инженерную академию заменяются прохождением переменного лагерного сбора...

Пісарчук яшчэ нешта хацеў сказаць, але я так моцна скрывіўся, што ў яго склалася ўражаньне, быццам-бы я не зразумеў сказанага, і ён паправіўся:

– Понятно?

– Усё да крупялінкі, – адказаў я й моўчкі выйшаў.

І думаеце, што гэта ўжо і ўсё, і ўсе тыя няпрыемныя закавулінкі? Ого, калі-ж бы яно так дый было! Каля пляцу Волі, напрыклад, сустрэў аднаго знаёмага, а ён мне й кажа:

– Чуў, як пачалі трэсьці ў наркамземе? Мой найлепшы сябра, прызнаюся табе, сказаў гэтакае: «Тае начы аж пятнаццаць чалавек вывалаклі зь іхных канцылярыяў».

Я-ж меў свой уласны клопат і мусіў сьпяшацца. І запраўды, усё яно так пераблыталася, што ня бачыў, дзе яно пачынаецца і дзе яно мусіць скончыцца. А да гэтага-ж яшчэ й усялякія чуткі, зьнітаваныя прыемнасьцю й няпрыемнасьцю. Усякае-ж бывае. Нехта, напрыклад, некаму казаў нешта, а гэтае «нешта», падшытае ветрам, а можа й найпраўдзівейшае, ды іншым «нейкім» падліцаванае ці й зусім пераліцаванае, пераказвалася яшчэ некаму, і чуткі, як тая вужака, паўзьлі й шырыліся... Адным словам, як аднаго разу падсумаваў быў той, пра якога мова пазьней пачнецца, – заўшыца зь безгалоўем шлюбавалася...

Усё гэта лезла жывасілам у галаву, чаплялася з думкамі, параліжавала іх, грызла душу, а сам, здавалася часам, уліпаў у нейкае глейкае месіва.

З моцных ашчопцяў згрызоты вылузвацца ня так лёгка, і я прыгадваў тады аднавокага дрывасека Сялівона і ягонае апавяданьне пра маленькага шашаля-валасаціка...

– Кажаце, што дзерава болю ня мае? Эгэ-ж, мае, ды яшчэ які! Яно, беднае, яшчэ ў сілу не ўвабралася, а валасацік ужо пад коранем у яго ззамаладу сядзіць і пад кару точыцца. Пнецца дзераўца зь ценю выбрацца, а валасацік ужо зьверху сьвідруецца – да самага нутра белага. Можа-б, я й калодаў тых не калоў, каб ня гэтыя шашалі ды іншыя караеды ў сярэдзіне іх сядзелі. Секану гэта аднаго, і сэрцу адразу лягчэй робіцца...

Думаючы пра маладыя дрэўцы ды іхных шашаляў, хацелася сказаць усяму таму «Камінтэрну» – усім чысьценька:

– Эх, каб нашым Сялівонам волю ды сякеры ў рукі, колькі-б шашаляў-душаедаў перасеклі-б яны тады!.. І мая-ж бо душа, напэўна, грызьмя ня грызлася-б?

Украдзены «Маркс»...

У тых днёх меўся было ехаць на нейкі час дадому, пад самую Пціч, разумеецца, каб з маці ды з братамі пабачыцца. Самі разумееце, не ставала нікому паветра тады ў Менску, у нашым – Беларускім Менску. Аднак, кажуць, што ніколі яно ня выходзіць так, як-бы гэта чалавеку хацелася. Гэтак і зы мною сталася. Аднаго таго вечара, як толькі адчыніў гэта я дзьверы, гаспадыня, жонка арыштаванага «гнаяскура» Калошы, зірнула мне ў вочы і, памаўчаўшы, відаць, ёй было вельмі цяжка на сэрцы, паволі сказала«...»

– Якога? Лістаносца, хочаш сказаць?

– Не, што вашую кніжку панёс. Ён, калі вы езьдзілі ў той лес, дзе карпы гадуюцца, да Шчупака прыходзіў. І мама ведае, але ня кажа, баіцца надта.

– А дзе-ж гэты «Шчупак» плавае, што й начаваць ня прыходзіў? – пацікавіўся я, абы нешта сказаць ці зусім не маўчаць.

– Ня ведаю...

Меўся яшчэ нешта сказаць, але Калошыха была пагукала. Я выняў ліст і пачаў чытаць.

«Даруй, што я плачу, пішучы гэтыя словы... Бацькі ўжо нямашака, а маці ў такой гарачцы, што гаварыць не гаворыць нічога... У вашую хату прыязджалі з раёну й забралі твае лісты. Забралі й мае...»

Я ня помню цяпер, колькі разоў браўся чытаць ліст перапалоханае да сьмерці дзяўчыны: можа, і дзесяць, а можа, і пятнаццаць... А тры рэчы, пэўне-ж, не забудуцца: падкрэсленае тры разы слова «ўцякай», няроўныя ад сьлёз сінія плямкі на літарах ды тое, абыякавае, цяжкае й саркастычнае: «Куды-ж?.. Лезьці на яшчэ большы ражон?..» Уцякаць ня было куды, аднак, некуды сьпяшаўся. Хаваў забароненае, выстаўляў наперад Маркса, Энгельса, Леніна й Сталіна і нейкія, цяпер ня помніцца, палітграматы... Думалася, здаецца, што абароняць. Думаў адно, а сталася зусім іншае. Як даведаўся пазьней, выйшла якраз наадварот: тэарэтыкі й практыкі марксызму-ленінізму валяліся ў куткох, а на самым відовішчы ляжалі ўсе «нацдэмы», розныя ўхілістыя і выкапаная, ліха ведае адкуль, кніжка пра нейкі ангельскі шпіянаж... Іншы-б сказаў гэтак: «чалавек клясычна падрыхтаваўся да сустрэчы гасьцей – трапіў як пальцам у неба»...

Пасрабуй давесьці, што ў Бога цялят ня краў і што Богу душой ня вінен.

Чорныя скуранкі...

Ноч, як і заменены ёю вечар, была цёплай і, як кажуць, вельмі-ж прыгожай. Пасьля невялікай адлігі падаў буйны пушысты сьнег, раўнюткі, бязь ветру й подыху, сыпаўся ён, быццам тыя цудадзейныя бялюткія пушынкі, што спадаюць на ружовыя далоні казачных анёлкаў, ці тыя зорачкі – залатыя пялёсткі, што ў вокамгненнасьць і ня больш, як адзін-аднюткі раз на вяку, у сьне, пры найвялікшай чысьціні й супакоі душы, можа ўявіць сабе непазнаная сіла чалавечае ўявы. Гледзячы здалёку на стрэхі будынкаў, на дрэвы й ліхтары, здавалася, што перад вачыма, губляючыся ў далечыні, раскашуюцца ў белым золаце пялёстак неабсяжныя квяцістыя вішнёвыя сады... Зіма нагадвала вясну, а ад тае вясны, што яшчэ трымалася ў памяці, не засталося й сьледу...

Хацелася йсьці, ісьці ў глыбіню й экзотыку гэтае лірычна-рамантычнае, ніколі ня бачанае і ня чутае ў Менску начы. Сьнег усё буйнеў і гусьцеў, і нікога ня відно было: усё, бачанае перад гэтым, страціла ня толькі формы, але й свой убогі зьмест... І толькі яно адно, неспадзяванае ў гэтую дваццаць трэцюю і апошнюю «майскую» ноч у лютым 1933 году, страшэннае «руки вверх!», разбурыла і рамантыку, і экзотыку, і прынесеную сьняжынкамі лірыку... «Вось табе й уцёкі...» – падумаў я сам сабе, горка ўсьміхнуўшыся. «Дагоняць і перагоняць...»

На кватэры ўбачыў я тры чырвоныя галавы і тры даўгія чорныя скуранкі. Першая галава, таўсьцейшая і касаватая, паказваючы рукавом скуранкі ў закуткі пакою, сурова запыталася:

– Это называется любовью к вождям и партии?

Я маўчаў, але прызнацца, глядзеў на павыкіданых правадыроў і напісаны імі-ж камуністычны блуд зь вялікім зьдзіўленьнем. Спачатку не сказаў нічога. Маўчаў, чакаў нечага яшчэ страшнейшага. І яно прыйшло. Можа, гэта й ня было страшнейшым, можа, яно было й зусім нястрашным, але-ж мне здавалася, што ўбачыўшы тое, што толькі цяпер пабачыў сам, зваліцца на галовы сяброў...

– А это что? Контрреволюционная национальная гниль? – з прысьвістам заўважыла найдаўжэйшая скуранка, стукаючы худымі пальцамі па нейкай бляшанай на стале пушцы й пільна гледзячы мне ў самыя вочы.

«Эт, што міру, тое й бабінаму сыну, – падумаў я, – а бараніцца не пашкодзіць – варта, трэба».

– Гэта вы самі, – кажу, – зрабілі ўсё.

На гэта адказала ўжо першая з другога боку самая блішчастая скуранка з шырокімі, як засланка, грудзьмі:

– Не спеши, – времени для рассказа будешь иметь достаточно!..

Каля самых дзьвярэй стаяла, перапалоханая да паўсьмерці, жонка «гнаяскура» Калошы. Яе ні адпушчалі і ні дапушчалі – гэта, каб яна ня выскачыла часам ды чаму-небудзь не пашкодзіла, ды каб не зрабіла чаго-небудзь... Белая нярухомая постаць няшчаснай Калошыхі выдалася мне, немаведама чаму, паточаным Сялівонавымі шашалямі-валасацікамі маленькім слупком, добра прысыпаным перад гэтым дзівосным мяккім сьнегам, які так моцна браў мяне ў свае абыймы й вёў з-пад электрычных камінтэрнаўскіх слупоў да ціце́перся ўжо памерлага ў Савецкім Саюзе ратунку чалавечае душы. І мне стала вельмі шкада гэтага жывога, паточанага шашалямі слупка-чалавека... Каб мог, падышоў-бы блізенька дый сказаў-бы нешта мякуткае, цёплае – такое, як тыя сьняжынкі-пушынкі, што засыпалі мае сьляды за сьценамі «Камінтэрну». Але самым блізкім і дарагім ёй словам было-б, напэўна, вось гэтае:

– Пацярпі, ты-ж яшчэ ня зусім памерла, а ён прыйдзе, вернецца й пабачыцца з табою... І ты скажаш яму й пра сяньняшняе зладзейства... Пра выцягнутага з хаты «Маркса» і пра кражу маладое беларускае душы... Не забудзься, раскажы яму ўсё, а ён, твой родны Калоша, сустрэнецца з дрывасекам Сялівонам...

Сказалася-б і нешта большае і яшчэ шчырэйшае, калі-б ня гэтыя там тоўстыя скуранкі ды не падрэзаныя крылы...

«Амэрыканка»

У сярэдзіне «чорнага ворана» нікога ня было. Сам – і голыя рукі. Біся ілбом у сьцены, маліся, а хочаш – прасі ратунку, ня будзе табе радачкі. Няпрыемна і вельмі цяжка, аднак цешыла адно: і там я не адзін буду... У тым страшэнным згубішчы, куды імчаць мяне доўгія чорныя скуранкі, сустрэнуся – і гэта напэўна – зь сябрамі, з блізкімі, магчыма, з роднымі.

Сяньня, згадваючы пра жытае й перажытае, пачынаючы просты пераказ таго, што калісьці сталася ды што ніколі і нічым ня спляміцца, прыгадваю, як, пад’язджаючы да зялезнай брамы катавальні, пачаў моцна сьмяяцца.

Няхай сабе яно гэтага вялікага ці, як кажуць людзі, горкага гора й ня было яшчэ, але вырваны з гарачых грудзей халодны сьмех быў вельмі-ж горкі, бо гора звычайнае, калі льга гэтак выславіцца, і далёка ад камяных мяшкоў савецкіх катавальняў ціцеперся ўжо ў раскошных санях ёмка сядзела... Як тыя халодныя мармуровыя пліты, спорна слаявалася яно пад сэрцам і грудзі расьціскала. І от, калі тое слаяваньне завяршылася й падступіла пад самае горла, на канцы двух адцінкаў часу – звычайнага гора няволі на «волі» і «волі», прымкнутае перад пачаткам вялікага гора ў сутарэньнях ГПУ, – у чорнай, маўклівай пусьціні «чорнага ворана» грудзі ня вытрымалі нутранога ціску – паддаліся: з горла выкаціўся сьмех, закалыхаўся й захлынуўся... Ягоны сьлед, відаць, не адразу споўз з пакрыўленых лёсам вуснаў, бо, вылазячы з «ворана», што стаяў, упёршыся задам у нейкую жоўтую пазуху муру, чырвоная галава чорнае скуранкі, што ўвесь час мясьцілася паміж двума дзьвярыма, прызналася ўголас:

– Имей в виду, арестованный: мы шутить не умеем!..

Можа-б і не адказаў, каб не раптоўны голас другое галавы збоку:

– Посидит – узнает...

– Ведаю... Расказвалі... – Меў я неасьцярожнасьць, казаў той, выказацца.

Найноўшая скуранка (праўдзівей – наймалодшая, бо яна-ж была жывой) сказала коратка, упэўнена:

– Видно, видно... Не ошиблись...

Зялезныя дзьверы на рагу Савецкай і Урыцкага адчыніліся й зачыніліся... Зачыніліся не абы-як, а з мэталёвым звонам і грукатам – шчыльна й надаўга...

Далікатныя ў недалікатным месцы...

У каманданцкай было нешта каля сямі розных і вельмі адменных душаў: зусім маладыя, старэйшыя і стараватыя, ці, як кажуць прасьцей, ужо добра прытаптаныя жыцьцём, абдзёртыя й прыбраныя, не раўнуючы, як тыя кірмашовыя лялькі. Гарадскія...

Вырозьніваліся дзьве душы ўсяго: прыземістая, у белым кажусе воўнаю наверх, у валёнках і авечай шапцы-вушанцы, нагадвала белага палярнага мядзьведзя; танклявая й гонкая, маладзейшая, у янотавым футры, у новых унтах (сібірацкія ласёвыя боты, поўсьцю наверх), з капялюшом і пукатымі акулярамі ў тоўстых абадкох з шырокімі завушнікамі і надта-ж ужо вымілаванай бародкай, нагадвала ні то нейкага заморскага навукоўца, ні то галоўнага савецкага інспэктара нейкага, скажам, «зьверпуштрэсту»... Адным словам, ні разу не даводзілася мне сустракацца з гэткімі «арыгіналамі» на менскіх брукаваных вуліцах. Глядзеў і дзівіўся, бо выдаліся мне яны чымсьці незразумелым, загадкавым і, апрача ўсяго, нечым далікатным у недалікатныя сацыялістычныя часы ды яшчэ ў тым надта-ж ужо недалікатным месцы... Адразу набеглі на вум і старая Тэкля, жонка запраторанага немаведама дзе Калошы, і стары дрывасек Сялівон: гэта-ж, бадай што, і ці ня ёсьць праўдзівыя скурагноі, ці шашалі-валасацікі, што ад таго кораня пад кару точацца або зьверху, праз патыліцу, да нутра белага сьвідруюцца? «Убачымся, калі суджана будзе», – падумаў я, і думкі абарваліся, зьніклі... Спалох і моцнае дагэтуль хваляваньне таксама мінуліся. Вытварыўся стан крытычнае абыякавасьці, і зусім ня цікавіла мяне, ці застануся ў кутку каманданцкай, ці далей павязе «чорны воран», ці... Ніводнае і ніякае «ці» не турбавала больш мяне.

Трываў-бы гэтакі стан цімала, каб не трагічнае «а-ай, а-ай, а-ай», што покатам кацілася аднекуль і, б’ючыся ў зьнітаваныя горам і бядою сьцены калідораў, рабілася яшчэ трагічнейшым.

Карчакаваты, чорны й калматы, як сібірскі мядзьведзь, вузкавокі камандант, пазіраючы ўпорыста ў масыўныя акуляры душы ў янотавым паліто, закрычаў:

– Убрать контрреволюцию!

На тварах «незразумелых далікатных арыгіналаў» мае вочы не спасьцераглі аніякага рэагаваньня, постраху. Павярнуліся моўчкі шырокімі сьпінамі да трох вартаўнікоў і схаваліся, напэўна, там, адкуль кацілася тое «а-ай, а-ай...»

Цішыню парушыла блішчастая скуранка, тая, што вартавала мяне:

– Товариo комендант: арестованный пойман за «Коминтерном»... Из]ятое налицо... Протокол обыска подписан на квартире...

«Сібірскі мядзьведзь» не сказаў ані слова вартавому. Штосьці пытаўся, штосьці запісваў і, нарэшце, загадаў падпісаць – не адзін раз, тройчы – нейкія паперы... Якія гэта былі паперы, ня помню і, відаць, ніколі ня прыпомню.

У той мамэнт, калі нейкі маладзюк у вайсковай форме перадаваў вузкавокаму каманданту выцягнутыя з маіх чаравікаў матузкі і зьняты з вышыванае каласкамі й васількамі кашулі шырокі слуцкі пояс, прывялі Сяргея Астрэйку й Васіля Гінтаўта.

Сяброў пакінулі, а мяне павялі...

Вадзілі доўга. Ішлі калідорамі, выходзілі ў нейкія закавулкі. Па вузюткай і вельмі-ж пакручастай, як той сьвярдзёлак, зялезнай драбіне лазілі і ўверх і ўніз, і не адзін раз, а некалькі, шмат разоў... Спыняліся ў паўцёмных закутках, адкуль тхло цёплым густым смуродам... Ціснуліся сьпінамі да сьцяны, зноў падымаліся ўверх і, помніцца, – не памыляюся – варочаліся назад. Нарэшце ўвайшлі ў вельмі-ж цёмны катух, а адтуль паволі, вобмацкам, ішлі наперад... Дзе былі – у будынку ці за будынкам – ня ведаю, ня відно было, хоць пальцам вока выкалі, але пад нагамі чулася штосьці мяккае: ні то зямля, ні то нейкая мурава. Нейчыя моцныя рукі ўхапілі мяне ўпол, паднялі й пусьцілі. Рукамі намацаў нешта сьлізкае, цьвёрдае. Да слыху даносілася прыкрае цёпканьне нейчых ног. Жудасная цішыня скавала, скамяніла цела. Не адчуваў ні рук, ні ног. Чуў адно-аднюткае тое, як шавяліліся мае валасы. Толькі тады, калі йзноў загрукацела зялезная брама й залапатаў матор, дагадаўся, што гэта зноў быў той самы «чорны воран». «Куды-ж гэта яны? – вырвалася страхам з халодных грудзей нясьведамае пытаньне. – Ці ня туды, адкуль ніхто й ніколі не варочаецца?»

«Воран» імчаўся нядоўга. Празь некалькі часінаў зноў пранізаў мяне знаёмы грукат брамаў. Зноў зашавяліліся валасы. У сярэдзіне, пад самым сэрцам, штосьці моцна ёкнула і гарачым варам разьлілося ў целе.

Перад вачыма, у цьмяным бляску ліхтароў, вырасла вялікая змрочная камяніца – вядомая менская турма...

Гулівэр Бязносы

Дзьверы ўпхнулі мяне ў камэру зь вялікімі натугамі і шчыльна паставілі перад мокраю касьцістаю сьпіною нейкага высачэзнага арыштанта. Гострыя, з лапцяватымі сінякамі, лапаткі незнаёмага мулялі твар. Салоны, сьмярдзючы пот зморшчанае патыліцы сьцякаў на вочы, на губы, плыў за каўнер. Чалавек не зварачаў ніякай увагі, наадварот, падаўся назад і моцна прыціснуў мяне да нечага вельмі цьвёрдага і яшчэ больш сьмярдзючага. Густая вільготная гарачыня, быццам нейкае ліпкае месіва, усё больш і больш сьціскала галаву, налягала на плечы. Адольваючы млосны стан ужо зусім мокрага, вялага цела, я пачаў шавяліцца і ўпірацца кулакамі ў калючыя косьці незнаёмага. Косьці крута павярнуліся, выхапілі з рук клунак і, недзе яго шпурнуўшы, заскрыпелі:

– Каб лягчэй было... Дахадзякаў паважаць навучыся!

Нада мною вісела жоўтая бязносая галава і, нешта гаворачы, моцна ціснула рукамі на плячукі.

– Вучы, Гулівэр Бязносы, новую птушку, – пачуўся аднекуль няпрыемны хрыплы голас.

Кінутае жартам, а можа, ліха яго там ведае, і ўсур’ёз сказанае языком гаваркога (у душу-ж чалавеку, разумеецца, калі-б і хацеў, ня ўлезеш) яшчэ больш падстрэнчыла Бязносага ды харобрасьці паддало помыслу ягонаму. Асунуўшыся ўніз, ашчаперыў, як той рак пад’едзеную сяляўку пры беразе, жылістымі рукамі маю паясьніцу, падняў і, прыгінаючы доўгім тулавам даўгавалосага маладзюка, паставіў на гладкае лапікла мураванае падлогі – на самым відавоку арыштанцкай.

«Экспэрымэнт» быў гэтакім неспадзяваным і спрытным, што не знайшлося часу і падзівіцца яму. Ды, праўду кажучы, раптоўнае перамесьціва ня было ўжо надта й благім – прыемным нават. Якім быў, такім і застаўся, ні слова, ні паўслова майго не пачулі, што зубы скеліць меліся. Неацанёная-ж розьніца вычулася адразу: ні сьмярдзючага табе пад носам баняка, ні тых мокрых лапатак з лапцяватымі сінякамі, дый самога паветра, няхай сабе й ня менш смуродлівага, – горка-кіслага, але нейкага радзейшага, болей было. Наагул-жа, што ўсярэдзіне, то ня ззаду: адтуль, каб і паўмесяца стаяў, таўкучыся, дык зь людзьмі не запазнаўся-б; у сяродку дык і ты, як тая грыўня на далоні, відзён усім, і сам усё чысьценька бачыш.