Текст книги "Напярэймы жаданьням"

Автор книги: Уладзімер Дудзіцкі

Соавторы: Уладзімер Дудзіцкі
сообщить о нарушении

Текущая страница: 6 (всего у книги 12 страниц)

падпіраецца ўначы гарбатым ценем.

І ніякіх прасьвятленьняў. Лекары...

Хіба-ж мне што скажа лекар ці знахар той?

Каб жывога зь нежывымі прымірыць,

і хадзіць да «інжынераў душ» няварта.

Пашчапаны землятрусам, белы сьвет

у душы пачуцьцяў сьветлых не замуляў,

спавяшчаюць мне, што жылачкі сакрэт —

у раднянай на плячах маіх кашулі...

Далікатных, каб прынесьлі мяккасьць сну,

ня прыму і не надзену – не спакусяць.

Не сябрую з думкай: «Лягу і засну,

і ніколі – бесклапотны – не прачнуся»...

Пацярплю. Тканінаю калянага радна

нецярплівасьці пякучасьць заспакою,

каб пад сэрцам гэта жылачка адна

не давала мне ніколі супакою.

Вэнэцуэля, студзень 1955

Я ня ведаю, дзе ты...

Я ня ведаю, дзе ты,

далёка ад дому ці блізка, —

не гаворыць ніхто.

І калі я такое пачую?

На дарогах,

наваскованых сонцам

і вельмі сьлізкіх,

толькі месяц смутны,

як і лёс мой,

зы мною начуе...

Прыглядаецца,

лушчыць

іскрыстыя зораў зьнічы

і плыве,

і малюе ля пальмаў

і сьцені, і плямы...

Я сьцішаю хаду,

я прыгадваю моцна

тваё аблічча

і вачэй глыбіню,

на сівы апушчаюся камень.

Да зялёных вазёр,

дзе пакінуў цябе я калісьці,

прылятаю на крылах балючых

змардованых мрояў.

Вось і дом...

І крывая рабіна ў жалобе —

бязь лісьця,

і чырвонае сонца

у хмарах над Лысай гарою...

Я маўчу.

Я да клямкі дзьвярэй

дакрануцца баюся

і паклікаць...

Каго?

Цішыня —

ні бацькоў і ні любай...

Вецер прысак гумна разьдзімае

і попел цярушыць

па-над сьценем маім

ля апошняга ў вёсцы зруба...

Прад вачыма

на месіве глеістым

вуліцаў гразкіх —

мерцьвякі...

Пазіраюць у неба вачэй арбіты...

А цябе —

непаўторнай,

сінявокай мае беларускі,

не знайшоў...

І жыву,

як той колас, вятрамі падбіты,

бо ня ведаю, дзе ты,

далёка ад дому ці блізка, —

не гаворыць ніхто.

І калі-ж я такое пачую?

На дарогах,

наваскованых сонцам

і вельмі сьлізкіх,

толькі месяц смутны,

як і лёс мой,

зы мною начуе...

Вэнэцуэля, люты 1955

Чорная карта

Самому сабе

Як той колас у полі, адзін...

Падстаўляючы сонцу грудзі,

гавару сам сабе я: ідзі,

куды сэрца вядзе, – ня зблудзіш.

Пратаптаў-жа ці мала ужо

і дарогаў, і розных сьцежак...

І хоць твар паблажэў і пажоўк,

але-ж дышыш паветрам сьвежым...

Ня цурайся. У маршы узваж

таямніцы і маршаў сакрэты...

І як кінуць у вочы: «Ня наш», —

значыць, сьлед твой ля сьветлай мэты.

Нятрывалых мінуўшы, прастуй

супраць лютасьці. Літасьці досыць!

Няхай сіла крывую вярсту

разгінае на чэрапе лёсу...

Калі зьдзейсьняцца мроі і сны,

раскажы, няслухмяны, упарты,

як марудна з зубоў сатаны

вырывалася чорная карта...

Вэнэцуэля, люты 1955

З цыклю

ДА РОДНЫХ, БЛІЗКІХ І ДАЛЁКІХ

Лісты

1

Ня крыўдуй, дарагая Мама,

наяву і у сьне жывеш ты.

Цяплынёю да сьмерці самай

зьнітавала гадоў маіх рэшту.

Шмат разоў пасылаў лісты я,

але з хаты – ніякіх вестак;

толькі хмары плывуць густыя,

быццам зьлепленыя ізь цеста...

І даносіцца потых га́ры.

Не фабрычнай – лясной, аўсянай.

Не патухлі хіба пажары?

Ці гараць, што пачалі сяньня?

Напішы, напішы мне... Проста

раскажы, як казала казкі...

пра ваўка... пра гузы-наросты...

пра дубы каля вуліц гразкіх...

Не забудзься пра гоман пушчаў...

пра апошні знаёмы вырай...

Ці-ж няпраўда, што ўжо расплюшчыў

старац вочы свае над лірай?..

І яшчэ: накажы на хутар —

сваякам ля зялёных межаў,

каб млынар галавы ня хутаў

ды завозу у сьне ня прылежаў...

Пра самога-ж такое ведай,

вось каб толькі-б дайшла дэпеша:

як той камень, – удаўся ў дзеда,

адно сушаць туга і вершы.

Ня журыся. На целе, кажуць,

ня сьціраецца знак радзімы...

Хоць і ўпокат дзе-небудзь ляжам,

але зблізімся...

Сын Уладзімер.

2

Ці мала мелюць чутак-баек,

ізь белі тчэцца вытвар чорны.

Пра Тамашкрыба Сапсудзея

забыўся папытацца ўчора.

Гавораць, быццам гэты выжал

ачнуўся ў дамавіне цесьця...

Брыдзе-ж і ведзьма раны ліжа,

як гіцлі вылушчаць із шэрсьці...

Сялу – бяда, а прышлым – сьвята:

душу пякуць салёным варам...

Заўсёды ўецца дым кашлаты

з бліскучых тульскіх самавараў...

Гатуйце зёлкі у гарнушку,

замоўце пацерамі, словам...

Каб быў твой сын крылатай птушкай,

прымчаў-бы лекаў адмысловых...

Дастанеш... Мама, раю шчыра:

каб больш ня стукаліся ў дзьверы,

скажы асоцкаму Няміру

пра сэнс лістоў і Тамашкрыба...

3

Радасьць якая, мой любы сыне:

вестка як зь неба звалілася. Бачыш,

Бог сьцеражэ і нідзе не пакіне,

і мама ад шчасьця хоць раз паплача...

Ведала: ты не маленькі і дужы,

але ці доўга шэльме жыцьцё ўкрасьці?

Я-ж і дагэтуль хаваю кужаль,

хочацца ’шчэ на кашулю напрасьці.

Думала: ён-жа паўсьвету выжнаў,

пекла тайгі перажыў і выжыў.

Як ня прыедзе, дык слова нізам

зь ветрам прыкоціцца і з-пад Парыжу...

Нялёгкія цяпер у нас часы,

з чаго пачаць, ня ведаю сама я.

Хачу пісаць і не магу, мой сын,

бы нехта за язык мяне трымае.

А неспакой расьце ўсё і расьце,

і за вакном скрыпіць і плача ліпа.

І мне здаецца, любы, што ля сьцен

вушамі шпіка цень прыліпла.

Асадка часта падае із рук,

ня літары, а нейкія крывулі.

Напэўна, родны, я ўжо і памру,

не галава – разьбіты трухлы вулей.

Паўднёвая Амэрыка, кастрычнік 1955

Да пары, да часу...

Пад Менскам,

на могільніку,

дзе буры

скалечылі

помнікі даўнасьці і крыжы,

схіліўся,

як старац,

на жораст буры

абломак каменны

із словам

«...жыць...».

Каму

прыціскаў

гэты камень грудзі,

ніхто не адкажа:

ні я,

ні мы...

Спалоханыя

разбурэньнем

людзі

чыталі,

укленчыўшы,

надпіс нямы...

...Тутэйшы

ці блізкі...

чужынец адкуль мо’?

А можа й далёкі

ды родны такі

з-пад Каракасу,

Токіё

ці із-пад Ульму

крывёю

урэзаўся ў нашы вякі...

А можа...

Было-ж і такое...

О,то-та-ж...

Даўніну,

памяць думак жывых крані!

Чарнаскуры,

із роду жывых гатэнтотаў,

мог імчацца

ў пагоню

на белым кані...

І вось я,

перакроены

часам і векам,

тым,

што ціснуць

у пух камяні,

гавару:

заслугоўвае імя чалавека

той,

жыцьцё што любіў,

як сын

любіць маці

ў жыцьці

й па сьмерці,

разумеючы

вартасьць жыцьця і крыві.

І ніхто не пасьмее

ні сьпляміць,

ні сьцерці

імя добрага.

Скажуць – жыві!

І прысыпаны

жорастам

стоптаны насып,

абломак

каменны

із словам «...жыць...»

разгадаюць;

з парой,

з часам,

імя вырубцуюць

на крыжы...

1955

З цыклю

ГЛУХІЯ ШЧАСЬЦЯ КРОКІ

1. Кавалачак неба

Да плямкі шкляной – вакна —

кавалачак сіні неба

прыліп і гаворыць: «На,

вазьмі, калі вельмі трэба»...

Ня веру сабе. Маўчу.

Ня чуў ад людзей ніколі,

каб нейкі калі хлапчук

сьвятое дастаў рукою...

Ад дзіва у шпік касьці

уклініўся раптам верад.

Памкнуўся было ісьці —

ня дзьверы – каменны невад...

Кавалачак той, яшчэ

шчырэй каб яму аддацца,

у бляску маіх вачэй

трывогу душы намацаў...

«Я-ж ведаю, хто і чый, —

ні заваду злосьці дзіка.

Вазьмі-ж мае, вязень, мячы

ды з Богам! Удачы вялікай»...

Паўдзённая Амэрыка, кастрычнік 1955

2.Шчасьце

У далоні меў тваю далонь —

цяплыню і вусны каля вуснаў...

Але шчасьце лёсам не далося

цярплівосьці маёй. Спакусных

спадзяваньняў прадзіва імкне,

каля сэрца мосьціцца глыбока.

І шчымяць, здаецца часта мне,

у душы глухія шчасьця крокі.

Я-ж цярплю. Пазнаў грахі віны

і пакінуў думак бераг плыткі...

Каб спаткацца і ніколі больш ня ныць,

я-б навоі песьняў табе выткаў.

Але-ж ты, чароўнасьць сноў і дум,

угібаная у хлуд хаўрусны...

Мне хварбуеш, дзе й куды ні йду,

і штодня брусьнічным сумам вусны.

Кастрычнік 1955

3.Грахі

Разышліся, як дарогі ў полі,

супраць ветраў і вятром наўсьціг.

Не сьпяшаліся, ішлі паволі —

вельмі-ж не хацелася ісьці.

Адплывалі хутары і вёскі

за прыцьмелы дымам далягляд...

Распластаная, пчаліным воскам

пахла беларуская зямля.

Сухатвары белы сьвет, няблізкі,

навашчыўшы поўсьці жоўтай хіб,

сустракаў нас жованым агрызкам

невідзі за нашыя грахі...

Кастрычнік 1955

4.Пракалоліся вочы жалю

Я нічога зь сябе ня выжаў,

а суседзі даўно зажалі...

На іржэўніку іхным – рыжым —

пракалоліся вочы жалю.

Не хварэю. Ці шмат, ці мала —

не свае-ж, а чужыя копы.

Вось яны і пад сонцам вялым

пакаціліся-б жоўтым снопам.

Не змаўчаў-бы. «Прыемна, выжал,

што ня маю да трупа жалю?

Не прапаў я, – бяз хлеба выжыў,

а вы – самі сябе зажалі...»

Лістапад 1955

5.Шлях

Ня ўлукаткі, а проста – напрасткі,

адмерваючы вёрсты крокам спорным,

кладзецца шлях на жорасьце хрусткім

перад вачыма зайздрасьці супорнай...

Настойліва імкнуцца урачы,

а ён, каб з прытаптаным не спаткацца,

у сховінах рабінавай начы

глянцуе спрыт, што ў даўнасьці намацаў.

Паўдзённая Амэрыка, кастрычнік 1955

З цыклю

ЖУРБОТНЫЯ СТРУНЫ

1. Вусны і песьні

Прачніцеся, вусны і песьні,

каб думак у сэрцы ня сплесьніць,

каб подых вятроў і рэклямаў

дарожкі вузюткай ня спляміў,

ня гэтай, што топчам і полем,

тае, што шлюбуецца з болем,

няходжанай, з пахам чабору,

дзе вербы з жытамі гавораць,

дзе сочыцца ў мякішы ночы

халодны рабінавы почат

і плачуць па восені руннай

завеяў журботныя струны...

Прачніцеся, вусны і песьні,

каб думак у сэрцы ня сплесьніць.

Вэнэцуэля, кастрычнік 1949

2.Неспадзявана

Неспадзявана сьцішылі хаду.

Спыніліся. Ля вогнішчаў гарачых

варушыць ноч ня першую жуду

над чарапамі жоўтымі няўдачы.

Тугой брыняюць снасьці і чаўны...

Шчапаюцца раздвоеныя маршы,

і водгалас у пошчаку лясным

губляецца на ганьбу плыні нашай...

_____

Мінаюцца кварталы і слупы,

паўторваюцца фарбы і рэклямы...

У роспачы ад вымыслаў скупых

малярскі квач палотнішчы папляміў...

Хвалююцца сябры. А гледачы

падлічваюць нячуваныя кошты...

Вазьму, бадай, я брамы на ключы,

каб ня дзівіліся

і ня пыталіся – навошта...

_____

Хацеў пісаць ня вершы, а лісты,

ды словы глейкім сумам наліліся.

Упаў з-пад рук пазычаны кастыль

і рану цяжкую у грудзях высек.

Упартая ад болесьці, яна

ня лечыцца, як модна ні залечвай, —

шчыміць. Дрыжыць напятая струна

па ростані і няблізюткай стрэчы.

Брэмэнгафэн, верасень 1947

3.Далей і далей

Хвалі ад берагу – далей і далей...

Чым іх усьцешаць туманныя далі?

Спыняць, расьціснуць на сьпінах наплываў

дугаў тугія зялёныя грывы,

пенаю жоўтай на мелях затокаў

вецер прыгорне у краі далёкім,

буры сівыя глыбінь безьязыкіх

век закалышуць на поўначы дзікай...

Лепей употай на пальмавай высьпе

пэрлавай занізьзю рос было высьпець,

кроплямі цёплымі – дожджыкам чыстым —

спорна разьліцца над краем вячыстым,

краем, што стогне і б’ецца у русе...

Гора-ж і ім і маёй Беларусі...

Карыбскае мора, ліпень 1950

4.На ганьбішчы славы

Прыляж да зямлі і паслухай, як кліча

апошняя змрочная часу гадзіна...

Ля Сожу, Дняпра, каля Сьвіслачы, Пцічы

калоцяцца грудзі падбітай Радзімы;

і стогне, як гораў цяжкія абвалы,

як бура, як роскат магутны улевы,

ад гора, ад крыўды на ганьбішчы славы

гарачае цела, налітае гневам.

Рубцуе, бы вогненны выліў вулькану,

зьнішчэньне свой поступ на твары

стагодзьдзя.

Хто-ж выйдзе, каб боль наш у вечнасьці

кануў,

і скажа апошняе: «Досыць-жа! Годзе!»?

Крывёю жаўнеры Крывіцкай Пагоні

шляхі паласкалі на бітнішчах пушчаў,

каб жоўтыя горды на руністых гонях

ня сьмелі спакою нашчадкаў разлушчыць,

кранацца вазёрнага звонкага плоду,

пясчынкі адзінай, пылінкі ад спору,

каб рэчак блакітных жывільныя воды

ім сталіся пострахам скрутнага мору,

каб вобразы волатаў – продкаў – паўсталі

з байніцаў Нямігі, з Высокага места,

каб голас мячоў зь беларускае сталі

азваўся на покліч нярадасных вестак.

Пачуў я, як моцна, упарта нас кліча

апошняя змрочная часу гадзіна...

Ля Сожу, Дняпра, каля Сьвіслачы, Пцічы

калоцяцца грудзі падбітай Радзімы.

Вэнэцуэля, ліпень 1952

5.Жыцьцё

Шанаваў я цябе, кунежыў,

захапленьне ня мела меж,

а ты сьціснула злосна межы,

каб маліліся д’яблу веж...

Не скарыўся. Ураньні – нашча —

прысягнуў шчыра Сіле сіл:

«Лепш прапасьці ці быць прапашчым,

як пад сэрцам вужа насіць».

За упартасьць маю, няпослух,

за свае – не мае – грахі

звахтавала ў затоках вёслы

і шпурнула на грозны хіб

акіяну: «Плыві і кайся,

прыліпай да чужых зямель —

у Пэру, ля канадскіх пасек,

і такое трымай на ўме:

за упартасьць тваю, няпослух,

за падняты угору сьцяг

не прачнуцца у песьнях вёсны

на абломках скупых жыцьця...»

І як вырак, сухі і згуслы,

непапраўны – із вуснаў зьбег, —

скамянеў, не крануўшы вуснаў,

пераняты у горле сьмех.

Вэнэцуэля, чырвень 1954

6. Няпослуху дзівацкага сакрэт

Патоляй сьвет ня лашчыў нас ніколі,

і прыкрым быў чужы ля хаты сьлед.

«Ля родных стрэх шукайце, дзеці, волі», —

пакінуты вучыў нас запавет.

А мы пайшлі-такі у белы сьвет

пад націскам нясьцерпнай гідкай голі...

Як гнеў раба, сьціскаецца ад болю

няпослуху дзівацкага сакрэт.

І ганьбіцца зямлі ружовы цьвет,

зьнішчаецца на зыбкіх плынях золі...

Які-ж пакінем дзецям запавет,

пакутнікі зьнявераныя долі?

Паўторым нешанованы, а мо’...

... Сьмяротнае зямлі чужой ярмо.

Вэнэцуэля, сакавік 1954

7.Ля берагоў крывіцкае Нямігі

Уецца шлях гразкою каляінай,

а часам камяністасьцю ўстае.

Сьціскаецца, суродзічы мае,

ад гневу голас песьні сакалінай.

Бы грэшнік той, прад чорнаю гадзінай

малюся сонцу. Вельмі-ж не стае

журботнае, вазёрнае мае,

далёкае і блізкае – адзінай...

Калі-ж, калі зьнітуюцца з Радзімай

пад сонцам дум сьпялюткіх невады?

Заплодненыя сподзевам, сады

ўсупор зышліся з постыняй азімай...

І крышацца ільдоў грымотных крыгі

ля берагоў крывіцкае Нямігі...

Вэнэцуэля, сакавік 1954

8.Сябром

Мякка сьцелюць, ды мулка спаць,

і ніяк мне цяпер ня сьпіцца,

калі зноў, каб душу расьпяць,

калупаюцца ў сэрцы сьпіцай.

Не засну – пастаю пакуль,

абапруся на кій вішнёвы,

каб, зірнуўшы на цені куль,

сьцерагліся начныя совы...

Калі-ж часам нясьцерпны змор

пераможа мяне, скажыце,

што упала з плячэй ярмо,

калі сэрца сьмяротна выцяў...

Вэнэцуэля, сьнежань 1954

9.Вузкі стрыб дугі

Сонца плавіцца, а я, дзівак, бажуся,

што сьвет плыняю ільдзянаю ацёк,

што нязручна чалавеку у кажусе

разьмінацца з пакалечаным жыцьцём.

Прыдзівіцеся, як корчыцца між вулак,

нібы старац... На далонях жоўтых рук

перад кажнаю пад поўсьцю тлустай мулай

падымае растаптаную зару,

на кавалкі пашматкованую ўчора...

У правалінах вачэй – вагонь і плач.

Мы, спыніўшыся, стаім на пляцы чорным

ля патухшага даўным-даўно цяпла

або спорым у бязладнасьці таропкай

каля прасел збуцьвянелых верад жыл,

падстаўляючы пытальнікі пад кропкі,

а над клічнікамі – кропкі і крыжы...

Сонца-ж плавіцца... Вялікі почуў сілы

у крыві гарачай. Думак бег – тугі...

Падпаўзаем, як вужы, пад камень сівы

з прыладованай на вузкі стрыб дугі...

Вэнэцуэля, студзень 1955

Не прабуджанае сонцам раньне

Не хвалю нічога

і ня ганю,

яно ўсё мінулася,

але

водгульле

расьцёртага змаганьня,

попел сноў,

вясны

і лёс калек,

помнікі

і слова —

чалавек,

вобразы

на сплямленым экране —

ўсе яны

сьцігуюць,

часта сьняцца,

пераймаюць

на жалобным пляцы

і выразна кажуць мне:

«У вочы

раніцы

пільней

вазьмі зірні!..

Калі сум

сьлязьмі

іх надта точыць,

сам звуглее

ў заўтрашнім вагні,

ледзьве

іскрай прысаку

крані

волю моцную

на спадзе ночы»...

Гавару усім ім:

«Не баюся

пазіраць у вочы

Беларусі»...

На зямлі

я тое толькі ганю,

што іржою ганьбы

заплыло...

Мужнаму —

сьпяваю гімн змаганьня,

прад памерлымі —

зямлі чалом...

Муляецца

камяным вузлом

не прабуджанае

сонцам раньне...

І чаму-ж

ахвяры цяжкіх мук

не падняць

сваіх мільённых рук?

Не сказаць:

«Шпарчэй!

Мацней!

Мужней!» —

ня ськіпець каб сяньня

на ражне?

Мюнхэн, ліпень 1956

З цыклю

ВЭНЭЦУЭЛЯ

1.Сіла рэчы

Учора цяжка зробленая рэч

на ўсіх жывых глядзіць, нібы на рэчы.

І як ты формы ейнай ні калеч,

яна прыймае вобраз чалавечы...

На ёй відны і пот, і пальцы рук

майстроў мастацтва, творчыя удачы

душы, цярпеньня, высілкаў і мук,

і сэрца трапяткога пульс гарачы.

Нямая – рэч і сноў і насалод —

трымае, сьцяўшы, сілу чалавека...

І ён, хаваючы у мроях сум згрызот,

маўчыць, як крыўдай выцяты калека.

Мюнхэн, студзень 1958

2.Помнікі і абэліскі

На плошчы – помнікі і абэліскі

вялікім сьвету й богу Сонца-міту.

Схіляюся, паклон усім шлю нізкі —

халоднай броньзе, мармуру й граніту.

А ў думках паўстае маіх: каторы

зь іх край вось гэты мілаваў бясконца?

І вецер з гор данёс: «Канкістадоры,

прыкрыўшыся сьцягамі бога Сонца,

ня мелі ў сэрцы любасьці. На балі

агню й мячоў паклалі ў дамавіны

усё, што мы цаной крыві прыдбалі,

пакінуўшы гранітныя ўспаміны»...

Мюнхэн, студзень 1958

Слухаць мову тваю, Радзіма,

у маленсьцьве сваім прывык.

Ты сказала мне:

зь цемры зімаў

25-ты прыйшоў Сакавік!

Над вазёрамі,

над берагамі

плынных рэчак

жыло цяпло...

У суцэльнай

узьнёслай гаме

памірала чужое тло.

Сокі глебы паілі травы.

Сокі веры расьлі ў душы.

Дзень няўмерлай крывіцкай славы

сьлёзы долі людской сушыў.

Ды ня высушыў.

Здань Дракона

патушыла жыцьця прамень.

Ля Марыі – сьвятой іконы —

жыў у сэрцы Хрыста той дзень

вызваленьня і сымбаль Веры —

несьмяротны прамень жыцьця,

каб, як продкі нашчадкам, верыць

у абмыты крывёю сьцяг

Перамогі...

Дракон драпежны,

прагавіты мае крыві,

зруйнаваў майго краю межы,

каб упадак жыцьця жывіць.

Не памёр Сакавік —

жыве ён!

У маленсьцьве да волі прывык.

Хай-жа цемру і боль разьвее

41-шы наш Сакавік!

1959

Роднае слова

Я ня жыў безь цябе.

Шанаваў і сьцярог,

лашчыў ласкай

і казкай лясною,

каб ня ўмерла,

крый Божа,

ля чорных дарог

Беларускае роднае слова.

Ня згінайся, малю я,

расьці і жыві.

Будзь і сокам,

і звонам вясновым,

але ў сэрцы маім,

у іскрыстай крыві —

Беларускае роднае слова!

Кожным гукам зьвіні,

пладзі песьню-красу.

Ты —

жыцьця майго

скарб і аснова!

Як малітву, цябе

у сусьвет панясу —

Беларускае роднае слова!

Сьнежань 1962

ЗЬ НЕЗАВЕРШАНАГА

_________

Хоць у сьне ты мне, вазёрная, прысьніся,

неспакой свой сном мо’ сяньня супакою.

Я-ж крывёю на каменьнях долі высек

несьмяротнае, як сьвет, імя такое —

Беларусь.

Ад менскіх дымных камяніцаў

пачынаўся шлях мае хады ўпартай.

Зоры неба сінія, звон лозаў ніцых

гартавалі дух і сьцераглі ад хмар тых...

_________

Там, на Радзіме,

ля Пцічы-ракі,

з-пад муру бруіцца крыніца,

на золаку,

чуў я,

пад шэлест ракіт

крывёю туман там імгліцца.

...У засені вербаў скланяўся мой дзед

і кленчыў ля даўняга крыжа...

Рака на’т сьцішае імклівы свой бег,

да муру зварачвае бліжай,

зялёныя хвалі на ейным ілбе

ступелыя выступы ліжуць.

Бывае, прыймае разьятраны вір

ахвяру чарговае сыці.

І цела на дне, багавіньне і жвір

у вечны спратоньваюць прыцем.

У прыцеме прашчуры маюць спачын

у хораме водных глыбіняў;

іх духі на бераг круты уначы

выйходзяць да зорнае сіні.

Маўкліва ўзіраюцца ў польны прасьцяг,

у глыб старадаўняе пушчы,

чужынец адчуў дзе на собскім гарбе

іх сілы змагарную вушчунь...

_________

Перада мною новыя лісты,

я атрымаў іх поштай адмысловай...

У беларускай мове і прытым —

са спэцыяльным націскам у словах.

А слоў ці мала – тысячы са дзьве,

не рахаваўшы, вызначыць бяруся,

і, безумоўна, – «Беларусь жыве»

і – «не загіне слава Беларусі»...

_________

З табою, родны, блізкі і далёкі

блакітны край.

Жыві, змагайся і расьці

на зайздрасьць воражай спакусе.

Твае з крыві мы і касьці —

сыны блакітнай Беларусі.

_________

Скажыце, дзе вы бачылі такое,

каб, як у нас, зьвінелі сокам травы

і усьміхаліся каліны над ракою.

А журавіны сьпелыя...

_________

Вось і вуліца тая і ліпа,

чорны камень здалёк відзён,

нават дзесьці гармонік захліпаў,

а ён, бедны, жыцьцю жадзён...

_________

Ад маленства і жыў і рос там...

Навальніцы, трывожны шум...

І спатканьне дарыў, і ростань —

расьпякалі яго душу...

_________

Дзьверы – насьцеж.

Я выходжу ў сад.

Сад бялюткі,

як калісьці быў ён...

_________

За горадам, як выдзьмуты пухір,

гайдаўся месяц. Цяжка галасілі,

расколваючы жнівеньскі сухі прастор,

званы, зьвярэджаныя ў сіле...

_________

На зялёныя лісткі

селі моўчкі матылькі.

Пагайдаліся часінку,

потым іншую галінку

упадобалі й прыпалі,

каб лісткі яе ня спалі.

На сінюткі васілёк

сеў бялюткі матылёк.

– Васілёчак, васілёчак, —

цябе кліча матылёчак...

_________

...І давядзецца мо’ калі

адведаць бацькавы вуглы,

прыйду і не пазнаю хаты

і клеці зь ліпаю, хлява...

_________

Як ласку матчыну, у думках калышу

ўспаміны сьветлыя на зло спакусе...

_________

Пра што-ж я раскажу табе, калі

пра ўсё ўжо сказана, толькі ня мной...

Хіба, пра тое, што баліць,

што вырвана

з-пад рук,

з-пад ног —

вайной?..

_________

Ля сініх вазёраў спаткаліся мы,

і ўпоруч ісьці давялося.

На кожнай вярсьце наравіла размыць

залою шляхі нашы восень.

Свайго хацеў броду кірунак знайсьці,

а ты мяне вабіў і клікаў

схіліцца над грудамі сьвежай касьці

пасьля перамогі вялікай...

І я ўпяршыню ’шчэ пачуў ад цябе

пра клясы і ўсякія масьці,

што нейкія клясы ў ліхой барацьбе

крывёй здабылі сабе шчасьце...

_________

Цішыню парушылі вятры,

гул матораў і асада места.

Ля парогу на асінавым кастры

я знайшоў нярадасную вестку:

«Выбачайце... і самой шкада,

што чаўны спыніліся на мелі...

Штосьці ’шчэ я думала згадаць,

але неяк думкі анямелі»...

_________

Гаварыла і «так» і «але».

Словы смольна ўеліся ў памяць.

Час прайшоў, а на ліпкай смале

засталася пажоўклая пляма.

Я сьціраў яе колькі разоў —

ня сьціраецца, як ні сьцірай ты...

_________

Я ведаю, ты не са мной, —

другому дзьверы адчыняеш, мусіць.

І ліпень гліцаю лясной

нам сьцежак росных не патрусіць...

_________

Месяц ліпень, і места Глыбокае...

Ля вазёраў журыліся клёны.

Усьміхалася сінявокае

раньне полыску хваль зялёных;

трапяткое яно і чысьцюткае,

нібы сочыва струн крынічных,

напаўнялася рознымі чуткамі...

_________

Ня спляміцца і не заліпне

у памяці месяц ліпень...

Ня тое, што ў снох красуе,

у сэрцы сваім нясу я,

а сьвежую рану разлому

нясу на пацеху злому...

_________

Вечарэла, стомлены, ля ганку

слухаў, як зьвіняць і пахнуць мёдам ліпы.

Смуглатварая, танклявая цыганка

моцным поглядам вачэй сваіх прыліпла:

– Сінявокі, журышся?.. Карысьці

з гэтага, павер мне, аніякай.

Бацька мой, расказваюць, калісьці

слухаў музыку пчаліную і плакаў.

Доўга млела кроў яго у жылах,

і журбою выцьвіла-б дазваньня,

калі-б сэрца не прываражыла

хмелівам п’янкім цыганскае каханьне.

__________

Стомлены цяжкімі думамі, ля ганку

слухаў, як зьвіняць і пахнуць мёдам ліпы.

Маладжавая прыгожая цыганка

моцным поглядам вачэй сваіх прыліпла.

– Чарнавокі, журышся? Карысьці

з гэтага, павер мне, аніякай...

Бацька мой, расказвалі, калісьці

слухаў музыку пчаліную і плакаў.

– Кінь, красуня, на чырвонага валета.

Рукі белыя твае пазалачу я,

калі сэрца неспакойнае адразу

з вуснаў мудрасьць слоў тваіх адчуе.

Не хвалюся храбрасьцю вялікай —

да маны жыцьцё не прывучыла..

_________

З-пад стэпаў-пустак прытаўкліся

жаўтагрывістыя хмары...

Ляглі на сінім неба твары —

над ліпкай цьвільлю трупнай тлі,

тугой, тхнівом пярхотнай гары,

брынялым сочывам ральлі,

няспорам, сном зялёнай сьпелі —

і ўвачавідкі скамянелі...

У даўкім вобмегу зямлі

на’т камяні і тыя млелі;

чаўны спыняліся на мелі,

і хвалі сінія гулі

ад гневу, хрыплі і нямелі,

чарнелі, быццам-бы вуглі,

ды, грозна коцячыся ў далі,

жуду маўклівую гайдалі...

Вятры з заходняй стараны

сьпіраліся з наплывам чэрні.

А мы ад раньня да вячэрні

ўсе чыста – дочкі і сыны —

маліліся, каб тыя церні,

вянкі разбойнай сатаны,

рукамі прышлае напасьці

на цемя сатане пакласьці...

__________

Нарадзіліся марудна і дасьпелі

думкі тыя... Сталася... Карай,

несьмяротны пакараны край —

пакланіўся сын Вэнэцуэлі.

Вер на слова: вымавіць ня сьмелі

вусны слова цяжкага «бывай».

Пакідаў цябе, мой родны край,

як чаўны спыніліся на мелі...

Адцьвілі сады і адшумелі

і прыцьмеў у сэрцы сіні май.

Нават песьні раптам анямелі,

адплываючы ў нязнаны край...

_________

Заставацца – небясьпечна,

а пайсьці – бліжэй да згіну.

Сьмерць жыўцом хутае плечы,

уціскае ў дамавіну...

Выскаляецца ад млосьці,

кіем стукае у дзьверы...

Беларус з крыві і косьці

не дае прыблудзе веры...

_________

Праз горы, праз мора, праз акіян

нёс жменьку зямлі – чарназёму з-пад Пцічы.

Куды? – ня пытайся. Ішлі на кіях,

а вёрстаў кіямі ня зьлічыш...

_________

Яшчэ адзін паставіў крок ты...

Куды? – наперад ці назад?

Скрыпяць пад дахам новым кроквы

твайго прытулку, азіят.

Мінецца хмель п’янкі удачы,

бы хваль халодных пругкі бег.

Пачаткам заўтрашняга плачу

здаецца сяньняшні твой сьмех...

_________

Ад Каракасу да Маракаі

шлях гарысты, доўгі, круты.

Але сябра мой не наракае —

мы, як добрыя два браты...

_________

Ісьці ці застацца? Пайду...

Іду.

Супыняюся і...

застаюся.

Што-ж цяпер мне, скажы, рабіць, —

аставацца ці з імі разам?..

_________

Адкрываць ня ўмею ніякіх Амэрык я,

хоць і дух гартаваў у трапічнай Амэрыцы.

Але ў тое, што Сьвет наш – яна, Амэрыка,

і ня верылася, і ня верыцца...

_________

Ці варта караць за нямудрае,

Ойча мой?

Не карай за нямудрае,

Ойча мой!

_________

Ня мёд п’юць, а чэмер упалыя грудзі

пад сонцам гарачым. Маўчы, валацуга.

Ня гніся!

Няхай памуштруе жыцьцё і палудзіць,

як скібы жарствой

бакавіцы іржавага плуга...

_________

Калісь такім маленькім быў

і раптам няпрыкметна вырас,

акрэп, як дуб, на твары іншы выраз.

Пакліч яго – у час любы,

як тыя верныя калісь рабы,

ад сэрца скажа – проста, шчыра:

«Хай памаўчыць да часу ліра

на кліч ваяцкае трубы

іду, бы зьвер на пах ахвяры,

і ў першым стыку хай памру,

але вось тыя думкі-мары,

з маленства песьціў што, спатолю,

а не – ад гневу – дагару»...

_________

Злыя хмары плылі з усходу,

а вецер упірысты – з захаду.

Тады мы, шукаючы броду,

ня зналі ні ўсходу, ні захаду.

Нагамі мясілі ўсе лужы

на глейкай, выбоістай вуліцы,

і кожны казаў: «Я дужы,

давайце мне іншыя вуліцы!..»

Жылі і расьлі. Мацнелі

пад бомбамі і пад кулямі...

_________

За днямі дні і месяцы за імі

праходзяць, адыходзяць у нябыт.

І думкі гнеўныя упоруч зь імі

плывуць на крылах суму і журбы.

Бунтуючыся, стукаюцца ў скроні,

пытаюцца – наперад ці назад?

Ці мо’ вось так, як ёсьць яно сягоньня...

_________

Чужое гора вымераць нялёгка

і не лягчэй скрануцца да узьлёту,

каб шлях, крывёй напоены і вогкі,

услаўся сонечнаю пазалотай...

_________

Часам голаў ускружыць такое,

што і думкі зьбіваюцца з тропу.

Ні пры якім надвор’і спакою

не знаходзіць штодзённы клопат...

_________

Маўклівы і такі сівы, пакінуты на глум людзьмі

і сьветам камень,

у зьменнасьці вякоў прыцьміў агністы бляск яго

каменнай маладосьці...

_________

З расколін чэрвеньскага землятрусу

выходзілі і захлыналіся нябожчыкі ад дзіва,

што не паслалі ля варот кужэльнага абруса,

а сонца вусны й душы людзям моцна парудзіла...

І сьвет жывых пакельным здаўся варам,

і потам рук дыхнуў акраец хлеба на стальніцы...

Бялеў цень прыкрасьці на жоўтым прышлых твары...

_________

У цішыні трывожны шум.

Ты – ў белым, а я – ў чорным.

Чорны колер здаўна да густу...

Хлеба чэрствая луста...

_________

На няпростай, крутой дарозе

я пра гора сьпяваў у прозе,

а ў вершах – пра сум і тугу.

І стагнала мая дарога...

_________

Гавораць, што       ўсё ня гнуся я...

Ці праўда яно ці не,

давайце пачнем дыскусію

аб восені і вясьне

(і справа ўзбоч міне)...

_________

І вузей ’шчэ прыжмурыў вочы

і падаўся у глыб прасек,

каб ня бачыць, як цела точыць

Беларусі дваццаты век...

_________

Думкі – пыл ліпкое мелі,

думкі – дым куравы хорту...

Супыніліся на мелі

караблі паблізу порту...

_________

Ня сплямілася, не заліпла

трывога грахоў і правін.

Як месяц з-пад воблакаў,

выплыў

праз морак гадоў успамін...

_________

На пераломе спады і няўдачы

пласьмя упалі. Сны нам адмысловы

сьлязою абліваюцца...

_________

На пераломе спадаў і няўдач

сьціраюцца нязручнасьці і жарты;

і як ты спрытна зьявішч ні тлумач,

яны губляюць моц сваю і вартасьць.

Пачатак ня трымаецца канца —

канец ня вельмі вяжацца з пачаткам...

А дзе-ж канец?..

_________

Пасьля адліву спадаў і няўдач

падрахаваў і мінусы і плюсы...

—Тваю бяду і пальцам разьвяду, —

сказаў сучасны магік не да ладу.

Бывай! Таго, што на віду,

зладзеі красьці, ведама, ня крадуць.

Каму паскарджуся і раскажу...

_________

Душылі іх майстры адметнай пробы,

пазьней вялікі крытык Верхадум

знаходзіў цень таемнае мікробы

і выцінаў радкі. Ягоны глум

яшчэ й дасюль, здаецца, ня прысох-бы...

_________

Тасуюцца і плямяцца тузы,

і войнік жджэ адказу варажбіткі.

Прыліп да губ змардованых язык —

цярпеньне напінае кончык ніткі...

_________

Апошні ліст календара

перахінуў на год аджыты.

Пара, мой верш, табе пара

спатоліць сэрца боль сукрыты.

Аддаўся голас, горам біты,

упраўнай гібкасьці пяра...

ПЕРАКЛАДЫ З ТАРАСА ШАЎЧЭНКІ

Запавет

Як памру я, пахавайце

мяне на магіле

сярод стэпу шырокага

на Ўкраіне мілай,

каб палёў шырокіх нівы

і Дняпро, і кручы

было бачна, было чутна,

як раве равучы!..

_____

Пахавайце і паўстаньце,

кайданы парвіце,

і варожай злой крывёю

волю акрапіце!

І мяне ў сям’і вялікай,

ў сям’і вольнай, новай

не забудзьце, ўспамяніце

нязлым, ціхім словам!

(25.12.1845 г.)

Ня грэе сонца на чужыне

Ня грэе сонца на чужыне,

а дома-ж надта ўжо пякло.

І мне нявесела было

і ў нашай слаўнай Украіне.

Ніхто-ж ня вабіў, ня вітаў,

і я ня гнуўся ні да кога,

блукаў сабе, маліўся Богу,

і панства, катаў праклінаў

і згадаваў гады ліхія,

нягодныя, бы золь, слата:

расьпялі вырадкі Хрыста —

й цяпер ня ўцёк-бы сын Марыі!

Нідзе ня весела ўжо мне

і, мабыць, весела й ня будзе

і на Ўкраіне, мае людзі,

але-ж такі на чужыне

хацелася-б... ды з той вымогай,

каб ня стругалі маскалі

труны той з дрэва ды чужога

або хоць крышачку зямлі

із-пад Дняпра майго сьвятога

вятры сьвятыя прынясьлі.

Ды й больш нічога! Гэтак, людзі,

хацелася-б... Ды што гадаць...

На што ўжо Бога турбаваць,

калі па-нашаму ня будзе.

(1847 г.)

Думы мае, думы мае

Урывак

Думы мае, думы мае,

цяжанька мне з вамі!

Што-ж вы сталі на паперы

сумнымі радамі?..

Чаму-ж вецер не разьвеяў

ў стэпах,як пыліну?

Чаму ліха ня прыспала,

як сваю дзяціну?..

Бо вас ліха на сьвет на сьмех спарадзіла.

Палівалі сьлёзы... Як-жа не ўтапілі,

ня вынесьлі ў мора, не размылі ў полі?..

Ня пыталі-б людзі, што ў мяне баліць?

Ня пыталі-б, можа, чаму лаю долю,

чаму ные сэрца? Што-ж і як зрабіць!

Ня кідалі-б кпінаў...

Кветкі мае, дзеці!

Вас кахаў навошта, песьціў, гадаваў?

Ці заплача сэрца адно на ўсім сьвеце,

як сам з вамі плакаў?.. Можа і ўгадаў...

(1839 г.)

Мінаюць дні, мінаюць ночы

Мінаюць дні, мінаюць ночы,

мінае лета; шалясьціць

пажоўклы ліст; згасаюць вочы,

заснулі думы, сэрца сьпіць;

і ўсё заснула... І ня знаю,

ці я жыву, ці дажываю,

ці так па сьвеце валачуся,

бо ўжо ня плачу й не сьмяюся...

Доля, дзе ты? Доля, дзе ты?

Ня чую, ня бачу!

Калі добрае жаль, Божа,

дай хоць злое, з плачам!

Ня дай спаці хадзячаму,

сэрцам заміраці

і гнілою калодаю

па сьвеце блукаці.

А дай жыці, сэрцам жыці

і людзей любіці,

а калі не... дык праклінаці

і сьвет запаліці!

Страшна ўпасьці у кайданы,

паміраць ў няволі,

а ’шчэ горай – спаці, спаці

і спаці на волі,

і заснуці навек-векі,

і сьледу ня кінуць

ніякага: усяроўна —

ці жыў, ці загінуў!..

Доля, дзе ты? Доля, дзе ты?

Ня чую, ня бачу!

Калі добрае жаль, Божа,

дай хоць злое, з плачам!

(21.12.1845 г.)

На вечную памяць Катлярэўскаму

Урывак зь вершу

...Праўдзівы мой дружа! Прыймі гэту мову

душы мае шчырай. Прыймі, прывітай!

Ня кінь сіратою, як кінуў дубровы,

прыйдзі да мяне на аднюткае слова

ды пра Ўкраіну яшчэ засьпявай.

Няхай усьміхнецца сэрца на чужыне,

хоць раз усьміхнецца, гледзячы, як ты

славу дзей казацкіх – і словам адзіным —

перанёс у хату беднай сіраты.

Прыйдзі, шызы орле, бо я адзінокі

на сьвеце на гэтым, ў чужацкім краю.

Гляджу я на ростань вод морскіх, глыбокіх,