Текст книги "Замалёўкi (на белорусском языке)"

Автор книги: Сергей Давидович

сообщить о нарушении

Текущая страница: 6 (всего у книги 10 страниц)

". . . . . ."

У свае чатырнаццаць гадоў я даволi моцна "захварэў" паляваннем. А перадалася мне гэтая хвароба ад старэйшага брата Косцiка, якi начытаўся паляўнiчай лiтаратуры, наслухаўся розных манюкаў i за апошнiя капейкi купiў ружжо. На выхадныя днi ён наязджаў да нас у Карпiлаўку з Менска. З адным ружжом мы з Косцiкам цягалiся па лясах з ранку да вечара, бабахалi налева i направа. У буднiя днi я заставаўся гаспадаром ружжа...

Аднаго дня, калi ад марозу i мяцелiцы нельга было нос выткнуць за дзверы, я ўскiнуў на плячо ружжо, падперазаўся патранташам i падаўся ў лес паляўнiчага ж ногi кормяць.

Мяне ўвесь час цягнула да Вапеннай гары – там непралазная глуш, мноства розных слядоў, асаблiва рысiных, а мне вельмi хацелася запаляваць рысь, хоць тады я не ведаў, з якога боку да яе падступiцца...

Гудуць дрэвы, стогнуць ад ветру, але ў лесе мяцелiца з ног не валiць значна зацiшней у iм. Ружжо – напагатове, вочы пiльна абмацваюць кожны куток.

Раптам з сасны на сасну пералятае рабчык, чапляецца за нiжнi сук, i не паспеў я ўскiнуць ружжо, як ён спiкiраваў на снег у густы ельнiчак. Я застыў i не зводзiў вачэй з невялiчкага прасвету сярод елачак – павiнен жа недзе мiльгануць рабец. Стаю ў "сабачай стойцы", дрыжу ад азарту, не мiргаю. Не, думаю, я цябе перахiтру, цярпення ў мяне хопiць!

Прайшло з паўгадзiны – толькi я хацеў плюнуць i пайсцi далей, як у невялiчкiм "акенцы" памiж елачак нешта варухнулася (а мо падалося).

На ўсякi выпадак складваюся i бабахаю ў тое акенца. Нiчога не ўзляцела... Няўжо забiў рабчыка?! А можа, там нiкога i не было?!.

Хвалююся, не перазараджаю ружжо i бягу да таго месца. Падбег i... ледзь сам не грымнуўся з усiх чатырох – нiчога не разумею.

Перада мной на бялюткiм снезе ляжыць мацёры вогненны лiс! Вось гэта дык да!

Аказваецца, пакуль я, раскрыўшы рот, стаяў i чакаў рабчыка, лiс, якi прабягаў непадалёку, пачуў свежыя сляды птушкi i хацеў паласавацца "маiм" рабчыкам, але, бедалага, папаўся сам...

Падвязаў я цераз плячо багаты трафей i з важнецкiм выглядам пакрочыў прамiком у Лысую Гару, дзе жыў самы сталы наш брат Коля. А дарога ў Лысую Гару пралягае праз Буды, вось я i "купаўся" ў паляўнiчай славе, нядбайна адказваючы на шматлiкiя пытаннi жыхароў тых вёсак:

– Лiс пёр, як маланка, нават вочы не паспявалi за iм, але мой стрэл iмгненна спынiў яго... Ды гэткiх лiсаў я магу страляць хоць кожны дзень...

Назад у Карпiлаўку я iшоў праз Жукаўку – трэба ж было i там заявiць аб сабе...

"Пакарыўшы" Жукаўку, я прамiком, цераз лес i лугi падаўся дамоў. Раптам чую, як недзе ў лесе сабака "з голасам" гонiць зайца. Па брэху пазнаю Абiсiнцавага ганчака, якi самастойна, без "непрасыхаючага" гаспадара, штодзённа бегаў у лес i "зганяў ахвоту", ганяючы зайцоў.

Прыслухаўся – брэх наблiжаецца да мяне. Скокнуў я пад лазовы куст, i зноў спёрла дыханне, дрыжу ад азарту.

Бачу, як па лузе прама на мяне паволi клыпае заяц. Наогул, заяц ад сабакi ўцякае не з усiх ног, а з прыпынкамi, прысядаючы на заднiя лапы i "стрыгучы" вушамi паветра.

Гэты таксама – скок, скок – сядзе, скок, скок i паслухае...

Не "дакульгаўшы" метраў дваццаць да мяне, заяц сеў i натапырыў вушы. Сядзiць слупком, як на талерцы, – толькi страляй! Я старанна прыцэльваюся i думаю: "З аднаго боку – вiсiць лiс, з другога – заяц! Такога яшчэ свет не бачыў! Прыйдзецца зноў iсцi ў Лысую Гару праз Буды..."

Пакуль мае мазгi малявалi такiя карцiны, заяц зрабiў рэзкую скiдку ўбок, каб збiць са следу сабаку, – я толькi паспеў цiскануць на курок, але заяц паспяхова паказаў мне адно месца i знiк, растаў у снежнай завiрусе.

Я, ад злосцi на сябе, схапiў з галавы шапку, кiнуў пад ногi i давай таптаць яе нагамi, абзываючы сябе самымi апошнiмi словамi: ". . . . . .", ". . . . . ." i гэтак далей.

СУПЕРПАДАРУНАК

Самае цяжкае – выбраць i купiць падарунак, калi iдзеш да некага на дзень нараджэння. Бывае, падабаецца падарунак – ды не дазваляюць грошы, цана "кусаецца", а калi грошы ўсё ж дазваляюць – дык падарунак, як кажуць, нi сабе, нi людзям. Вось i збiваеш апошнiя падэшвы, туляючыся па крамах.

Што нi кажыце, а складаная гэта справа – хадзiць на днi нараджэння! Уручаеш iмянiннiку тое, што купiў, i бадзёра "падсалоджваеш":

– Вось! Самае лепшае i дарагое купiў! Спажывай!

А ў беднага iмянiннiка ад разгубленасцi скiвiца адвiсла, вусны дрыжаць ад крыўды, а вочы дык зусiм крычаць:

– Што ты мне купiў?! Я ж разлiчваў на большае!..

Гэтак можна i свята сапсаваць, i наогул з гаспадаром пасварыцца.

Але пажартавалi, i хопiць!

Прыехала ў маю Карпiлаўку да сваiх бацькоў на адпачынак маладая жанчына з мужам i сынам аж з далёкай Керчы. У той Керчы ўсёй радасцi – адно толькi мора, ды i тая адзiная радасць – для iншагародных адпачываючых i турыстаў. Мясцовым жыхарам – не да мора.

Трэба яшчэ дадаць, што ў той Керчы грыбамi i не пахне, а ў нас – лясы гнiюць ад iх. А дзе вы бачылi чалавека, якi б не любiў збiраць грыбы, асаблiва баравiчкi? Вось i гэтыя керчанцы за грыбамi ажно калоцяцца, гаворку пра iх з языкоў не скiдваюць i кожную ранiцу бягуць, спатыкаючыся, у лес...

Але грыбы – не мох, не растуць па ўсiм лесе без разбору. Кожны грыб любiць свае мясцiны, ды i год на год не прыходзiцца. Напрыклад, мiнулым годам баравiкi раслi па барах, па белых iмхах, сёлета – па бярэзнiках ды пад дубамi, наступным годам – могуць прытаiцца ў ельнiках. Тут патрэбен асаблiвы нюх. Можна цэлы дзень працягацца па лесе, а знайсцi аднаго казляка, ды i за таго чэрвi б'юцца. А можна i за гадзiну-дзве нарэзаць баравiкоў – як падняць...

Пабягуць чуць свет керчанцы ў лес, ногi адаб'юць па самую паяснiцу, а нясуць дамоў нейкiя сыраежкi, паедзеныя смаўжамi, чашчавiкi счарнелыя, куркi ды некалькi лiсiц, адным словам – смецце.

Я звычайна ў лес не спяшаюся – у мяне "свае" запаведныя куткi. "Мае" грыбы – будуць мне! Ды i па лесе я iду пацiху, туды-сюды крутнуся, прыпыняюся, аглядваюся – грыбы гэта любяць i не хаваюцца.

Некаторы грыбнiк iмчыць па лесе, як лось, задраўшы галаву i збiваючы нагамi тое, што шукае, быццам грыбы растуць не пад нагамi, а на елках...

Iду я з лесу дамоў – кошык паўнюткi адных баравiкоў, ажно вывальваюцца. Параўняўся з хатай, у якой гасцююць керчанцы, i быў вымушаны прыпынiцца, бо яны ўбачылi мяне праз вокны i выскачылi на двор – ледзь дзверы з завесамi не знеслi.

– Ай! Ой! Якi цуд! Якi жах! Дзе быў? А мы ж – нi разу! А ты ж кожны раз!..

А потым маладая жанчына слёзна папрасiла:

– Калi не хочаш, каб у мяне разарвалася сэрца, – не хадзi болей пад нашымi вокнамi з такой прыгажосцю! Вельмi прашу – пашкадуй мяне!

Я прыйшоў дахаты, напiўся вады, скiнуў боты i сеў адпачыць на лаўку. Праз дарогу, на лузе збiралi рамонкi дзве дзяўчынкi – Кацюнька i Iрачка. Назбiралi вялiзныя букеты i iдуць ля нашага плота, аб нечым шчабечуць. Пытаюся ў iх, навошта так многа рамонкаў, а яны адказваюць:

– Сёння ж у цёцi Наташы – дзень нараджэння!

Я i рот раскрыў. Цёця Наташа – гэта ж керчанская жанчына, у якой ледзь сэрца не разарвалася ад маiх баравiкоў.

Я падскочыў з лаўкi, нiбы сядзеў на вострым цвiку, схапiў кош з баравiкамi i – подбегам да суседзяў. Заскокваю ў хату i стаўлю ля ног iмянiннiцы свой падарунак:

– З днём нараджэння! Гэта вам! – i бачу, як вусны жанчыны заквiтнелi радаснай усмешкай, а ў вачах успыхнуў шчаслiвы агеньчык.

"ЖЫДОЎСКАЯ" ГАРА

Толькi я прыехаў на сваiм "карчу" – "Жыгулях" – у Карпiлаўку, як да мяне прыбегла Левандоўская Надзя i залямантавала скрозь слёзы:

– А мой ты братачка! Памажы ж ты мне! А трэба ж ехаць у Лагойск у суд! А з Карпiлаўкi ж у Лагойск можна трапiць толькi праз Менск! А я б адна i праз Менск даехала, а мне ж патрэбны дзве сведкi! А яны ж на аўтобусе праз Менск ехаць адказваюцца – гэта ж за дзень не справiшся... – i сыпле, i сыпле...

У мяне аж галава закруцiлася ад такога "наскоку".

– Пачакай, Надзя! Што за суд, што за справы ў Лагойску?..

Высветлiлася, што беднай жанчыне, якая ўжо восьмы дзесятак свайго жыцця пачала ўжываць, трэба ехаць у лагойскi суд i даказваць, што чорнае – заўсёды застаецца чорным...

Надзю, калi яна была дзяўчынай, немцы ў сорак трэцiм годзе пагналi ў Германiю – у рабства. Глынула яна гора, аж горка стала на ўсё жыццё...

I вось сёння састарэлай i спрацаванай жанчыне немцы абяцаюць заплацiць некалькi марак за тое, што рабавалi i зневажалi. Але, аказалася, не проста атрымаць той "гасцiнец" – часу прайшло многа, дакументаў анiякiх, сведкi павымiралi – тупай, чалавеча, у суд, даказвай, што ты ў вайну не цукеркi смактаў, а гора гараваў...

Я згадзiўся звазiць былую падняволеную з сынам i двух сведак у Лагойск карона з маёй галавы ад гэтага не звалiцца.

Ранiца выдалася сонечная, ласкавая. Сведкi – знаёмыя мне з дзяцiнства бабы, гаваркiя i цiкавыя, сама Надзя – таксама свайму языку спакою не давала не паездка, а ўзнагарода за "сухое", афiцыйнае гарадское жыццё.

Зрабiла Надзя ў Лагойску неабходную справу, уцiснулiся мы ў маю машыну i коцiм назад.

Толькi мiнулi шашу, што вядзе на Хатынь, як адна са сведак – Настаровiч Таццяна – i кажа, паказваючы ўправа:

– А вось гэта – Жыдоўская гара!..

Мы зiрнулi на мiльгануўшую гарушку i нiчога не разгледзелi, акрамя зубчатага лесу на ёй.

– Што за гара? Чаму так завецца? – пытаюся ў Таццяны.

Яна адвяла ад лесу памакрэлыя вочы i ўсхвалявана, нiбы гэта было ўчора, расказала пра няшчасных жыдоў – нашых землякоў з Лагойшчыны.

– Памятаю, – з болем выдыхнула Настаровiч, – як немцы забiралi з нашай вёскi жыдоўскую сям'ю з малымi дзецьмi, сярод якiх быў i мой аднакласнiк Мiша. Ён рос вельмi здатным хлопчыкам, iмгненна рашаў самыя складаныя задачы ў класе... I яшчэ ён быў надзвычай вясёлы – увесь час усмiхаўся, быццам адчуваў, што не дасмяецца ў сваiм жыццi... Калi гналi iхнюю сям'ю, – працягвала Таццяна, – Мiша iшоў па-мужчынску маўклiва, з суровым тварам, а яго пяцiгадовая сястра Кларачка ўсцiлала дарогу слязьмi буйнымi... Плакала i iх мацi, прадчуваючы бяду...

Таццяна сама выцерла слёзы i цiха дадала:

– Столькi гадоў мiнула, а Мiша стаiць перад вачыма як жывы... I за што бедных жыдоў знiшчалi, цi ж не такiя яны, як мы, людзi?..

У машыне стала цiха. Вайна – незажываючая рана для тых, хто з ёй сутыкнуўся...

Цiшыню парушыла Левандоўская Надзя:

– Калi разабрацца, мае вы людцы, на чорта мне iхнiя маркi – на той свет я iх забяру, цi што? Мне сёння кiдаюць падачку за знявечанае жыццё, а хто кампенсуе спаленае, знiшчанае, закатаванае?

Я са здзiўленнем зiрнуў на старую жанчыну, якая "прачытала" мае думкi: дзе знайсцi такую плату, якой можна было б заплацiць сiротам за забiтых бацькоў, бацькам – за спаленых дзетак?..

Пытаюся ў Настаровiч Таццяны:

– А што далей было з Мiшам i яго сям'ёй, з астатнiмi жыдамi? Якi iх лёс?

Таццяна сумна адказала:

– Усiх жыдоў з Лагойскай акругi звозiлi на тую гару i расстрэльвалi. Цэлымi сем'ямi, з дзецьмi, нават з немаўляткамi... А гару тую людзi пачалi зваць не таму, што не шкадавалi цi не любiлi жыдоў, а хутчэй за ўсё ад малаадукаванасцi, ад прастаты сваёй...

Вось i я з'ездзiў у Лагойск, нажыў яшчэ адну душэўную рану. Гэтая рана хвалявала, непакоiла, i праз два тыднi я кажу жонцы:

– Хопiць пароцца ў градах, паедзем на Жыдоўскую гару!

Праз сорак хвiлiн падымалiся мы на яе па пахiленых, зарослых травой бетонных усходцах. "Сустракаў" нас за жалезнай агароджай больш чым сцiплы помнiчак, на якiм – туманны тэкст пра тое, што на гэтым месцы ў час мiнулай вайны былi расстраляны "советские граждане"... Нi слова пра жыдоўскую трагедыю, нi паўслова пра колькасць знiшчаных... Жонку душылi слёзы, ды i мне было цяжка слова вымавiць – настолькi гэтая братняя магiла рабiла моцнае ўражанне сваёй сiроцкасцю, запушчанасцю, безабароннасцю перад часам i людской абыякавасцю...

У рэдакцыi лагойскай раённай газеты "Родны край", куды заехалi з жонкай Таццянай, даведваюся, што на гэтай "Жыдоўскай" гары загублены каля дзевяцi тысяч жыдоў... Жах!

Iмчаць па Лагойскай шашы турысцкiя аўтобусы, едуць людзi ў Хатынь схiлiць свае галовы перад попелам ста сарака дзевяцi жыхароў "вогненнай" вёскi, а побач з гэтай шашой, у якiх-небудзь ста метрах ад яе, – спачываюць у малавядомай "Жыдоўскай" гары астанкi дзевяцi тысяч грамадзян нашай Радзiмы жыдоў...

"ПРАДПРЫМАЛЬНIКI"

Чаго толькi не робiць непрадказальны час з людзьмi! Быў слесарам – стаў прэзiдэнтам нейкай там асацыяцыi. Быў касiрам у захудалай краме – стаў банкiрам. Быў... ды хiба ўсiх пералiчыш? Праўда, ад гэтых пераўтварэнняў дзяржаве карысцi – як з казла малака. Але за час перабудовы зрабiлася тое, аб чым пяецца ў адной даволi несур'ёзнай песнi: "Хто быў нiкiм – той стаў усiм!.."

Вось i ў нашым раёне, а дакладней, у сельсавеце, а яшчэ дакладней, у нашай вёсцы, сталi мужыкi чухаць патылiцы – у якi бок падацца, каб не "стаць усiм", а хаця б "збiць" на бутэльку, бо заробак у калгасе меншы, чым у немаўляткi фiчка, а пахмялiцца хочацца кожны дзень. Тут справа вядомая, як пачнуць пахмяляцца, дык так напахмяляюцца, што заўтра зранку зноў "гараць буксы", а каб iх патушыць, трэба вышукоўваць, як кажуць, "нявыкарыстаныя рэзервы". Атрымлiваецца – хочаш не хочаш, а будзеш iсцi ў нагу з часам, узлезеш на "рыначныя рэйкi".

Вось мужыкi з нашай вёскi, праўда, не ўсе, а тыя, у каго ссiнелi насы i няўпэўненая хада, перамаглi сваю сялянскую някемлiвасць i, згодна з "рыначным сацыялiзмам", пачалi жыць па бартэру: ты – мне, я – табе.

Спачатку выкарыстоўвалi "ўнутраныя рэзервы" – неслi з уласнай хаты сёе-тое, зразумела ж, хаваючыся ад жонак, прадавалi сваё "сёе-тое" каму папала за любую цану, але не нiжэй кошту пляшкi гарэлкi.

Потым сцямiлi, што на "ўнутраных рэзервах" доўга не пратрымаешся, бо вясковую хату, як вядома, "аздоблiваюць" ложак, стол, лава ды, магчыма, сцiпленькi дыванок з набiтымi фарбай лебедзямi. Прыйшлося мужыкам "кiнуць" мазгi ва ўсе бакi. Але ў якi бок нi кiдалi мазгi – яны траплялi на калгаснае поле цi на iншую калгасную ўласнасць. Тут нашы "прадпрымальнiкi" ўспомнiлi другую вядомую песню часоў застою: "Усё вакол калгаснае – усё вакол маё!.."

"Ура! Жывём!" – затрапяталi iх чулыя сэрцы.

Рынак збыту быў пад носам – амаль кожная вёска сёння шчыльна абнесена "парканам" многапавярховых катэджаў ды iншых дыхтоўных будынiн.

Неслi i везлi на гэты рынак усё, што шчасцiла ўварваць ад кволага калгаснага "стала" – гной, маладую бульбу, цэмент, дошкi, зерне для дачнiкавых курэй, хоць свае куры пачалi ад голаду пер'е губляць.

Бывала, прыйдзе гэткi "рыначнiк" у краму, каб рэалiзаваць здабыты "капiтал", працягне дрыготкаю рукой прадаўшчыцы грошы, а тая, перад тым як выдаць бутэльку гарэлкi, прапясочыць на ўсю краму:

– Зноў прыцягнуўся, трасун! Лепей абутак купiў бы – пальцы вунь з ботаў павыскоквалi, а з другога боку пяты нямытыя вывальваюцца!

А "трасун" важна папраўляе залатаную ватоўку i заключае:

– Трэба здароўе падправiць спачатку! Здароўе – даражэй за абутак!

Ды тое, пра што я пiшу, усiм вядома. Магчыма, я i не паквапiўся б на ваш вольны час, каб не быў сведкам новай формы "прадпрымальнiцтва".

Уявiце: выходзяць з кустоў два замызганыя мужыкi, але з "новым" мысленнем i – да калгаснага статка. У кожнага ў руках – па два пустыя трохлiтровыя слоiкi. Аглядваюцца, туляюцца i, прыгiнаючыся, "падшпацыроўваюць" да блiжэйшай каровы, дзе...

– Як ты цягнеш за цыцку?! Нiчога ж не цячэ! Захоплiвай вымя!

– Можа, гэта нядойная карова?

– Сам ты бычок нядойны! Пусцi мяне!

Мяняюцца месцамi, i даенне працягваецца.

– Бачыў, як трэба? Вучыся!

– Бачыць-то бачыў, але ж малако табе ў рукаво цячэ, а праз штаны выцякае...

– Ты раўней банку трымай i не трасiся з ёй!

– Гэта я ад хвалявання калачуся – як-нiяк, а новую справу асвойваем...

Нарэшце "новая справа" асвоена – вымучаны некалькi кароў, i руплiўцы з поўнымi слоiкамi накiроўваюцца да блiжэйшых дачаў.

– Каму малачко, гаспадынi?!

– Свежанькае, цёпленькае, сырадойчык! Жонкi прыслалi прадаць – дзеткам хлеба няма за што купiць... Каму малачко?!

...Сапраўды, а каму малачко, у якiм абмылiся даўно не бачыўшыя мыла рукi "прадпрымальнiкаў"? Ёсць жадаючыя? Адрас дам дакладны!

СОНЦА

Што самае смачнае?..

Паспрабуйце задаць гэтае пытанне знаёмым i незнаёмым – пасыплюцца адказы, як гарох з торбы.

Скажуць – гэта ж так проста адказаць: "снiкерсы", бананы, iкра, кiвi, тарты, крэветкi i... "гарох" будзе сыпацца на вашу галаву так доўга i шчодра, што забудзецеся, пра што i пыталiся. А калi апамятаецеся – выявiце, што галоўная "гарошынка" не вывалiлася...

I хоць, як кажуць, пра густы не спрачаюцца, ёсць адзiна правiльны адказ, пачуць якi, нават сёння, сярод сацыяльнай змардаванасцi i духоўнага заняпаду, складана. Матэрыяльныя i духоўныя каштоўнасцi пераблыталiся, страцiлi ў нашых вачах сваю першародную непаўторнасць i вагу.

Нават тыя, сталейшыя, хто зведаў некалi бязлiтасны голад, наўрад цi скажуць сёння, што самае смачнае – хлеб.

Прыпомнiце сваё нават не галоднае дзяцiнства... Мацi просiць схадзiць у краму купiць хлеба, а табе не хочацца, "няма часу", бо яшчэ не нагойсаўся чакаюць сябры. А калi нарэшце ўсё ж мацi выпхне ў краму – па дарозе дамоў абгрызеш гэты хлеб з усiх бакоў так, што i несцi няма чаго. I такi ён смачны, i такi ён духмяны – не адарвацца.

Сёння рука ледзь паспявае запхнуць хлеб у рот, як яму ўздагонку другая жвавая рука адпраўляе ўсё, што Бог паслаў, – кiлбасу, рыбу, сала... Дзе тут адчуеш смак хлеба – усё перамяшаецца ў нашай "сячкарнi" – глык – i сам не ведаеш, што глынуў.

Каб пераканацца ў тым, што хлеб – самая смачная ежа ў свеце, вазьмiце, моцна прагаладаўшыся, скарыначку хлеба i разажвiце, пасмакуйце яе – адразу прыпомнiце i маленства, i тыя добрыя рукi, якiя вырасцiлi i спяклi гэты цуд.

Не хачу пакрыўдзiць прыхiльнiкаў iншых шматлiкiх прысмакаў – ешце iх на здароўе, але хлеб можна параўнаць з сонцам.

Як вакол сапраўднага сонца круцяцца планеты, так i вакол хлеба – усе мы.

ПАСЫЛКА

Жылi мы з жонкай адразу пасля вяселля i ў розных гарадах – я ў Менску, яна – у Горадне, i здымалi куток у чужых людзей, потым я атрымаў ад работы васьмiметровы пакойчык на агульнай кухнi. Затым – "хрушчоўка" на першым паверсе старога дома, дзе пад нашай кватэрай знаходзiлася бойлерная. Часцяком у ёй здаралiся аварыi, i смурод з парай прасочвалiся ў нашы пакоi. Бывала, што старэнькая мэбля набракала ад вiльгацi i трэскалася...

Толькi на пяцьдзесят чацвёртым годзе свайго жыцця я атрымаў больш-менш людскую кватэру, плошчай трыццаць сем метраў. Не атрымаў бы i гэту, каб не быў пiсьменнiкам.

I вось на першым этапе нашых басцянняў, калi каханне спальвала нашы сэрцы, а абставiны не дазвалялi жыць разам, я завальваў жонку ласкавымi лiстамi, яна – мяне. Тэлефанаваў ёй столькi, колькi дазвалялi грошы, хацелася рабiць нешта неверагоднае, незвычайнае, але што я мог зрабiць... Я нават не меў прапiскi ў Менску, жыў нелегальна з братам i бацькамi ў дзесяцiметровым пакойчыку, у бараку. Грошы ў мяне – куры не "клявалi", бо не было нi курэй, нi грошай.

Усё гэта замяняла нам з жонкай мядовы месяц i вясельнае падарожжа.

Аднаго разу вясной назбiраў я ў лесе вялiкi букет ландышаў, закруцiў iх у мокрую тканiну, абматаў паперай, упакаваў у пасылку i адправiў па пошце маладой жонцы.

Скрынка пасылкi была даволi ўнушальная, бо "лялька" з кветак, тканiны i паперы атрымалася не малой.

Колькi ж было здагадак у жонкi i яе сям'i, калi яны атрымалi тую пасылку i яшчэ не паспелi ўскрыць!

Але яшчэ большае было здзiўленне, калi дасталi з пасылкi свежанькiя ландышы, бо да такога мог дадумацца толькi закаханы чалавек.

КАРПIЛАЎСКАЯ ПАПЯЛУШКА

Нарадзiлася дзiця...

З першых гукаў, з першых крокаў – на тваiх вачах. Расце, здавалася б, непрыкметна, а разам з тым i неяк надта ўжо хутка.

Нядаўна было – годзiк... пяць... Сёння – пятнаццаць!

Што можа быць цiкавей?!

Мне пашчасцiла назiраць за такiм вось непрыкметна-iмклiвым ростам дзяўчынкi. Не, не маёй дачкi, хаця i пра яе можна было б напiсаць многа цiкавага. Але сваё дзiця – ёсць сваё, тут можна непрыкметна для сябе i перахвалiць яго. А вось пра гэту дзяўчынку – Кацю Васiлевiч, пiшу з задавальненнем, з радасцю, са светлым пачуццём, нават – з любоўю. Чаму? На мой погляд, яна – унiкальная дзяўчынка, асаблiва на агульным сучасным, не вельмi радасным, фоне падлеткавага "здароўя" нацыi.

Да гадкоў пяцi яна была дзiця як дзiця – як i ўсе дзецi такога ўзросту: па-свойму прыгожая, тоўсценькiя шчочкi, захапленне ў вочках ад усяго, што яны бачылi, i – бясконцая колькасць пытанняў.

Потым, гадкоў з пяцi, Кацюня пачала не толькi здзiўляцца жыццёвымi з'явамi, а здзiўляць мяне сваiмi адносiнамi да жыцця, да ўсяго, што яе акружае.

Трэба адзначыць, што ўсе мае назiраннi адбывалiся (i адбываюцца) у вёсцы Карпiлаўка, дзе жылi Кацiны дзед i баба. Сёння ў жывых засталася толькi баба Галя.

Вось у гэтую невялiкую вёсачку Кацюню цягне з незвычайнай сiлай. Нарадзiлася ў Менску, а сваёй "малой радзiмай" лiчыць Карпiлаўку. А вядома ж, што многiя вяскоўцы са скуры лезуць, каб лiчыцца "городскими". У Кацi ж свае погляды на жыццёвыя каштоўнасцi. З малых год едзе сюды з бацькамi, з радасцю застаецца тут на ўсё лета i, вiдаць, душой тут спачывае. Каб сказаў, што сяброў цi сябровак тут шмат – дык не. Цi каб ела тут ласункi ды прысмакi таксама не. Звычайныя вясковыя "разнасолы" – бульбiна, пералежаная скварчына, малако...

Дык вось, прыкладна з пяцi гадоў Кацюня пачала цвёрда станавiцца на ўласныя ногi. Куды б нi падалася баба Галя – за ёй, як хвосцiк, Кацюня. Баба у хлеў выкiдваць гной, Каця – за ёй. I не проста стаiць ля яе, а дапамагае, наколькi дазваляюць сiлы. Баба – у гарод, Каця – ужо тут, порацца, праполвае. Баба – кармiць свiней, даiць карову, Каця – пры ёй. Пабяжыць, шчаўя назбiрае, збегае ў лес (адна!), прынясе баравiчкоў, у хаце прыбярэ, нешта мые, штосьцi зашывае... Дзiва! Не Каця, а Папялушка з казкi!

Здаецца, пашлi яе зiмой у лес назбiраць пралесак – прынясе i iх.

Вось так, без прымусу, з радасцю, з лёгкасцю, нават з нейкай патрэбай, Каця бярэ ў свае рукi тое, да чаго не надта хочуць дакранацца i некаторыя дарослыя.

Яна даўно на "ты" з жыццёвымi складанасцямi. Сёння – яна спраўляецца i з канём, i спрабуе касiць, i бярэ сякеру ў рукi – i ўсе свае шматлiкiя справы ўкладвае ў тры словы: "Бабулi трэба ж дапамагаць!"

А якiя цудоўныя цацкi яна вырабляе ды вышывае з рознакаляровых кусочкаў тканiны! Тут i лялькi, i звяркi, i птушкi – у краме падобных вырабаў не бачыў!

Такiя вось летнiя справы ў Кацi. Зiмой жа яна цалкам прысвячае сябе i свой час вучобе, якую спалучае з курсамi па вывучэнню ангельскай мовы. Што ж сур'ёзны чалавек да ўсяго ставiцца сур'ёзна.

У вас можа скласцiся ўражанне, што яна – "хлопчыкападобная" дзяўчынка, якая кампенсуе працавiтасцю недахоп дзявочай чароўнасцi.

О не! Не дай Божа (цi дай Божа) зiрнуць вам на гэту прыгажосць, на гэты цудоўны бутон! Закахаецеся!

Сёння ёй – пятнаццаць! Прыгожая i стройная, ветлiвая i сцiплая, яна заслугоўвае лёсу казачнай Папялушкi, якая спаткала свайго прынца. Калi глядзiш на Кацю, радуецца сэрца – не ўсё дрэнна ў жыццi.

Шчасця табе, чароўная дзяўчынка!

ПАМIЖ НЕБАМ I ЗЯМЛЁЙ

Надышла i мая пара iсцi служыць у войска. Спачатку прызыўная ваенная камiсiя зрабiла заключэнне: "Годзен для службы ў надводным флоце", што выклiкала з майго боку бурлiвую радасць – надта ж мне падабалася марская форма. Тады мяне не засмуцiла тое, што на флоце трэба служыць на год больш, чым у войску, – аж чатыры гады. Карпiлаўскi Пеця Слiжук служыў на флоце, а чым я горшы?

Потым прыйшла павестка, i я апынуўся ў войску – i дзякуй Богу! Тры гады маладога жыцця, няхай i ваеннай няволi – тэрмiн не малы.

Прызвалi мяне з Карпiлаўкi, i пачаўся мой "пачэсны абавязак". Усё было добра, але падчас маёй службы брат Косцiк забраў старых бацькоў з вёскi ў Менск, дзе ён, працуючы токарам, атрымаў у драўляным бараку дзесяцiметровую каморку на Вознiцкiм завулку. I зажылi яны ўтраiх на дзесяцi метрах, як тыя паны на хамутах. Жывуць, перабiваюцца на Косцiкаву мiзэрную зарплату, бо бацькам за дзесяцiгоддзi дармавой працы ў калгасе, згодна савецкiх законаў, дзяржава, замест пенсii, выставiла фiгу (прабачце, не фiгу, а цэлых дзве маме i тату).

Праляцелi тры гады маёй службы, з'еў я не адзiн кацёл салдацкай кашы, i выдаюць мне на рукi прыпiсное пасведчанне, у якiм чорным па беламу, зноў жа, згодна савецкiх законаў, я накiроўваўся туды, адкуль прызваўся, – у Карпiлаўку Лагойскага раёна. Адпаведныя дакументы былi адпраўлены i ў Лагойскi райваенкамат, дзе я павiнен быў стаць на ваенны ўлiк.

Я ў штабе палка паспрабаваў тлумачыць, што за тыя гады, што я служыў Радзiме, сёе-тое змянiлася ў маiм жыццi, што ў Карпiлаўцы мяне нiхто не чакае, але штабныя пацукi адказалi:

– Нiчога не хочам ведаць! Кругом марш!..

I паехаў я на Вознiцкi завулак "нелегалам", i пасялiўся на два з паловай метры, бо дзесяць лёгка дзелiцца на чатыры.

Тады я i не думаў, i не снiў, што сiмвалiчныя i непазбеглыя два з паловай метры чакаюць кожнага ў канцы жыцця. Гэта цяпер я такi разумны, а тады я, аддаўшы Радзiме свой доўг, працягваў любiць яе, лiчыў яе самым дарагiм i неабходным у жыццi. "Ружовыя акуляры" не дазвалялi мне ўявiць, што ёй я не патрэбен. Ёсць я цi не – ёй аднолькава, ёй усё роўна...

Пачалiся мае шматмесячныя i шматлiкiя пакуты. Мне цяжка было зразумець, чаму мяне, не злодзея, не п'янiцу, чэснага чалавека, выганялi адусюль, куды толькi я нi стукаўся. Бралi ў рукi маё прыпiсное пасведчанне i злосна, у адзiн голас абуралiся:

– Чаго ты да нас прыпёрся? Едзь у сваю Карпiлаўку!..

О, я бы з радасцю паехаў туды, але ж там нi сваякоў, нi калгаснай гасадаркi, нiчога, за што можна было б зачапiцца. I ружовыя акуляры пачыналi шарэць...

Калi дзесяць метраў жылой плошчы цярпелi нас, то братава зарплата не вытрымлiвала чатырох чалавек, мы падгаладоўвалi, не кажучы пра тое, што я не мог зняць з плячэй салдацкай робы. А прыбрацца вельмi хацелася – малады ж.

На працу мяне нiдзе не бралi, бо я быў без прапiскi. У казённых абiнетах, дзе я намазолiў вочы, ад мяне кiдалiся ледзь не на сцены, як ад заразнага. У якi бок я нi крануся – усюды была мёртвая сцяна раўнадушша i абыякавасцi. Зноў, як i ў маленстве, мне даставалiся братавы старыя штаны, якiя я "падфасоньваў", даношваў яго кашулi, з дня на дзень мама варыла буракi, бо гэта была самая танная яда.

Зрэдзь удавалася разгрузiць вагон, але i там усталявалiся свае парадкi, склалiся свае брыгады – чужых блiзка не падпускалi...

Раптоўна ад знаёмых паступiла прапанова:

– Ёсць адна баба, ёй, праўда, семдзесят гадоў, затое мае двухпакаёўку. Спаць ты з "жонкай" не будзеш (дзякуй i за гэта), аформiце шлюб у загсе – i ты гарадскi жыхар! А там, дасць Бог, яна доўга не пачырыкае, табе i кватэра застанецца...

– Не-е! – устаў я на дыбы. – Каб я ды ажанiўся з сямi-дзесяцiгадовай бабай! Нiколi! Нават фiктыўна не хачу!..

Сёння гэта можа выклiкаць усмешку, але не ў мяне. Я i цяпер не паважаў бы сябе за той шлюб, каб ён адбыўся...

Раiлi мне i нейкага гарбатага калеку, за якiм патрэбен быў дагляд i якi за тое, што я буду з-пад яго выносiць ягоныя нечыстоты, прапiша мяне часова як апекуна.

I пра гэта я не захацеў слухаць.

Нарэшце прапiсалi мяне, за адпаведную плату, у пасёлку Лiпкi Менскага раёна, i зрабiўся я сапраўдным савецкiм чалавекам, бо займеў паперку на руках.

З раённай прапiскай бралi на працу мала куды – у асноўным у нейкiя шарагi, але ж я мог зарабiць сабе на штаны i кавалак хлеба.

МЯЖА

Дажыла бабуля да адзiноты...

Цi ёсць у свеце што-небудзь горшае i горкае, чым адзiнота? На гэта пытанне здольны адказаць толькi той, каго яна, праклятая, напаткала.

Жыве бабуля, цягне гаспадарчую лямку, не паддаецца бясконцай сялянскай працы i свайму ўзросту. За адзiн сённяшнi дзень чаго толькi нi перабыло ў бабулiных руках: i дрэўка, i дровы, i саганы, i вiлы, i сякера, i вёдры з вадой, i нiтка з iголкай, i вялiзныя вязкi саломы, i маленькi апошнi кавалачак хлеба з кубкам купленага ў суседзяў малака. Але гэтыя дзве апошнiя "цяжары" ледзь "заўважылi" бабулiны рукi, бо для рук праца – жыццёвая неабходнасць, а кароткачасовы перапынак для яды – вымушанасць.

Ды i прымае ежу вясковец па-асаблiваму – прыткнецца на самы крайчык лавы цi табурэткi, мiска з зацiркай цi булёнам ад яго – за вярсту, быццам ён у сваёй хаце не гаспадар. А ўсё гэта ад таго, што няма калi яму рассядацца ды сталавацца, бо дзень пралятае хвiлiнкай, а праца чакаць не будзе...

Надышла вясна-вёсенка. Трэба ж неяк адсеяцца, каб не горш чым у людзей было. Тут, як на тое шчасце, прыкацiлi на сваiх машынах з горада дзецi з унукамi.

– Дзякуй табе, Божачка! Мiца i сына i святога духа! – перахрысцiлася старая. – Адсеюся ў пару!

Яна горача прывiталася i руплiва кульганула ў хату, заляскацела мiскамi, выцягнула з печы саган з бульбай. Потым дастала сцiплы кавалачак сала, саскрэбла з яго леташнюю соль i парэзала яго на тоненькiя лустачкi.

"Эх, шкада, што куркi не нясуцца пакуль", – паскардзiлася сама сабе i з той жа руплiвасцю кульганула на двор.

Тут адчувалiся перадпрацоўная бадзёрасць i ўзрушанасць, чулiся жарты i рогат.

– Дзеткi! Унучкi! – паклiкала шчаслiвая бабуля. – Хоцькi ў хату, падсiлкуйцеся з дарогi, мае залаценькiя!

Старая адчынiла варотцы, прапускаючы дарагiх гасцей, i вiнавата дадала:

– Вось толькi хлеб выйшаў увесь – выбачайце... Але ж i бульбачка не ўступiць яму...

Нявестка, праходзячы мiма старой, артыстычна завойкала:

– Ой! Вой-вой! А мы ж так спяшалiся сюды, што i пра хлеб забылiся!..

– Нiчога, дзеткi, i бульбачка яда. Нiчога, мае залаценькiя...

Усё радзей i радзей пачалi прыязджаць да яе дзецi. Старая гэта заўважыла не па лiстках календара, якiя адрывала ўрачыста i старанна, а адчула сэрцам... Памёр стары, i за iм падышла да зводу кароўка, бо сена – мужчынская праца. Без кароўкi – нi малачка, нi тваражку, нi смятанкi. Колiсь з гаспадаром бабуля выгадоўвала дзвюх, а былi гады, i трох свiней. Тады дзецi маглi, як кажуць, i каўбаскай падперазацца, i ў траўнi паляндвiчкай паласавацца, а цяпер... Цяпер кволае адзiнае свiнчо, якое калолася перад Калядамi, у той жа дзень размяркоўвалася па гарадскiх сумках дзяцей, а астаткi потым бабуля выдавала сама сабе ашчадна i з аглядкай на заўтрашнi дзень...

Вось i сёння тое сальца, якое магло з'есцiся даўно, бабуля паклала на стол – ешце, дзеткi, ешце, унучкi! На здароўеца!

Сцiпласць бабулiнага стала i беднасць яе кладоўкi адчулi i яе дзецi. Таксама адчулi не нейкiмi там лiсткамi календара, а сваiмi глыбокiмi гарадскiмi сумкамi, якiя раней, ад'язджаючы з вёскi, ледзь паднiмалi, а ў апошнi час закiдвалi ў багажнiк машыны, як пушынку. Чаго было цяпер без карысцi ездзiць у вёску – толькi бензiн палiць ды слухаць скаргi састарэлай мацi на цяжкасцi лёсу.

Не! Яблык, якi аддаў свой сок, ператвараецца ў макуху, а макуху, як вядома, выкiдваюць вон. I хоць дзецi былi не дужа адукаваныя, але гэта засвоiлi моцна: макуху – вон! Ды, аказваецца, рана плюнулi ў старую студню. Жыццё так рэзка змянiлася, што рубель стаў тысячай, а тысяча зрабiлася горш таго ж рубля. Зразумелi людзi, што галоўная надзея – зямля. Яна, як было заўсёды, – i накормiць, i не падвядзе. Зразумелi гэта i бабулiны не дужа адукаваныя дзецi. "Аджалелi" яны бензiну, ускочылi ў свае машыны i прыскочылi да мацi-бабулi, да мацi-зямелькi. Прыскочылi нават без хлеба, бо чулi, што зямля – кармiцелька. А навошта кармiцельцы хлеб? Раз ёсць зямля – павiнен быць i хлеб!