Текст книги "Замалёўкi (на белорусском языке)"

Автор книги: Сергей Давидович

сообщить о нарушении

Текущая страница: 9 (всего у книги 10 страниц)

Часцяком на той лаўцы сядзеў i тата, глядзеў у бок могiлак, уздыхаў. Я б нiколi i не падумаў, што тата, як i я, учапiўся за "маю" неверагоднасць i цешыць ёю збалелае сэрца.

Але неяк прыехала ў Карпiлаўку ў грыбы старэйшая сястра i заўважыла, што тата глядзiць i глядзiць у адзiн бок.

– Што ты ўсё глядзiш на дарогу? – запыталася яна.

– Чакаю, калi з-за павароту пакажацца мацi, – сумна i сур'ёзна адказаў тата.

– Нешта ты дурное гаворыш, бацька! – здзiвiлася сястра.

А я тату зразумеў адразу i быў яму ўдзячны за тое, што не хацелася i яму пагаджацца з тым, што мама пакiнула нас назаўсёды...

КУРЦЫ

Пасля вайны, у пяцiгадовым узросце, мы, малыя дурнi, гуляючы ў дарослых, выцягвалi з-пад бярвенняў сухi мох, закручвалi яго ў паперу i прыкурвалi. Едкi дым выядаў вочы, мы кашлялi, плявалiся, выцiралi слёзы.

Праз нейкiя пяць гадоў, ужо ў Менску, мы з сябрамi-аднакласнiкамi збiралi "бычкi" i дакурвалi iх. На кожным перапынку памiж урокамi бегалi палiць у прыбiральню. Спрабаваў змагацца з нашай бязмозгласцю сам дырэктар школы, якi за маленькi рост прыдбаў мянушку "Карандаш". Вось гэты Карандаш, пасля званка на ўрок, станавiўся на ганак школы i ўсiх нас прыпыняў i прымушаў хукаць... Дзякуй таму Сяргею Данiлавiчу, дырэктару школы, за тое, што ён хацеў уратаваць нас ад атруты.

У чатырнаццаць год, цяпер ужо ў Карпiлаўцы, я афiцыйна пачаў пракурваць сваё здароўе пры бацьках, хоць мама i пратэставала, але было позна – я стаў заядлым палiльшчыкам.

Дымiў я, як кажуць, налева i направа аж да трыццацi гадоў. Потым адчуў, што не ў той бок iду. Твар мой набыў нездаровы выгляд, пачаў балець страўнiк, i я, набраўшыся мужнасцi, кiнуў палiць.

Праз некалькi год здароўе наладзiлася, i мне сёння жудасна ўспамiнаць той пракураны перыяд майго жыцця. Прыемна ўспомнiць толькi адно – сярод курцоў-дзяцей i падлеткаў не было нiводнай дзяўчынкi. Сёння – здурнеў свет... Ой! Што я кажу! Якi свет?!

Сёння ўвесь, як яго завуць, "цывiлiзаваны свет" рашуча i свядома асвойвае здаровы лад жыцця. Не толькi дзецi i падлеткi, амаль усе дарослыя аб'явiлi вайну тытуню i алкаголю...

У нас жа сёння нельга зайсцi нi ў адну ўстанову – па ўсiх калiдорах, ва ўсiх кабiнетах вiсiць густы, застойлiвы смурод цыгарэтнага дыму.

I ўсё ж галоўная трагедыя нашага грамадства ў тым, што большасць дзяўчынак-падлеткаў атручана нiкацiнам. I кураць яны "запоем", з хваравiтай прагавiтасцю. Яны працягваюць атручваць сябе i тых, каго народзяць. Гэты жах ацяжарваецца тым, што i дзяржава, i грамадскасць, i бацькi робяць выгляд, што нiчога не бачаць.

Калi дадаць да фiзiчнага нездароўя нацыi ўстойлiвую маральную хваравiтасць, то будучыня ў нашай нацыi сумная – нават трагiчная.

СIЛА I СЛАБАСЦЬ ДУХУ

Жыццё набягае хвалямi падзей, зацiшша, узлётаў i падзенняў.

Бываюць часы, калi свет робiцца цесным для душы – для думак, памкненняў, пачуццяў, натхнення. Адчуваеш сябе значным, усемагутным, акрыленым. Пiшацца, творыцца, здзяйсняецца!

Задуманае iмкнецца на паперу, на палатно – у свет слоў i фарбаў. Гэта гама натхнёнасцi i ўзнёсласцi душы нагадвае буйное цвiценне саду, калi кожная кветачка не жадае думаць пра пустацвет, а марыць апылiцца i ператварыцца ў цудоўны плод.

Такое сонцастаянне душы – шчаслiвая пара для творцы. Сiмфонiя створанага ў гэты час гучыць асаблiва звонка i ўзнёсла.

Бываюць часы, калi не хочацца жыць. Змрок у душы, змрок у вачах, цемра наўкола. Гэта крытычныя i вельмi небяспечныя для творчага чалавека часы. Усё, што зрабiў i робiш, выглядае непатрэбным, дробязным, i цяжка зразумець, для чаго на гэтым свеце ты сам.

I гэты перыяд не бясплодны, бо творчы працэс не спыняецца нiколi.

Пад чорнымi хмарамi псiхалагiчнага надлому творчая душа нараджае пранiзлiва-балючыя, глыбока-трагiчныя, асаблiва кранальныя творы. Можна нават паспрачацца, якi стан душы з'яўляецца больш магутным штуршком i стымулам для нараджэння значных мастацкiх твораў. Думаю, што кожны па-свойму будзе мець рацыю, бо ў творчага чалавека пастаяннай душэўнай раўнавагi нiколi не будзе.

Як дзень мяняе ноч, так i ў творчай душы кароткае зацiшша будуць мяняць буры эмоцый, а сонечнасць будуць закрываць хмары адчаю.

I яшчэ адна цiкавая асаблiвасць: у душу звычайнага чалавека зазiрнуць немагчыма, яна, як кажуць, поцемкi.

Душа ж творчага чалавека як на далонi, яна – у ягоных творах.

МАМА

Усе мы – кропелькi той адвечнай, невычарпальнай крынiцы, iмя якой – мама. Нiколi не перасыхае гэтая крынiчка – нiколi не памiрае мама. Яна – у нашых сэрцах, нашых думках, яна заўсёды побач з намi – у радасцi i горы, яна тое адзiнае асяроддзе, па-за якiм чалавек iснаваць не можа...

Мая мама – самая прыгожая ва ўсiм свеце. Мая мама – самая добрая ва ўсiм свеце. Мая мама – самая працавiтая ва ўсiм свеце, i яшчэ... мама была няшчасная, бо не дай Бог нiкому перажыць пяцёра сваiх дзяцей.

Але i ў беднасцi, i ў горы мама была шчаслiвая тым, што выраслi, вывучылiся астатнiя дзецi, нарадзiлiся ўнукi...

Першая песня, напiсаная мной з кампазiтарам Эдуардам Зарыцкiм, была прысвечана маме i пачыналася словамi: "Ты ў свеце самая прыгожая..."

Я ганаруся сваёй мамай за прыгажосць яе душы, за яе чалавечую годнасць i мужнасць, з якой яна прайшла праз усе жыццёвыя выпрабаваннi, асаблiва ў гады Вялiкай Айчыннай вайны. Мама выпякала партызанам хлеб, а калi немцы спалiлi хату, засталася з партызанскiм атрадам у лесе.

Дзякуючы толькi ёй мы, чацвёра яе дзяцей, засталiся жывымi, вырвалiся з нямецкага акружэння на Палiку, дзе загiнулi сотнi i сотнi людзей, нават без дзяцей на руках.

Дзякуючы ёй мы не памерлi ад пасляваеннага голаду, калi не было нi крошкi, нi лушпiнкi, нi зернетка. Гэту "ласку" жыцця я добра памятаю.

Дзякуючы маме мы не памерзлi ў сырой i халоднай зямлянцы, уратавалi свае душы ад жорсткасцi i нянавiсцi да ўсiх i ўсяго. Мама не скардзiлася, не ныла, яна змагалася за нас...

Усё сваё жыццё, колькi памятаю, мама не выпускала з рук iголку "абнаўляла" кожны вечар да позняй ночы нам i сабе вопратку, ляпiла i ляпiла лацiну на лацiну...

Каб звязаць тыя нiткi ў адну, можна было б абматаць зямны шар, як клубок...

Каб прыкласцi тыя лацiны адна да другой, атрымаўся б агромнiсты, на ўсё неба транспарант, на якiм можна было б напiсаць, бачнае ўсяму свету: "Слава КПСС!"

Бацькi дажывалi свой век у дзесяцiметровым пакойчыку – у бараку ў Вознiцкiм завулку ў Менску, куды iх забраў брат Косцiк, калi я служыў у войску. Сам я жыў з жонкай i дачкой у васьмiметровым пакойчыку на агульнай кухнi, разам з другой сям'ёй.

Бягу, бывала, да бацькоў праведаць iх, ведаю, што галодныя сядзяць, але ў самога ў кiшэнi тры рублi, а да палучкi – тыдзень. Заскочу ў краму, куплю бутэльку малака, пару тварожных сыркоў, батон ды маме цытрамону ад галаўнога болю. Вось рубель i "ляснуў"! I гэтак кожны раз – страсаеш капейкi, бо самi з жонкай не маглi звесцi канцы з канцамi.

Вось i перабiвалiся мае бацькi з хлеба на ваду, а тыя, хто наўмысна стварылi такiя ўмовы iснавання, жыравалi, адгарадзiўшыся ад людзей хлуслiвымi лозунгамi. Прыдумалi так званую "савецка-партыйную" работу, якая дазваляла i жыраванне, i персанальныя пенсii, а вось за жыццё, аддадзенае дармавой калгаснай катарзе, не плацiлi анiякай пенсii.

I ўсё ж трэба аддаць належнае дзяржаве, якая злiтавалася i прызначыла пенсiю тату за тое, што ён, пасля шасцiдзесяцi гадоў, працаваў у розных некалгасных шарагах вартаўнiком. Пенсiя складала аж пяць рублёў i семдзесят пяць капеек, i адбылося гэта пенсiйнае "свята", калi тату было семдзесят гадоў.

У апошнiя гады мамiнага жыцця мы, усе яе дзецi, кожную нядзелю збiралiся сем'ямi разам вакол мамы, шумна абедалi, горача спрачалiся i гутарылi, спявалi. На ёй трымаўся свет нашых узаемаадносiн, наша кроўнае адзiнства.

Не стала мамы – i ўсё пасыпалася. Мы паселi па сваiх кватэрах, нас паглынулi сямейныя дробязi, мы пачалi аддаляцца адно ад другога.

Вось што значыцца мама!

Мама была старэнькая, нямоглая, але яна была. Я адчуваў яе прысутнасць кожнай крывiнкай, я адчуваў сябе дужым, значным, патрэбным гэтаму свету...

Пасля яе смерцi я адчуў сябе псiхалагiчна нямоглым, адзiнокiм, непатрэбным, слабым. Жыццё страцiла цiкавасць, каляровасць, сэнс. Даўно злавiў сябе на горкай думцы: "Пры маме я жыў, без мамы – дажываю..."

Вось што значыцца мама...

Мама не толькi касiла i жала, яна яшчэ i сеяла. Яна, думаючы пра будучыню, сеяла ў сэрцах сваiх дзяцей i вакол сябе любоў i дабрыню. Мама паспела ўбачыць i ўсходы, i плады сваiх жыццёвых намаганняў, таму, спадзяюся, што душа яе знайшла спакой...

Згаданая вышэй песня пра маму заканчваецца словамi: "Насiце ў сэрцы слова "мама" без слова горкага "была"..."

Нiколi не памiрае мама, нiколi не перасыхае адвечная, невычарпальная крынiца яе пяшчоты i дабрынi. Мама жыве ў маiм сэрцы, я ў думках размаўляю з ёю, раюся.

Мая мама – самая лепшая ў свеце!

ТАТА

Мой тата нарадзiўся ў самым пачатку гэтага стагоддзя i, як нi дзiўна, быў адзiным дзiцем у сям'i. Згадзiцеся, што такiх сем'яў у той час, ды яшчэ ў сельскай мясцовасцi, амаль не было. Пяць, а то i дзесяць дзяцей – звычайная справа. Напрыклад, тата з маёй мамай "прыдбалi" аж дзевяць дзяцей, сярод якiх, канешне ж, i я.

Але гэта – не апошняе "дзiва", якое было звязана з маiм татам. Месцам яго нараджэння i жыхарства быў хутар Рубеж з маляўнiчымi сядзiбамi чатырох гаспадароў, якiя мелi, уявiце, аднолькавае прозвiшча – Давiдовiч. Цi ж гэта не дзiва?!

Татаў тата, Давiдовiч Рыгор, жыў не бедна – меў сваю зямлю i нават свой "шнурок" лесу. Астатнiя тры Давiдовiчы зямлю хоць мелi, але лесу ў iх не было.

Яшчэ ў юнацтве тата навучыўся выдатна граць на гармонiку – адных толькi полечак, самых розных, з драбнюткiмi пераборамi, мог "сыпаць" ўвесь вечар, таму быў на расхоп у моладзi.

Вядома ж, за такiм здатным ды "багатым" кавалерам дзеўкi, як кажуць гужам! Але атрымалася, для большасцi, – ды мiма, бо мама ўсiм "уцерла" нос i, пакiнуўшы Карпiлаўку, стала ў Рубяжы маладой гаспадыняй, праўда, пад пiльным вокам свёкра...

Яшчэ адно "дзiва" перакрыжавалася з татавым лёсам праз усiм вядомыя, таксама маляўнiчыя Акопы – сядзiбу-фальварак, якi арандавала мацi Янкi Купалы i дзе так лёгка i плённа пiсалася песняру. Ды як было не перакрыжавацца Акопам з татавым лёсам, калi хутар Рубеж знаходзiўся меней чым за вярсту ад Акопаў? Гэта ж самыя блiзкiя суседзi, якiя, каб i не хацелi ведаць адзiн аднаго, усё роўна ведалi б.

Мне крыўдна сёння заходзiць у фiлiял музея Я. Купалы ў Харужанцах i не бачыць даведкi пра тое, што рубяжскi Федзя (гэтак тады клiкалi тату) быў самым блiзкiм суседам Купалы па Акопах. Татава звышсцiпласць i звышпрыстойнасць за ўсё жыццё не дазволiлi нi разу вытыркнуць на людзi ўласнае "я".

Мне вядомы прозвiшчы некаторых i аднавяскоўцаў, i жыхароў суседнiх вёсак, якiя i краем вока не бачылi Купалу, але, маючы добра "падвешаны" язык, "лезлi ў вушы" многiм карэспандэнтам, расказваючы байкi-небылiцы.

А пра свае, хай i выпадковыя, сустрэчы з паэтам, пра тое, што Купала на трэцi дзень вяселля таты з мамай (гулялi ж раней тыдзень) мiмаходзь зайшоў павiншаваць Рыгора з "набыццём" нявесткi, тата расказваў у вузкiм сямейным коле, ды i то скупа i неахвотна, як бы саромеючыся, – вось, маўляў, хвалько!

Ды Бог з iм, з музеем – хоць бы хапiла ў iм месца сучасным "класiкам" якiя называюць сябе "вучнямi" Iвана Дамiнiкавiча, якога яны i ў вочы не бачылi. Але, як гаворыцца, трэба ўмець сябе прыпаднесцi...

Дзякуй шчыраму чалавеку – Уладзiмiру Содалю, што пiсаў некалi пра маiх бацькоў i прагнуў адшукаць той татаў гармонiк, якi чуў колiсь у Рубяжы Янка Купала. Але дзе ж яго знойдзеш, той гармонiк, калi згарэў ён у полымi вайны разам з хатай i ўсiм скарбам...

Вайна... Войны тату не абмiнулi, яны зацягнулi яго ў сваю крывавую сячкарню i бязлiтасна ламалi i крышылi лёс, здароўе, псiхалогiю. Войны, праз якiя прайшоў тата, называлiся, па яго словах, "фiнская", "нямецкая" i "японская". Цi не замнога для аднаго чалавека?..

Яшчэ адно – i самае незразумелае "дзiва": тата, прайшоўшы праз нечалавечыя выпрабаваннi, анiводнага разачку не мацюкнуўся – нi на маму, нi на дзяцей, нi на знаёмых.

Нават проста так, "абстрактна" – на жыццё цi на долю...

Тата – жыццёвая загадка, вялiкая таямнiца, якiя ён панёс з сабой у iншы свет. Нiколi нiкому не скардзiўся, нiколi нiкога нi аб чым не прасiў, цягнуў сваю лямку сумленна да канца. Што было ў ягонай душы, у ягоным сэрцы – не вядома...

Калi не стала мамы, тата падышоў да труны i пранiкнёна сказаў адзiнае: "Што ж ты, бабка, пакiнула мяне аднаго?.."

Потым наступныя, апошнiя, тры гады свайго жыцця раскладваў перад сабой фотакарткi мамы i моўчкi гадзiнамi сядзеў над iмi, перабiраючы i перакладваючы... Якi агонь спальваў яго сэрца?

Нашы з iм адносiны былi па-мужчынску стрыманыя, але адчувалася ўзаемная душэўная цеплыня i няўмела схаваная любоў адзiн да аднаго.

Здаецца, сёння я б "задушыў" яго ў сваiх шчырых абдымках, а тады...

Татавы рукi ўмелi амаль усё рабiць i майстраваць. Касу калi адклепле, "адцягне" – не каса, а брытва, можна было ёй галiцца.

Калi зробiць бочачку цi ражачку – камар носа не ўткне памiж клёпкамi. Калi насмалiць дратву ды падшые валёнкi цi боты – зносу iм няма...

I яшчэ адно цiкавае "дзiва" ў татавым лёсе. Калi бальшавiкi знiшчалi хутары, давялося тату з сям'ёй жыць у доме другога знакамiтага земляка Антона Лявiцкага (Ядвiгiна Ш.), якога паслякастрычнiцкая завiруха сагнала з гнязда, i ён вымушаны быў пакiнуць Карпiлаўку.

Тады разам з нашай сям'ёй у доме Лявiцкага жылi адначасова i другiя сем'i, якiх, у сваю чаргу, таксама спаролi з абжытых вуглоў.

У Карпiлаўцы i навакольных вёсках жывуць яшчэ людзi, якiя памятаюць цiхага, сцiплага, працавiтага чалавека, таленавiтага музыканта – рубяжскога Федзю...

На Малабяседскiх могiлках пад чорнай мармуровай плiтой знайшлi свой вечны спакой два залатыя сэрцы. Ляжаць, склаўшы працавiтыя рукi, два родныя мне чалавекi – мама i тата...

Калi давядзецца ехаць вам па Даўгiнаўскаму шляху, прыпынiцеся на хвiлiнку ля могiлак – гэта i будзе данiна павагi пакаленню сумленных i працавiтых людзей.

ПАРАЗУМЕНЦЫ

Як абрыдаў за жыццё маналог!

Колькi сябе памятаю, толькi i чую нечыя перакананнi, нечую "праўду".

Безумоўна, кожны мае права на свае погляды, на свае меркаваннi, кожны павiнен заставацца самiм сабой, бо чалавек – гэта асоба, унiкальны сусвет.

Але ж i я – не дурань! Дайце i мне слова! Выслухайце мяне! Няхай нашы сустрэчныя меркаваннi сутыкнуцца лбамi так, каб абсыпалася тынкаванне памылковасцi i агалiлася, зрабiлася бачнай усiм iсцiна.

Нiчога ў свеце няма даражэй за iсцiну! А iсцiна высвечваецца толькi ў дыялогу.

Усвядомiўшы гэту няхiтрасць, я даўся наўцёкi ад маналога i пачаў шукаць субяседнiкаў, з якiмi было б цiкава шукаць паразуменне.

Сёння, сярод нашай адасобленасцi i адгароджанасцi адзiн ад аднаго, здавалася б, знайсцi такiх паразуменцаў вельмi складана.

Не! Не складана! Наадварот – надзвычай лёгка! Яны – побач. Iх трэба заўважыць i аддаць iм павагу.

Падыходжу, перш-наперш, да плуга, без якога не будзе нi хлеба, нi дабрабыту. Менавiта плуг, адным з першых, навучыў мае рукi быць дужымi, правiльна i роўна накiроўваць баразну жыцця. Менавiта плуг прывучыў мае ногi знаходзiць тыя кропкi апоры, якiя не дазваляюць хiстка i няўпэўнена iсцi па зямлi. Менавiта дзякуючы плугу я ўжо з чатырнаццацi гадоў адклаў у сваiх мазгах галоўную для мяне iсцiну жыцця: "Хто навучыўся паважаць працу – нiколi не зняважыць чалавека".

З такiмi думкамi я падышоў да плуга, ласкава дакрануўся да яго.

– Дзякуй табе, плужа! Вось стаю я ля цябе, пасiвелы, пасталелы, i зноў чую перад сабой гарачае дыханне каня, зноў аддаюцца ў рукi гулкiя ўздрыгваннi твайго цела пры сутыкненнi нарога з каменнямi, душой улаўлiваю мяккае пашоргванне цёплых скiбаў зямлi, якiя ты па-гаспадарску раўнютка i далiкатна пераварочваеш... Дзякуй табе, дружа, што я зноў адчуў сябе маладым i патрэбным зямлi...

Плуг стомлена адказаў:

– О-о, браток!.. Знасiўся мой сталёвы нарог, як з'ядаюцца зубы ў чалавека. Станчэў i сцёрся мой лямеш, але ж усё гэта адбылося дзеля сапраўднага жыцця. Сёння i я жыву ўспамiнамi i толькi тады адчуваю сябе дужым i годным, калi зноў за мной паслухмяна ўкладваецца ралля.

Я моўчкi ўздыхнуў. Хацелася памаўчаць, каб не распужаць успамiнаў.

– А памятаеш першую нашу баразну? – пачуў я ад плуга.

– Як бык памачыўся, – сканфузiўся я. – Блазнюк быў я яшчэ – прабач...

Пакланiўся я плугу i падышоў да сваёй даўняй прыяцелькi – касы, якая вiсiць пад страхой на канцы кроквы. Асцярожна ўзяўся за адшлiфаванае да бляску маiмi ж рукамi касiльна i зняў яе з кроквы.

– Ты ж мая гаротнiца! Гэта колькi ж трэба скасiць сакаўной, роснай травы, каб так патанчэць i знасiцца!..

Сапраўды, кропля здольна камень пратачыць...

Каса тоненька дзынкнула:

– Не, не гаротнiца я! Толькi напачатку свайго жыцця гаравала я, што рэжу па жывому i траву, i краскi ў ёй, пазбаўляю iх жыцця. А потым зразумела, што хутка перастаiць трава, пажухнуць краскi i зробяцца не патрэбнымi нiкому.

– Карысная справа – класцi пракосы! – падтрымаў я касу. – Аднак i падкляпаць цябе не пашкодзiць, адцягнуць малатком тваё лязо.

– Ведаю, што пара мяне мяняць, – уздыхнула каса. – Ведаю i баюся гэтага.

Я i сам даўно адзначыў, што шкадаваў сваю памочнiцу, але адкладваў куплю новай касы, бо не адну ясную ранiчку сустракаў з ёй, не адну зiмку ела наша кароўка сена...

Быццам зазiрнуўшы мне ў душу, каса насцярожана, з надзеяй дзынкнула:

– А як весела я колiсь пасвiствала ў траве з кожным тваiм узмахам! О-хо-хо...

Помнiў я i гэта, помнiў i тое, як мужна цярпела яна, калi я не заўважаў у траве камень, i iскры, як гарачыя слёзы, выскаквалi з-пад касы...

А па-другое, я i сам не надта адстаў ад яе – састарэў i паднасiўся.

З пяшчотай пагладзiў я касу:

– Сёння ж адкляплю цябе – будзеш як новая! Мы яшчэ з табой накосiм-напракосiм!

Зняў я касу з касiльна i паклаў на калодку, каб вечарам выканаць сваё абяцанне. У гэтую ж калодку была ўторкнута сякера, з якой, каб i хацеў, не мог бы размiнуцца без бяседы.

Гэта сякера, дарэчы, як i плуг, i каса, засталiся мне пасля таты.

Тата бярвенцы абчэсваў, бы той станок, – раўнютка i гладка.

Ад таты перайшлi да мяне не толькi яго дапаможцы, а i ўменне карыстацца iмi, любоў да працы.

– Ну, здарова жывеш! – вiтаюся з сякерай.

Маўчыць сякера, не адказвае, робiць выгляд, што не чуе мяне.

Яе маўчанне мне зразумела – крыўдзiцца! Гэта ж я нядаўна прыдбаў сабе шчапак, вось сякера i прыраўноўвае...

А што мне заставалася рабiць? Нарэзаў я дроў, а яны таўшчэзныя, камлюкаватыя, пакручаныя. Паспрабаваў шчапаць iх сякерай – замучыўся. Тады я i купiў шчапак, ад якога самы тоўсты камель разлятаецца, як арэх пад малатком.

– А памятаеш, – зноў звяртаюся да сякеры, – як мы з табой выцацкавалi лазеньку?! О, як хораша i старанна выгладжвала ты бярвенцы ды розныя рэечкi! Што б я рабiў, каб не ты? – падлiзваюся я да сякеры.

Чую, не вытрымала сякера, памякчэла душой.

– Пра лазню ды пра прыбудаваную да хаты веранду – мае лепшыя ўспамiны. Не падкачалi мы, не асаромелiся!

Дзякуй Богу, думаю, удалося разгаварыць сякеру, адвесцi яе крыўду ад тых дроў ды ад шчапака...

– Але ж твой тата абыходзiўся без шчапака! – куснула сякера. – Цi ж ты забыўся, як ён шчапаў тоўстыя калодкi?

Як я мог забыцца?.. Што яна гавора?.. Тата ставiў калодку, пляваў на далонi, замахваўся сякерай i ў момант удару сякеры па калодцы выдыхаў моцнае i рэзкае – "Гах!".

Гэта падабалася сякеры, а калодкам, наадварот, татаў "гах" не падабаўся яны разляталiся ад першага ўдару.

Я зрабiў выгляд, што вiнавачуся перад сякерай.

– Згодзен! Згодзен! Тата лепей шчапаў дровы... Але трэба памiрыцца са шчапаком, не выкiдваць жа яго!..

Тут выйшла з хаты жонка:

– З кiм ты там размаўляеш?

Я разгубiўся i збянтэжана ляпнуў:

– Я?.. Я тут сяброў сустрэў...

Жонка азiрнулася i нiкога не заўважыла.

– Ты ўжо зусiм здурнеў на старасцi гадоў! Сам з сабой гадзiну нешта плешчаш... Iдзi палуднаваць!

Пагладзiў я тапарышча, уздыхнуў i пасунуўся ў хату, памятаючы, што чакаюць маёй падзякi i рыдлёўка, без якой не пасадзiш дрэўца, не ўскапаеш грады, i вiлы, i гэбаль, i граблi, i пiла з малатком.

АКНО

Што можна ўбачыць, гледзячы з хаты ў акно? З гарадской кватэры можна, напрыклад, убачыць процьму машын, атруцельнiц паветра, табалу мiтуслiвых, занепакоеных сваiм жыццём людзей цi сабак, якiя загаджваюць без таго загаджаную зямлю, – iдзеш i няма куды ступiць.

Зiмой можна бачыць, як тыя ж сабакi апаражнiлiся, а праз некалькi хвiлiн на гэтае жа "замiнiраванае", але прыпудранае снегам месца кладуць дыванок цi дарожку, каб "асвяжыць"...

Яшчэ можна бачыць, як насупраць, на балконе суседняга дома, гаспадыня старанна развешвае вымытую пасцельную бялiзну ды свае начныя кашулi, а праз хвiлiну, на другiм балконе, этажом вышэй, другая гаспадыня вытрасае пыл i смецце з сваiх падножных ануч – той пыл, як дышла, упiраецца ў зямлю...

Яшчэ можна назiраць, як... А цi варта пералiчваць тое, што нам добра вядома i даўно намазолiла вочы? Няхай яно застаецца там, дзе не можа не быць. Лепей сяду я ля акна бацькоўскай хаты ў сваёй Карпiлаўцы, глыну свежага паветра i паспрабую ўбачыць вачыма душы, поглядам сэрца тое, што адбывалася на невялiчкiм кавалачку зямлi.

На жаль, адбывалася тут рознае, сярод якога i сумнае, i трагiчнае. I галоўная трагедыя ў тым, што зямля, адчуўшы нядбайныя адносiны да сябе, перастае радзiць, нiбы помсцiць людзям за тое, што тыя адвярнулiся ад яе...

Гляньце ў акно. Вунь палi, на якiх колiсь каласiлася жыта i ячмень, прываблiвала пчол грэчка, набiрала моц бульба. А вунь жанчыны, сярод якiх i мая мама, iрвуць калгасны лён. У кожнай жанчыны свой надзел, свая норма. Лён iрваць рукамi цяжка, марудна. Да жанчын падыходзiць з ружжом за плячыма падлетак. Гэта я, разявiўшы рот, цягаўся па лесе. Нешта ж мне стрэлiла ў мазгi, i я, паклаўшы ламанку, памагаю маме адужаць яе надзел.

Мама з гонарам паглядзела на жанчын – вось якi ў мяне сынок! Але я, скубянуўшы некалькi разоў, iду дамоў адпачываць – "спрацаваўся" на паляваннi. Вось табе i сынок!

А вунь, правей, ужо другiм днём, гэты ж падлетак важна сядзiць на скрынi, пастаўленай на падводу, i кiруе паркай коней. Конi ступаюць паволi, бо абапал падводы гэтак жа паволi iдуць жанчыны, якiя на хаду збiраюць каменне i кiдаюць у скрыню. Каменне невялiкае, але яго многа, аж поле белае, вось i трэба зямлю "прыбраць" перад пасяўной. Такая працэдура паўторыцца праз два-тры гады зноў, бо каменне выворваецца, вымываецца дажджамi – расце, як грыбы...

Сёння, амаль праз паўвека, сустракаюцца тыя, "мае", крушнi...

Раптоўна трывожна зацiўкалi птушачкi i замiтусiлiся на вiшнi ля майго акна, адарваўшы мяне ад успамiнаў. А-а! Гэта суседская котка Лялечка iдзе да мяне ў госцi! Мушу iсцi i я да дзвярэй, сустракаць яе, бо нельга сваю сяброўку пакiдаць без увагi i пачастункаў...

Вяртаюся да акна i "бачу" галоўную штогадовую падзею – малацьбу жыта.

Камбайнаў раней было мала, наша брыгада знаходзiлася ў самай глыбiнцы, таму жыта касiлi косамi. Прывязвалi да касiльна арэхавую цi лазовую дугу, каб яна захоплiвала высокае жыта, i клалi пракосы. За намi iшлi жанчыны, круцiлi перавяслы i вязалi снапы. Потым снапы звозiлi i складвалi ў сцiрты, i тыя сцiрты пакорна чакалi прыбыцця ў нашу брыгаду камбайна.

Вось камбайн пад'язджае да сцiрты, i камбайнёр уключае барабан. Са сцiрты два чалавекi пачынаюць скiдаць снапы, з якiх унiзе хуценька здзiраюць перавяслы i жыта каласамi ўперад падаюць у барабан.

Ля бункера стаяць падводы са скрынямi, куды будзе ссыпацца вымалачанае зерне.

Абслугоўваць барабан цяжка – патрабуецца спрытнасць i рухавасць.

Ды i асцюкi з пылам лезуць у вочы, за карак, закаркоўваюць вушы, нос. Таму мы ўвесь час мянялiся – то скiдалi са сцiрты снапы, то глыталi пыл з асцюкамi ля барабана.

Калi заканчвалася адна сцiрта, пераязджалi да другой. У канцы дня цяжка было пазнаць адзiн аднаго, настолькi мы абрасталi "хлебным" пылам i смеццем ад саломы.

Малацьба працягвалася не адзiн дзень i заканчвалася шумным застоллем. Камбайнёра з памочнiкам садзiлi на куце, бо яны – галоўныя асобы, i налiвалi iм поўныя шклянкi самагонкi...

А вось i зiма! Бялюткая, пушыстая, усё зiхацiць i пералiваецца iскаркамi пад сонечнымi промнямi! А колькi цецерукоў вунь на тых бярозах! Чорныя, аж блiшчаць на сонцы – вачэй не адарваць! Яны вабяць да сябе, казычуць паляўнiчае сэрца – i я не вытрымлiваю. Хапаю ружжо, накiдваю ватоўку i выскакваю з хаты.

Цецярук – птушка асцярожная, хiтрая. Мала таго што садзiцца на бярозы, з якiх бачна ўсё наваколле, дык яшчэ падстрахоўваецца "вартаўнiком". Той чапляецца за самую вяршыню i не ласуецца, як усе, бярозавымi завушнiцамi, а пiльна пазiрае навокал.

Цi ж мог я, падлетак, пачынаючы паляўнiчы, падкрасцiся да iх незаўважаным? Мне здавалася, калi я лягу на снег i буду пацiху падпаўзаць, яны на мяне не звернуць увагi. Дзiвак!

Напоўзаюся, бывала, за дзень да поўнай змакрэласцi – i вопраткi, i абутку.

Ледзь толькi я падпаўзаў на небяспечную для iх адлегласць, яны лапаталi крыламi i пераляталi на другiя барозы. Але гэта мяне не спыняла. Азарт распаляў, i я старанна пракладваў у снезе жыватом глыбокiя барозны.

Пазней я даведаўся, што цецерука можна "браць" на такавiшчы цi наганяць на другога паляўнiчага, якi схаваўся.

А ёсць самы надзейны спосаб – запрэгчы каня, сесцi ў санi i роўненька ехаць да тых цецерукоў. Чамусьцi яны зусiм не баяцца чалавека на санях цi на падводзе.

Паступова цецерукi, якiх была цэлая процьма, пачалi знiкаць з нашых лясоў. Кажуць, што iх паатручвала хiмiя. Магчыма, i хiмiя або нашкодзiлi яноты цi яшчэ якая халера, але яны знiклi. Гадоў пяць назад можна было ранiцай цi вечарам паслухаць iх чуфыканне ды балбатанне альбо ўбачыць аднаго-двух на бярозах. Сёння лясы маўчаць, бярозы асiрацелi...

Аказваецца, цецярук – яшчэ i прадказальнiк зiмы. Мой сусед-нябожчык, якi пры жыццi дрэнна чуў, прасiў мяне напрыканцы лета:

– Ты рана прачынаешся i добра чуеш, таму ўважлiва слухай. Як толькi пасля летняга маўчання першы раз заспявае цецярук – роўна праз тры месяцы ляжа снег.

Я з недаверам адносiўся да гэтай байкi, але, пачуўшы балбатанне цецерука i падлiчыўшы днi, здзiвiўся. Праходзiла тры месяцы – i выпадаў снег. Нi днём раней, нi днём пазней! I правяраў я гэта не адзiн год. Вось вам i цецярук...

Цяпер сучаснае "вiдовiшча"... Чуецца браханне чужых сабак, перад якiмi ледзь бег узмакрэлы, абяссiлены алень. Магутны самец з шыкоўнымi рагамi спынiў свой бег, спрабуючы аддыхацца.

Ён ужо не звяртаў увагi на сабак – страх знiк разам з сiламi. Яго мокрыя бакi цяжка ўздымалiся i апускалiся.

Мы з жонкай выбеглi за варотцы, каб адагнаць сабак, але алень пацiху паклыпаў далей, блiжэй да свайго трагiчнага канца. Ён яшчэ раз спынiўся на сярэдзiне поля, абкладзены сабакамi, i праз хвiлiну падаўся цераз дарогу ў выратавальны лес.

"Дзякуй Богу! – забiлася сэрца. – Уратуецца!"

Але на шалёнай хуткасцi пранеслiся некалькi "уазiкаў" наперарэз аленю.

А-а! Гэта мясцовае начальства забаўляецца... Браканьеры!

Пачуўся глухi стрэл i... унукi гэтых вар'ятаў, магчыма, нiколi не ўбачаць дзiвоснай прыгажосцi, якую б мог пакiнуць пасля сябе на зямлi гэты алень...

А вунь, за полем, кудлацiнка лесу, якая прыцiскаецца да шашы. Пяць гадоў назад грыбнiк знайшоў на дрэве нежывога чалавека. Бедалага быў босы, амаль голы – толькi лёгкi спартовы касцюм, хаця была восень. Нiхто яго не апазнаў так i пахавалi, безыменнага... Навошта чалавеку ехаць у белы свет, каб павесiцца? Хто надумаў гэта зрабiць, той робiць у сваёй мясцовасцi. Хутчэй за ўсё, вывезлi яго на машыне i "дапамаглi" накiнуць пятлю на шыю. Зямля яму пухам...

Не, лепей вярнуцца ў мiнулае. Сучаснасць – жорсткая, бязлiтасная, страшная. Людзi паступова, непрыкметна для сябе зачарсцвелi.

Але i мiнулае ўсё не перакажаш, нават тое, якое ахоплiвае абрыс майго акна...

Па дарозе, што насупраць, маленькай дзяўчынкай бегала мая мама. Па гэтай жа дарозе яна ад'ехала да апошняга прытулку. Праз тры з паловай гады за ёй падаўся i тата.

Вось тры друкаваныя радкi, а ў iх – цэлы чалавечы век...

На гэтай дарозе пачынаўся i мой жыццёвы шлях. Па ёй я шмат гадоў хадзiў i на вечарынкi, i на працу. Адсюль, па гэтай дарозе, паеду i я да сваiх бацькоў, да аднавяскоўцаў.

Шмат чаго можна было б "убачыць" з акна, але каму гэта цiкава?

Я наўмысна прапусцiў самую галоўную i трагiчную падзею, калi нямецкiя кулямёты "прыцiснулi" карпiлаўцаў памiж вёскай i ратавальным лесам. Тут, насупраць акна, многiя загiнулi, тут была паранена мая мама, якая прыцiскала мяне i паўзла разам з астатнiмi дзецьмi. Пашанцавала: выжылi, уцяклi...

Другiм разам немцы наскочылi на досвiтку, калi вёска яшчэ спала, але пра гэта я пiсаў у другiм творы...

Можна было б расказаць пра тое, як колiсь ваенны чатырохматорны самалёт вымушаны быў па нейкай прычыне сесцi "на бруха", пассякаўшы пры гэтым вяршынi дубоў. Тады ўсе ў самалёце засталiся жывымi, а Карпiлаўка, пакуль самалёт разбiралi ды вывозiлi, зрабiлася пупам зямлi. Цi ж гэта не падзея?!

Мог бы я падрабязна распiсаць, як нашу падслепаватую суседку ўкусiла за нагу гадзюка, а я, дасцiпны, хацеў разрэзаць тое месца i выцiснуць яд. Не дазволiлi...

Расце за маiм карпiлаўскiм акном вiшнячок, якi пакiнула мама, зацвiтаюць ружы i iншыя кветкi, пасаджаныя яе рукой. Сярод iх – яблынька, якую выкапаў я на сядзiбе Антона Iванавiча Лявiцкага. Там яна б загiнула, а тут будзе жыць, як жыве памяць пра майго аднавяскоўца – Ядвiгiна Ш.

Прабачце, зачыняю акно...

ЛЯ АПОШНЯЙ РЫСЫ

Цi ёсць на свеце чалавек, якi б не баяўся смерцi? Якiх-небудзь дваццаць гадоў назад я адназначна адказаў бы: "Не!"

Сёння, а мне ўсяго пяцьдзесят сем, я задумваюся над гэтым пытаннем i схiльны згадзiцца, што шмат людзей сустракаюць свой непазбежны вынiк даволi спакойна.

Размова не iдзе пра тых, хто ў росквiце гадоў, не рэалiзаваўшы сваiх мараў i задумак, вымушаны з-за хваробы цi iншай недарэчнасцi спынiць свой жыццёвы шлях. Гэта страшна i несправядлiва.

Размова пра тых, хто рэалiзаваў сябе, калi было што рэалiзоўваць, i выкарыстаў свой жыццёвы рэсурс.

Бог мудры, ён падводзiць чалавека да апошняй рысы непрыкметна, паступова, асцярожна, даючы магчымасць чалавеку пераасэнсоўваць, пераацэньваць, нешта прымаць, штосьцi адвяргаць.

Цяпер, азiрнуўшыся назад, бачу сябе ва ўсiх узростах – ад маленства да сiвой сталасцi...

Сумна заўважаю, што ўспрыняцце iншых рэчаў у жыццi прытупляецца: што раней выклiкала захапленне, з узростам страчвае сваю цiкавасць.

Напрыклад, раней ад аднаго толькi слова "паляванне" мог дрыжаць i цягацца з ружжом па лесе i дзень i ноч. Цяпер да ружжа не дакранаюся, шкадую кожную жывую iстоту.