Текст книги "Замалёўкi (на белорусском языке)"

Автор книги: Сергей Давидович

сообщить о нарушении

Текущая страница: 5 (всего у книги 10 страниц)

А яна ж была такая прыгожая! Як мне хацелася хоць раз пагладзiць яе цi дакрануцца!

I вось нарэшце, як кажуць, найшла каса на камень. У нашу Карпiлаўку заляцелi чарговыя "парушынкi" – бедныя, з невядомага край-свету людзi – Курт з жонкай. Прозвiшча яго паказалася нам непрывычным i дзiкiм. Ды i сам ён выглядаў страшна i дзiка. Кручкаваты нос надаваў ягонаму твару драпежнасць i бязлiтаснасць, а вочы рабiлi яго свiрэпым. У яго было толькi адно вока, а другое – шкляное, але цяжка было сказаць, якое з iх страшней блiшчэла. Жонка ж яго была настолькi цiхая, што за той час, што "парушынкi" жылi ў Карпiлаўцы, нiхто не чуў ад яе нi слова.

Вось гэтаму Курту брыгадзiр з палёгкай i задавальненнем даў парку коней, у якой была Муха. Ранiцай наступнага дня, на нарадзе, усе разявiлi раты i не дыхалi – што ж будзе? А адбылося ўсё настолькi нечакана, што мы не паспелi i раты закрыць.

Курт падышоў да стойла, каб адкiнуць жэрдкi i надзець на кабылу аброць, але тая крутнулася задам i пачала ярасна брыкацца.

Тут Курт як блiснуў сваiмi страшэннымi вачыма, як крутнуў кручкаватым носам ды як гыкнуў нейкiм нечалавечым голасам – мы ажно прыселi, хоць на нас аброць надзявай.

Затым Курт смела адкiнуў завалы i рашуча ўвайшоў у стойла, гыкнуўшы яшчэ некалькi разоў. Муха, здавалася, гатовая была выскачыць з уласнай шкуры – уся дрыжыць, перабiрае нагамi, вочы налiлiся крывёй, але ўсё ж дазваляе Курту накiнуць на сябе аброць. I як нi вытанцоўвала Муха, як нi кiпяцiлася ад гневу i непрыступнага самалюбства – яна была пераможана.

Потым Курта можна было пачуць за некалькi вёрстаў, бо, прабачце за параўнанне, сам Бог на сваёй каляснiцы не нарабiў бы столькi грукату, колькi яго рабiў Курт, несучыся, не разбiраючы дарогi, на запрэжаных двух конях, адна з якiх была Муха.

Не было б шчасця – ды няшчасце памагло... Так. Думаю, што не доўга пражыла б прыгажуня Муха ў сваёй непадступнасцi, бо ў калгасе ад конскай прыгажосцi мала карысцi. Конь павiнен працаваць, цягнуць да смерцi лямку. Пайшла б яна "пад нож", не завiтай у яе лёс той Курт, якi пераламаў характар Мухi i гэтым даў ёй магчымасць пражыць свой конскi век у працы i да старасцi.

НЕБЯСПЕЧНАЯ ДРЫГВА

Запрог я кабылку, паклаў на бакавiнкi падводы дошчачку-сядзенне, узяў дубец у рукi i падаўся праз Гарэлы лес аж да Харужанцаў. Там, у балоцiстай нiзiне, расце цудоўны белы мох. Без такога моху – нi хатку, нi хлявок не пабудуеш.

Еду, пацмокваю на кабылку, аб'язджаю лужы, любуюся навакольнай прыгажосцю – ну пан, ды i толькi! Побач з кабылкай бяжыць яе ўжо даволi велiкаваты сынок – Казбек.

Прыехаў я да балотца, кiнуў кабылцы сена, каб яна не сумавала, а сам – за вiлы i давай iрваць мох. Прыемная гэта справа – мох доўгi, чысцюткi, смачна пахне. Праўда, цяжкаваты, як возьмеш на вiлы, бо ў той дажджлiвы год быў "з галавой" залiты вадой. Накладзеш яго на падводу, а з яго вада цячэ, як з рэшата, аж да самай вёскi.

Да белага моху, увогуле, трэба ставiцца з павагай i ўдзячнасцю. I не толькi таму, што ён паслухмяна кладзецца мiж бярвенцамi, каб чалавеку цi жывёле цяплей i ўтульней было ў будынiне. Хаця i за гэта яму дзякуй!

У час вайны ён быў надзейным памочнiкам партызанскiх дактароў. Лекаў i бiнтоў катастрафiчна не хапала, а раненых, якiм тэрмiнова трэба было iсцi "пад нож" – на аперацыю, хапала. Вось тады i выручаў людзей белы мох. Аказваецца, ён не толькi стэрыльны, але i спрыяе хутчэйшаму загойванню раны.

Вось з такiмi ўдзячнымi думкамi дзяру я мох, падношу да падводы, на душы спакойна.

I раптам спакой душы iмгненна парушыла думка: "А дзе ж Казбек?" Я – тут, кабыла – тут, мы з ёй пры справе, а дзе гэты шалянец?

Кiнуў я вачыма ў адзiн, у другi бок – i вiлы вывалiлiся з рук. Ад Казбека засталася толькi галава i пярэднiя ногi – астатняе паглынула дрыгва.

Тут, у гэтай балоцiстай нiзiне, некалi капалi рыдлёўкамi торф. Даўно гэта было, мала хто пра гэта ведае. Тыя глыбокiя кар'еры-ямы запоўнiлiся вадой, i з часам iх роўненька зацягнуў мох. Калi iсцi прамiком праз балота, можна даволi лёгка трапiць у смяротную пастку. Праўда, над гэтымi ямамi крыху святлейшага колеру мох, але Казбеку было не да колеру. Ён як бег, так i ўскочыў у яму.

Падляцеў я да яго, а ён прыкладае ўсе намаганнi, каб выбрацца. I чым больш ён дрыгаўся, тым хутчэй i глыбей апускаўся.

Я, наколькi гэта было магчыма, супакойваю яго:

– Казбечык, мiлы, не хвалюйся! Я зараз нешта прыдумаю!

Ён, цi выбiўся з сiл, цi зразумеў мяне, перастаў дрыгацца i толькi жаласлiва глядзеў мне ў вочы. Блiзка да жарэбчыка я падступiцца не мог, паспрабаваў цягнуць за пярэднюю нагу – нiчога не атрымалася. Няўжо так i загiне бедная жывёла на маiх вачах? Ад падводы пачулася трывожнае ржанне. Гэта мацi Казбека не разумела, чаму бачна толькi галава яе дзiцяцi – адчула бяду.

Раптам мяне ажно падкiнула: да Харужанцаў усяго з паўвярсты – там жа людзi, яны дапамогуць! Набраў я паветра поўныя грудзi i як закрычу:

– Ого-го! Людзi! Памажыце!..

Вечар быў цiхi, ясны, i мой голас, здавалася, аблятаў вакол Зямлi i вяртаўся сюды зноў.

– Гэ-эй! Людзi! Сюды! – гарлапанiў я, i... Божа мiлы! Чую адказ! Чую, што i мяне пачулi! Чую, што мне адказваюць i падбадзёрваюць мяне. Хутка крыкi пачалi наблiжацца, а праз некалькi хвiлiн я ўбачыў мужчын – хто з сякерай, хто з вяроўкай – хто з чым. Якiя малайцы харужане!

Прыбеглi i крыху расчаравалiся:

– Вось табе й на! А мы ж думалi, што чалавек трапiў у гэтае пекла!..

Накiнулi вяроўку на ногi жарэбчыку, паднапнулiся, пацягнулi – Казбек зразумеў, што i ён павiнен дапамагаць, пачаў кiдацца з апошнiх сiл – i вось ён на волi! Стаiць шчаслiвы, пафырквае ды абтрасае з бакоў ваду i слiзкую балотную цiну.

Выратальнiкi, знаёмыя харужанскiя мужчыны, задымiлi цыгаркамi i расказалi, што аднойчы з гэтага ж месца пачулi таксама крыкi аб дапамозе. Прыбеглi, а з цiны тырчыць галава не жарабяцi, а чалавека. Тады нейкi паляўнiчы шыбаваў праз балотца i шугануў у ямiну. Прыбеглi своечасова, бо пачынала хавацца ў багну i ягоная "макаўка".

Назад я ехаў усхваляваны, i мне падалося, што ўсё жыццё я спрабую выкараскацца з нейкай дрыгвы i толькi галава мая пакуль вытыркае з чаднага балота.

ПШТЫК

Жыў некалi ў нашай вёсцы Васiль (чамусьцi мянушку яму далi – Пштык). Жыў бядней самага беднага чалавека – нiчога ў яго не было, акрамя хаты ды голых куткоў у ёй.

Жонка яго памерла даўно, дзяцей у iх не было, вось Васiль i дажываў век "нашчака" – нi парасяцi, нi курыцы, нi бульбiнкi... У гэткага бедака, пэўна, i мыш павесiцца ў кладоўцы.

I хоць галеча была вiдавочнай, Васiль старанна хаваў яе ад чужога вока. Але як схаваеш схуднелы твар з глыбока запалымi вачыма цi драныя-перадраныя лахманы, што звiсалi з ягоных плячэй ды ног?

Прыходзiла нядзелька. Вяскоўцы мылiся, прыбiралiся i, паснедаўшы, выходзiлi ў вольны час да варотцаў цi зусiм на вулiцу, каб "на людзей паглядзець ды сябе паказаць".

Падыходзiў да сваiх варотцаў i Васiль. Клаў рукi на плот i перакiдваўся словам-другiм з тымi, хто прашпацыроўваў ад хаты да хаты. Але Васiль не проста выходзiў да варотцаў, а з хiтрацой, з форсам. I хоць снедаў ён хутчэй за ўсё скарынкай з вадой, але пасля "снедання" даставаў схаваную для такога выпадку скварачку, якой густа намазваў вакол рота – i пад носам, i бараду, i шчокi. Вось з такiм блiскучым тварам Васiль стаяў ля вулiцы, абапёршыся на плот. Стаяў i чакаў аднавяскоўцаў.

Тыя спачатку клявалi на Васiлёву нажыўку:

– Што гэта, Васiль, у цябе ўвесь твар у тлушчы?

Васiль "абураўся" i хуценька праводзiў рукой пад носам, але так, каб не сцерцi намазку, i гаварыў:

– А-а, лiха на маю галаву! Гэта ж я толькi што мацання наеўся ды не паспеў выцерцiся!..

Наступны аднавясковец задаваў тое ж пытанне i чуў той жа адказ...

Так i памёр ён – голы i галодны, але з высока ўзнятай галавой.

ОЙ, БОР... БОР...

Калi вы накiруецеся з Менска па Даўгiнаўскаму шляху, то за Жукаўкай, не даязджаючы вярсты да Карпiлаўкi, пачынаецца з правага боку прыгожы бор – сасна да сасны, быццам падбiраў нехта. Убачыце яго i зачаруецеся!

А колькi ж у гэтым бары было калiсьцi грыбоў – лiсiц, махавiкоў, таўстух, сыраежак i, канечне ж, – баравiкоў, чорнагаловых i важных. Мы, карпiлаўцы, хадзiлi па грыбы толькi ў бор, гэта ж – пад бокам, крок ступiш i – наступаеш баравiку на галаву.

А з самага краю бору, блiжэй да вёскi, рос малады сасоннiк, а ў iм казлякоў, як камароў майскiм вечарам, – аж кiшыць...

Гэта – калi гаворка iдзе пра грыбы. А што ўжо казаць пра ягады? Ледзь толькi пачне адыходзiць травень – зачырванеюць на сонечных ускрайках ды баравых "залысiнах" сунiцы. Ёсць iм дзе схавацца ад пякучага сонца, таму i налiваюцца яны духмяным сокам, растуць таўстыя, як качулачкi. А ўжо як заступiць "на працу" чэрвень – чарнiцы апаноўваюць бор так, што ступiць не ведаеш куды! Аж чарнiчнiк кладзецца на мох пад цяжарам налiўных i сакаўных дароў бору.

...Колькi б разоў нi ехаў я на машыне праз бор са сваёй мамай, яна пакачвала галавой i задуменна выдыхала ўслых:

– Ой, бор... бор...

Я не вельмi звяртаў увагу на гэтыя словы, бо ведаў, што мамiна маленства, яе юнацтва ды i ўсё жыццё звязана з гэтым борам...

I сапраўды, бор – схавае ад спякоты, бор падаруе сухастоiну, якая ўратуе ад бязлiтасных маразоў, бор не пашкадуе мяккага, шаўкавiстага моху для ўцяплення хлеўчука, бор узбудзiць у душы хвалюючае разважанне пра неўмiручыя вытокi зямлi нашай.

Зноў еду з мамай праз бор i зноў чую:

– Ой, бор... бор...

Бор быў i маiм сябрам, i маiм дахам. Многiм я яму абавязаны – i за грыбы, i за ягады, i за цiхi роздум, i за... Не! За ГЭТА я яму не ўдзячны. Пасля ГЭТАГА бор зрабiўся суровым, маўклiвым, таямнiчым i нават непрыемным... Прабач, бор! Даруй, дружа! Ты не вiнаваты ў тым, што з радасным сэрцам, са светлай, адкрытай душой да цябе болей не iду!

...Выбягаю я неяк раненька з кошычкам у бор – рэжу грыбкi, завiхаюся, мiтуслiва перабягаю ад аднаго да другога. Адзiн баравiчок зразаю – два-тры бачу, адну "лацiну" лiсiц даразаю – другая пачынаецца. Любата! Душа грае сэрца падпявае! Раптам... ледзь ножык не вывалiўся з рукi... Ляжыць на iмху чалавечы чэрап. Ляжыць i чорнымi вачнiцамi на мяне пазiрае...

Не скажу, што валасы на маёй галаве ўсталi дыбам, але зрабiлася жутка i неяк дзiкавата. Адкуль такое?! Дзесяць гадоў прайшло пасля вайны – няўжо яе водгукi?

Рэзка паварочваю ад сваёй знаходкi i амаль бягу ў процiлеглы бок, не заўважаючы нi махавiкоў, нi баравiкоў. У хлапечай душы – бура думак, пратэсту, спачування i болю...

Праз некаторы час крыху супакойваюся i зноў пачынаю "паднiмаць" грыбы. Раптоўна (зноў раптоўна!) натыкаюся на... чалавечы чэрап. Няўжо "скруцiў каўбасу"? Не! Той, першы чэрап, быў маленькi, зграбны, гэты – вялiкi, прадаўгаваты, масiўны...

Ведаеце, у мяне нешта падвярнула пад лыжачкай, мне стала дрэнна, я пабег з бору – хутчэй бы дахаты. Мне здавалася, што з-за кожнай сасны на мяне глядзелi жудасныя вачнiцы i вышчаралiся страшэнныя пачарнелыя зубы...

...Ой, бор... бор... Якiя таямнiцы хаваюцца за тваёй гасцiннасцю, за тваiмi "разнасоламi"? Што хоча выказаць шум тваiх вяршынь? Цi не стогны закатаваных душаў чуюцца ў паскрыпваннях аднаго дрэва аб другое? Цi не кроў блiшчыць у чырванi сонечных сунiц? Цi не перадсмяротная сляза закралася ў сакавiтасць чарнiц?..

Потым, многа разоў, нейкая сiла штурхала мяне да гэтых чалавечых астанкаў, нягледзячы на тое, што такiя "сустрэчы" выклiкалi ў душы непрыемныя адчуваннi. Гэта працягвалася да таго часу, пакуль я iх не пахаваў.

Чарговы раз чую ад мамы: "Ой, бор... бор..." – i настойлiва распытваю яе пра глыбiнны сэнс гэтых сцiплых слоў...

Таго, што расказала мама пра бор, хапiла б на вялiкую кнiгу, але я мiнаю мамiна дзяцiнства, юнацтва, паншчыну, калгаснае падняволенне i многае iншае, а раблю невялiчкiя "прыпынкi" на дзвюх падзеях, звязаных з мiнулай вайной...

Партызанскi рух у Беларусi стварыўся амаль iмгненна – толькi нямецкi бот ступiў на нашу зямлю, як людзi, чые рукi былi звыклыя да плуга ды сякеры, узялiся за зброю i пайшлi ў лясы.

Але былi i iншыя рукi – "гарадскiя", тых людзей, чые сэрцы i сумленне клiкалi на барацьбу з захопнiкамi. Шмат юнакоў i дзяўчат добраахвотна рвалiся на фронт, у партызаны, стваралi падпольныя суполкi. Слава вам i пашана за гэта, суайчыннiкi!

Думаю, што менавiта такiя патрыятычныя пачуццi прывялi з акупiраванага Менска ў нашыя лагойскiя лясы прыгожую маладую дзяўчыну Валю (прозвiшча, на жаль, не ведаю). Яна шукала партызан i... лепей бы яна iх не знайшла...

Час быў суровы, ваенны – на карту было пастаўлена жыццё Радзiмы, таму дзяўчыну Валю партызаны сустрэлi падазрона, нават варожа.

А яна, як на тое лiха, прыгожа апранулася – новы расшыты кажушок, блiскучыя боцiкi, сама – як кветка. Вырашылi партызаны, што яна – варожы лазутчык, вывелi яе, бедную, у бор, мучылi, дапытвалi, нарэшце, не дабiўшыся "прызнання", – раздзелi i расстралялi... Нават не пахавалi... Дык вось чый быў маленькi, зграбны чэрап...

...Ой, бор... бор... Цi не таму твае прыгожыя сосны ззяюць залацiстай чырванню, што iх каранi ўвабралi разам з вiльгаццю i святую чалавечую кроў?..

А вось другi "прыпынак" мамiных успамiнаў, звязаных з прыгажуном-борам.

Карпiлаўка не была яшчэ спалена немцамi, але яны наведвалiся ў яе, "прымяралiся".

Аднаго дня мой старэйшы брат Коля (сёння ўжо нябожчык), тады малады i гарачы партызан, ехаў на такiм жа маладым i гарачым жарэбчыку ў разведку ў бок Жукаўкi. Толькi ад'ехаў ад Карпiлаўкi, як убачыў немцаў, якiя рухалiся з Менска яму насустрач. Крутнуўся ён у густы ельнiк ды назад, а конь занаравiўся – нi з месца. А да Карпiлаўкi – рукой падаць, а там жа – людзi, там – мацi з малымi братамi i сястрой... Цудам ён "угаварыў" таго жарэбчыка, хоць i пазнавата, а ўскочыў у вёску, падняў усiх на ногi. Утварылася панiка, уцякалi хто як мог у бок Вялiкага Поля, за якiм пачынаўся выратавальнiк-лес...

Сёння, памiж борам i Карпiлаўкай, уздоўж ручайка (тады рачулкi) узняўся сцяной альшэўнiк ды бярэзнiк, а тады – Карпiлаўка з бору як на далонi...

Толькi мы адбеглi ад Карпiлаўкi метраў сто, як немцы пачалi "палiваць" з кулямётаў па нас. Мы заляглi, як тыя мышы, у траве, баiмся варухнуцца. Некаторых маладых хлопцаў гарачая кроў кiнула на коней – думалi, што конскiя ногi хутчэй кулi, i, зрабiўшыся мiшэнню, былi пасечаны кулямi на вачах сваiх мацi...

Мама прыцiскала мяне, маленькага, да грудзей i, затаiўшыся, ляжала памiж купiн. Потым перакруцiлася – "памяняла" ногi з галавой, каб паўзцi да лесу, i ў гэты момант куля трапiла ў тое месца, дзе iмгненне назад была мамiна галава – у нагу, каля ступнi... Хоць сыходзiла крывёй, але жыць засталася, а з ёй – i я...

...Даўно няма мамы, забрала яе зямелька, але я, едучы з Менска ў родную Карпiлаўку, заўсёды за Жукаўкай пазiраю направа i з цяжкасцю выдыхаю:

– Ой, бор... бор...

АСФАЛЬТ НА СЭРЦЫ

Ёсць людзi, якiя з вялiкiм жалем i пякучым болем развiтваюцца з мiнулым. Такiм людзям надзвычай цяжка жыць: кожны дзень – успамiны, успамiны, успамiны. Душа – несцiхаючыя перажываннi, сэрца – незажываючая рана. Людзi з такiмi абвостранымi пачуццямi больш знаходзяцца ў мiнулым, чым у сучасным, хоць многа, заклапочана i ўсхвалявана дбаюць пра дзень наступны...

Ёсць i другi склад людзей, якiя жывуць СЁННЯ – дзень да вечара. Клопаты аднаго дня не патрабуюць вялiкiх намаганняў – нi фiзiчных, нi тым больш душэўных, маральных. Прачнецца такi чалавек ранiцай i спакойна думае: вечар блiзка – чаго хвалявацца, а заўтра будзе бачна, што далей... Мiнулае такiя людзi ўспамiнаюць рэдка i неахвотна – якая карысць з таго, што ўжо было i нiколi не вернецца? Толькi галаву заб'еш пустым i непатрэбным...

Добра жыць гэтым людзям – яны быццам падарожнiкi, што iдуць улегцы анiякай ношы, нi ў руках, нi за плячыма. Выбрыквай нагамi па дарозе, выстуквай сабе абцасамi па каменьчыках ды размахвай рукамi – мух адганяй...

На шчасце цi на пакуты – я належу да першых.

Я не магу ўявiць сябе без родных мясцiн, без сцяжынак дзяцiнства, якiя нiколi не зарастуць, бо сэрца водзiць мяне па iх штодзённа, без казачных мараў юнацтва, якiя прысутнiчаюць у кожным дне, у кожным сне маiм...

Я чую галасы тых, каго, на вялiкi жаль, няма сёння з намi – галасы маiх працавiтых i надзвычай цiкавых аднавяскоўцаў, маiх сяброў, якiя рана сышлi ў магiлу...

У маiм сэрцы гучыць жывы, родны i такi неабходны голас маёй мамы. Я штодзённа адчуваю яе побач з сабой i нiколi не пагаджуся з тым, што яна памерла – яна часова адсутнiчае, некуды адышлася, ад'ехалася, яна – ёсць...

З любоўю i цеплынёй думаю пра тату, якi жыў i пайшоў з жыцця як сапраўдны, высакародны мужчына...

Калi надыходзiць ноч, галасы i падзеi мiнулага абступаюць мяне асаблiва шчыльна, праяўляюцца з настойлiвай сiлай i вастрынёй, захапляюць мяне i, часцяком, не адпускаюць да ранiцы.

Можна многа ўсяго пералiчваць, без чаго жыццё страцiла б сэнс, але на гэта не хопiць паперы, ды i самога жыцця.

Закрану толькi адну падзею, якая прынесла радасць усiм, хто мае да яе дачыненне, але ў маёй душы яна выклiкала шчымлiвы боль.

Падзея гэта надзвычай ардынарная, звычайная для сённяшняга дня. Ну, падумаеш, паклалi праз вёску асфальт, нi табе пылу, нi табе гразi – адна выгода ды "культура" пад самымi вокнамi.

Але мая думка – iншая. Вёска страцiла сваю глыбiнную самабытнасць. Зруйнавалi, закапалi i, нарэшце, замуравалi мёртвай скарынкай тое месца, тую "рачулку", якой карысталiся дзесяцiгоддзi, а мо i стагоддзi нашыя продкi.

Сёння мне немагчыма ўявiць сваю маму, свайго тату, маiх суседзяў Дзям'яна, Юрку, Тодара, Габрэля i iншых – на гэтай, такой няўтульнай i "чужой" вулiцы. У маёй жа роднай Карпiлаўцы жыў, а значыцца, i хадзiў па вулiцы знакамiты пiсьменнiк Антон Iванавiч Лявiцкi (Ядвiгiн Ш.). Тут, у свой час, былi Я. Купала, М. Багдановiч, У. Галубок, З. Верас, Я. Лёсiк, П. Бадунова i iншыя значныя для гiсторыi Беларусi асобы – цэлае суквецце талентаў...

Я i сам, амаль паўвека, прабегаў, прахадзiў, прашпацыраваў па гэтай святой зямлiцы, яна давала мне сiлы i ўпэўненасць, я адчуваў яе жывы подых. Я мог ступiць крок па той першароднай вясковай вулiцы, прыпынiцца i расказваць пра многiя падзеi, сустрэчы, размовы, якiя адбылiся менавiта на гэтым месцы. Зноў ступiць крок – i зноў расказваць...

Вулiца – гэта своеасаблiвы летапiс, гiсторыя вёскi, яе былых i сучасных жыхароў i падзей.

Сёння я з тужлiвым жалем i пякучым болем iду па роднай вёсцы, а памiж мной i пяшчотнай зямлёй-святыняй ляжыць абыякавая да ўсяго скарынка асфальту.

Мне холадна, няўтульна на iм, быццам асфальт паклалi на маiм сэрцы...

ПАЙСЦI "НА СЯЛО"

Цi ведаеце вы, што азначалi ў вёсцы зусiм нядаўна – нейкiх трыццаць сорак гадоў назад такiя словы, як "пайсцi на сяло"? Баюся пачуць адказ...

Сёння гэтыя словы амаль пакiнулi нашыя вёскi – ад гэтага балюча, шчымлiва, непапраўна тужлiва i горка.

Мы згубiлi, магчыма, апошнi вугельчык таго агню, ля якога маглi грэцца ўсе разам – адзiн аднаму неабходныя, патрэбныя, годныя. Што такое трыццаць гадоў?!. А што ж будзе, скажам, праз трыста?!.

Дык вось – кiдаеш гной цi варочаеш сена, адным словам – працуеш, i мiж справай пытаешся ў Юркi, Федзi цi Зосi:

– Да каго сёння пойдзем на сяло?

– Як да каго? – пытаюцца ў адказ. – Мы ж заўчора былi ў Лявона, учора – у Тодара. Сёння пойдзем да Дзям'яна!

Да Дзям'яна дык да Дзям'яна!

Вечарам абтрасешся ад пылу, абмыешся ад гною, вып'еш сырадою i – на сяло!

Дык што ж такое – пайсцi на сяло? Гэта свята! Урачыстасць! Гэта прыгажосць чалавечых адносiнаў, падараваная нам нашымi продкамi!

Памытыя i падсiлкаваныя, мы збiралiся па чарзе кожны вечар у нейчай хаце. Збiралiся дзеля таго, каб выказаць нявыказанае, каб ахвяраваць прысутным выспелае ў душы светлае пачуццё, каб лёгкiм жартам падтрымаць, разварушыць змардаванага працай аднавяскоўца...

А што было тады, калi трапляла ў вёску незнаёмая кнiга? Чыталi яе па чарзе ўслых, зачытвалiся, заслухоўвалiся. Пiсьменнiк быў для нас Богам, правiдцам, быў выратавальнiкам. Лiтаратурнае слова было той патаемнай крынiцай, з якой мы, малапiсьменныя, пiлi i не маглi напiцца. Дзякуй вам, творцы слова, напоўненага сэнсам. Я i сёння схiляюся перад вамi за тое, што разам з вамi, дзякуючы вам, рос, выхоўваўся, прыкладаў намаганнi, каб чалавекам звацца...

Дык што ж такое – пайсцi на сяло? Гэта – падтрымка адзiн аднаго, гэта адчуванне неабходнасцi адзiн аднаму, гэта – адказнасць адзiн перад адным...

Дзякуй Богу, што сёння ў маёй роднай Карпiлаўцы душа можа глынуць глыточак мiнулага – i я iду "на сяло" да Лявона i Галi Васiлевiчаў.

ЯГО ВЯЛIКАСЦЬ САЛА

Я, шчыра кажучы, не ведаю анiводнай краiны ў свеце, дзе сала лiчылася б асноўнай ежай. Свiней i там вырошчваюць, мяса ў розным выглядзе ўжываюць, ды i сала, напэўна, дадаюць пакрысе ў розную страву, але каб "жыўём"? – адно сала? – такога не бачыў i не чуў.

Наша вёска, можна сказаць, на сале едзе i салам паганяе. Чаму так? Ад беднасцi – i другога адказу быць не можа.

Думаеце, наш бяззубы вясковец не з'еў бы розную рыбу цi тое ж мяса, але кожны дзень свежае ды замудрагелiста прыгатаванае, цi ўсялякiя стравы з птушкi, цi зiмой свежанькую клубнiцу? З'еў бы i парэпаныя пальцы абсмактаў. Але беларускаму селянiну наканавана сала з году ў год – кожны дзень. Стоп! Тут я трохi прыхлусiў. О, каб у вёсцы ды на стале кожны дзень сала! Тут свае сальныя "цыклы".

Той, хто пра вёску не "вухам чуў", а жыў у ёй, ведае, што дачакацца свежыны – гэта вялiкае свята. Гэта – канец вымушанаму посту. У гэты дзень стол трашчыць ад падсмажанага сала, скабкаў, пячонкi. Многа выпiваецца i з'ядаецца за такiм сталом. Гаспадыня – узрушаная, шчаслiвая, не трэба ламаць галаву, чым затаўчы капусту цi кашу. Гаспадар задаволены – не пужае цяжкая праца, калi повен жывот трываласцi i смаку. Адным словам, гаспадары ад'ядаюцца, дзецi цягнуць поўныя сумкi з бацькоўскай хаты.

Першы парсюк колецца звычайна перад Новым годам, калi ўсталёўваюцца халады. Гэты парсюк хутка iдзе ў расход, бо праз якi месяц-два сваёй чаргi чакае другi, асноўны. Вось ужо сала другога парсюка плануюць на доўгую перспектыву, па сутнасцi – да наступнай, пераднавагодняй свежыны. Але галоўную ролю сала павiнна сыграць у час касьбы, бо галодны мужчына – не работнiк, а трэба ж на зiму пуньку сенам шчыльна напхнуць. Кажуць жа – па малаку ног не павалаку...

Як правiла, калi заканчваецца сенакос – канчаецца i сала i iншыя мясныя запасы, бо моцна дае "пад дыхала" сенакосу Вялiкдзень. У гэтае свята не шкадуюць нiчога – нi каўбасак, нi паляндвiчкi, нi кумпячка. Вось з канца лета чалавек вымушаны пасцiцца да канца года...

Трэба сказаць яшчэ пра адну акалiчнасць. Каб сала захавалася да сенакосу i не псавалася летам, яго трэба добра ўсалiць, а тут, як вядома, хаваецца вялiкая небяспека здароўю, бо спечаную скварчыну летам немагчыма ўзяць у рот адна горкая соль, ды i пах ад такога пераляжалага сала не вельмi прыемны. Крыўдна прызнацца, але нiводны чалавек з так званага "цывiлiзаванага" свету i не падумае ўзяць у рот яго, а мы кожны дзень – усё жыццё ўжываем сала, сала, сала.

Я нездарма назваў вяскоўцаў бяззубымi – яны сапраўды ў сорак – пяцьдзесят гадоў "губляюць" зубы ад крытычнага недахопу вiтамiнаў.

I ўсё ж сёння сала – адзiная апора i надзея беларускай вёскi. Не будзе есцi вясковец сала, а пачне чакаць патрэбны яго здароўю, усясветна прыняты "да стала" асартымент ежы – зусiм памрэ з голаду...

Таму, выкiнуўшы з галавы розныя замежныя прысмакi, мы вымушаны называць сала ЯГО ВЯЛIКАСЦЮ.

РАДЫЯЦЫЯ

Апошнiя гады мы ўсе зрабiлiся занадта "падкаванымi". Спытайцеся сёння ў любой вясковай бабулi, якая не скончыла анiводнага класа:

– Цi чула ты, бабка, пра бэры ды пра кюры?

I хоць бабка ад старасцi забылася сваё iмя i год нараджэння, тут жвава адкажа:

– Гэта ж радыяцыя, дзеткi, каб на яе галаву стронцый!..

Пасвiць мой знаёмы калгасных цялят i кожны дзень – п'яны "ў сцельку". Цiкаўлюся:

– Што гэта ты, Шурка, штодня лыка не вяжаш?

Адказвае:

– Ад атм... чуся...

Пасля многаразовых удакладненняў нарэшце зразумеў яго адказ, якi ў цвярозага гучаў бы: "Ад атама лячуся..."

Перадаюць з суседняй вёскi, што адмучаўся, памёр мой добры знаёмы. Хвароба сучасная – рак шчытападобнай залозы. Толькi пахавалi яго, як з другой вёскi прыйшла вестка: "Памёр Мiхась..." Хвароба – тая ж. Зноў, як сказала бабуля, радыяцыя...

Радыяцыя прыйшла на нашу зямлю, у нашыя дамы, у нашу кроў. Радыяцыя – у нашым горкiм, пакутлiвым лёсе...

– Шчаўя не ешце! Грыбоў бойцеся! Ягад асцерагайцеся! Гэта – не ўжывайце! Гэта – правярайце! На траве не ляжыце! У лес не хадзiце! – вось што маем мы да канца жыцця, гэта ж застанецца многiм будучым пакаленням.

Нас запэўнiвалi: "Мы iдзём нязведаным шляхам! Мы – першапраходцы! Мы будуем светлую будучыню!.." Дабудавалiся... Нязведаны шлях прывёў нас да жабрацтва... Але нават з таго эканамiчнага тупiка, у якiм мы апынулiся, ёсць выйсце, жыве надзея. А вось радыяцыя – гэта пастка. Жыць у гэтай пастцы нам, дзецям нашых дзяцей. Жыць i заўчасна памiраць, памiраць i жыць – хварэць, выжываць i чакаць, чакаць, пакуль закончыцца паўраспад i распад многiх элементаў, якiя непiсьменная бабуля абагулiла ў адно фатальнае для нас слова РАДЫЯЦЫЯ...

БОСКI ХРАМ

Цяжка знайсцi чалавека, якi б не любiў лес, не лiчыў яго сваiм сябрам, якi б у вольную гадзiну не iмкнуўся адпачыць душой сярод непаўторнай лясной прыгажосцi.

Варта толькi трапiць у яго шчырыя зялёныя абдымкi, як напружаныя клопаты мiтуслiвага жыцця адступаюць, аддаляюцца, знiкаюць.

...Пасляваеннае дзяцiнства. Голад, галеча. Дзецi ў гарадах з ранiцы да вечара лазiлi па руiнах дамоў, па ацалелых падвалах ды закураных каменных сценах. Усюды – горы бiтай цэглы, пыл, смецце...

Нас, вясковых блазнюкоў, "выхоўваў" лес. Дарослыя ад цямна да цямна былi занятыя катаржнай працай у калгасе ды iншымi жыццёва неабходнымi справамi. Iм было не да нас.

Лес кармiў нас, лес спяваў нам сваю векавую калыханку, лес быў нашай калыскай, нашым домам, ён ахвяроўваў дзiцячым сэрцам сваю дабрыню i пяшчоту. Цi не таму абсалютная большасць пiсьменнiкаў i паэтаў – выхадцы з вёскi?

Крыху пазней, "выкарабкаўшыся" з дзiцячых штанцоў у юнацкую вопратку, я з новай сiлай цягнуўся ў лес, дзе зачароўваўся яго мудрай задуменнасцю, захапляўся чысцiнёй шаўкавiстых iмхоў, дзе я не саромеючыся мог падысцi да бярозкi, абняць яе i ўлюбёна сказаць: "Якая ты прыгожая!" Я адчуваў узаемную любоў лесу i быў самым шчаслiвым чалавекам на зямлi.

Адзiн з маiх вершаў пачынаецца радкамi:

Мой родны лес, як боскi храм,

Шчыруе сэрца ў гэтым храме...

Сталеючы i глыбей закапваючыся ў складанасцi жыцця, я нiколi не расставаўся з лесам, таму "эвалюцыя" яго лёсу праходзiла i праходзiць у мяне на вачах.

Крыўдна, горка, сумна i балюча бачыць, як пакутуе твой сябар, як безгаспадарча, бескантрольна, за хвiлiны знiшчаецца тое, што "выкормлiвалася" зямлiцай дзесяцiгоддзямi.

Напрыклад, адразу за Жукаўкай злева, як ехаць з Менска па Даўгiнаўскаму шляху, быў прыгожы дубовы гай. Гэты гай налiчваў каля ста дубоў. Унiкальнае месца!

Праз дарогу, справа ад Даўгiнаўскага шляху, да рэвалюцыi была карчма, заезджы двор, жылi людзi – так званае Здарэнне. Думаю, што, часцяком ездзячы па згаданаму шляху, i Ядвiгiн Ш., i Янка Купала не мiналi здарэненскую карчму, бачылi падрастаючыя дубкi.

Дык вось гэты дубовы гай выкарчавалi, знiшчылi, бо некаму вельмi "спадабаўся" ўтульны куток пры дарозе, на якiм... сёння густа (ды без густу) налеплены дачы...

Крыўдна, горка, сумна i балюча бачыць i тое, як паступова лес ператвараецца ў сметнiк. Варта толькi сысцi з дарогi, як на кожным кроку смецце, смецце, смецце. Кучы, горы смецця. Гэта параўнальна з тым, калi б у празрыстую крынiцу вылiць з-пад гноя жыжку, а потым чэрпаць i пiць тую ваду...

А мы ж гэтак i робiм – забруджваем лес i iмкнёмся да яго, захапляемся iм. Вiдаць, не зразумела многiм "гаспадарам" сваёй зямлi i тым "чысцюлям"-дачнiкам, што бруд кiдаюць яны не толькi ў лес, а i ў будучыню сваiх дзяцей, унукаў.

Мы, людзi, з жудаснай абыякавасцю нявечым тое амаль адзiнае, што дае нам сiлы ўтрымлiвацца на краi безданi.

Лес, баронячы наша здароўе, ратуючы нашыя душы ад жорсткасцей часу, аказаўся сам безабаронным, бездапаможным перад нашай жорсткасцю. Мы здрадзiлi сябру, мы здзекуемся над iм, мы забруджваем i знiшчаем створаную не намi бясцэнную каштоўнасць i прыгажосць.

ЗАБОЙСТВА

Нiчога вечнага не бывае... Якi б доўгi нi быў чэрвеньскi дзень, а вечар надыдзе. Як бы нi ўпрыгожвалася вясной i летам наваколле, а да восенi адцвiтуць красачкi ў полi, а потым зжаўцее лiсце i з цiхiм сумам, пакiнуўшы родныя галiнкi, ляжа на астылую зямлю. Як бы доўга нi цягнулася жыццё чалавека, а сысцi ў магiлу мусiць кожны... Нiчога вечнага не бывае...

Шарык быў малады i задзёрысты. Калi нехта чужы збiраўся зайсцi ў хату мусiў перад ганкам сцiшыць хаду i зусiм прыпынiцца. Шарык уздымаў такi вэрхал, так рашуча кiдаўся наперарэз кожнаму чалавеку, ледзь са шкуры не выскокваў ажно ланцуг трашчаў. Ноччу гаспадары спалi спакойна – такi вартаўнiк надзейней любога замка.

Але... i Шарык быў не вечны – надышлi старасць, глухата, бяссiлле. "З'елiся" зубы, нейкi туман убiўся ў вочы, поўсць сыпалася, як з дзiравага меха сечка.

I хоць шкадаваў гаспадар сабаку, ды трэба заводзiць новага – маладога, пiльнага. Але не кармiць жа двух – дзе ж набрацца ў вёсцы тых харчоў, калi нават парасяцi не ведаеш што даць, каб нейкая скварчына была ў кубёлку?

Узяў гаспадар вяроўку, закруцiў вузельчык на Шарыкавай шыi, ускiнуў на плячо ружжо – i пайшлi яны ў лес... Шарык адчуваў штосьцi нядобрае, але за сваё доўгае сабачае жыццё прывык давяраць i слухацца гаспадара, таму цяпер паслухмяна i сумна клыпаў за iм. Прамiнуўшы густы ельнiк, прыпынiлiся на палянцы, дзе чалавек прывязаў сабаку да сасны, адышоўся, рэзка зняў з пляча ружжо i, баючыся глядзець у вочы сабаку, выстралiў. Спалоханы лес адгукнуўся трывожным рэхам. Чалавек бачыў, як нейкая сiла падкiнула Шарыка ад зямлi i зноў кiнула на яе, бездапаможнага i нерухомага.

Не адвязваючы вяроўкi, чалавек рашуча пакрочыў ад гэтага жудаснага месца, выцiраючы на хаду памакрэлыя вочы...

Я наўмысна не называю вёску i прозвiшча чалавека, узяўшага на сваю душу цяжкi грэх. Я вельмi рады, што ў гэтай трагедыi ёсць працяг, якi закрануў сэрца кожнага, хто хоць краем вуха пачуў пра гэтае здарэнне.

...Мiнула два тыднi. У чалавека быў ужо другi сабака – малады i дзёрзкi, услужлiвы i пiльны. Чалавек стараўся не думаць, не ўспамiнаць пра забiтага былога сябра, i жыццё зноў набыло клапатлiвы, працоўны рух вясковага жыхара.

Але аднойчы вечарам, калi чалавек стомлена сеў на ганак i з асалодай запалiў, гледзячы сабе пад ногi, ён усёй iстотай адчуў на сабе нейчы погляд. Чалавек здрыгануўся i ўзняў галаву. Перад iм стаяў Шарык – схуднелы i змучаны, з выбiтым вокам i перабiтай пярэдняй лапай, якая крыва зраслася. З шыi звiсала ўся ў запечанай крывi вяроўка. Шарык хiстаўся i даверлiва глядзеў адным вокам у вочы гаспадару. Цяжка паранены, ён выжыў, залiзаў раны, перагрыз вяроўку i аддаў апошнiя сiлы, каб прыйсцi да таго, каго лiчыў сваiм адзiным сябрам.