Текст книги "Krzyżacy, tom drugi"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 36 (всего у книги 36 страниц)
miasto(daw.) – zamiast.
ninie(daw.) – teraz.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim– (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
przeto(daw.) – więc, zatem.
jąć(daw.) – zacząć.
kasztel(daw.) – zameczek, niewielka twierdza.
wici– wezwanie na wojnę, przysyłane w postaci pęku gałązek (witek) wierzbowych lub powrozów.
pchnąć(daw.) – wysłać.
czeladź(daw.) – służba.
czatownia(daw.) – wartownia.
duchem(daw.) – szybko.
w leciech– dziś popr.: w latach.
czerstwy(daw.) – silny, zdrowy.
frasować się(daw.) – smucić się.
sulica– broń drzewcowa o cienkim grocie, używana do przebijania zbroi.
liliowy– tu: biały jak lilia.
w trzy kopie– w sile trzech pocztów rycerskich.
ziemia dobrzyńska– obszar na wschód od Torunia, zagarnięty przez Krzyżaków wskutek bezprawnej umowy z księciem Władysławem Opolczykiem.
Wacław IV Luksemburski– (1361–1419), król niemiecki i czeski, książę Luksemburga.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim– (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
niepodobny(daw.) – niemożliwy.
Dąbrowna– obecnie Dąbrówno, wieś w powiacie ostródzkim.
walny– poważny, zasadniczy, decydujący.
lubo(daw.) – chociaż.
Władysław II Jagiełło– (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim– (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
knecht(daw.) – żołnierz piechoty niemieckiej.
dżdżu(daw.) – deszczu.
miesiąc(daw.) – księżyc.
Jakub z Koniecpola– (zm. 1430), wojewoda sieradzki, starosta kujawski, uczestniczył w radzie królewskiej Władysława Jagiełły.
podwojski– niższy urzędnik.
w przodku(daw.) – w straży przedniej.
wartko(daw.) – szybko.
pożyć– tu: zdobyć.
Żmudź– historyczna nazwa tzw. Dolnej Litwy, nizinna kraina geograficzna i region administracyjny.
Besarabia– kraina historyczna między rzekami Dniestrem a Prutem, obecnie pogranicze Mołdawii i Ukrainy.
Wołoszczyzna– kraina historyczna na Nizinie Wołoskiej, na południu dzisiejszej Rumunii.
przywodzić– dziś popr.: przewodzić.
Zyndram z Maszkowic– (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
sprawca– tu: ten, co „sprawia”, tzn. ustawia szyk bojowy.
statysta(daw.) – mąż stanu.
Krystyn z Ostrowa– (1352–1430) – ochmistrz na dworze królowej Jadwigi, kasztelan krakowski i sandomierski.
Jan z Tarnowa– (1367–1433), wojewoda krakowski od 1409.
Sędziwój z Ostroroga– (1375–1441), wojewoda poznański w latach 1406– 1441, włączony do sztabu Jagiełły w czasie wojny polsko–krzyżackiej.
sędomierski– dziś popr.: sandomierski.
Mikołaj Trąba– (ok. 1358–1422), duchowny i polityk, podkanclerzy koronny w latach 1403–1412, później arcybiskup gnieźnieński i prymas Polski.
Zbigniew z Brzezia– (1360–1425), marszałek wielki koronny, przez pewien czas również starosta krakowski.
Piotr Szafraniec– (zm. 1437), w późniejszym okresie wojewoda sandomierski i krakowski.
Ziemowit V– (1389–1442), książę mazowiecki, dziedziczny lennik Polski.
Ziemowit IV– (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.
Zawisza Czarny z Garbowa– (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
Jan Farurej z Garbowa– rycerz, brat Zawiszy Czarnego.
Abdank– średniowieczny ród możnowładczy.
Paweł (Paszko) zwany Złodziej z Biskupic– rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
Mikołaj Powała z Taczewa– (ok. 1380–ok. 1415), rycerz i dyplomata, powołany do rady wojennej przed bitwą pod Grunwaldem.
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic– (zm. 1442) – polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.
przedchorągiewny(daw.) – rycerz walczący w pierwszej linii, przed sztandarem chorągwi.
rad(daw.) – chętnie.
tuszyć(daw.) – mieć nadzieję.
ninie(daw.) – teraz.
jeno(daw.) – tylko.
mycka– małe, okrągłe nakrycie głowy.
Geldria– prowincja Holandii położona pomiędzy rzekami IJssel, Moza i Ren.
Janusz I Starszy (Warszawski)– (ok. 1346–1429), książę mazowiecki, lennik Władysława Jagiełły.
służby powinien(daw.) – jest zobowiązany do służby.
niewiasta– tu: żona.
ugwarzyć(daw.) – porozmawiać.
zali(daw.) – czy.
klecha– pomocnik księdza, zwykle z niższymi święceniami.
rohatyna(z ukr.) – włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.
bawić(daw.) – przebywać.
dworować(daw.) – żartować.
niedziela(daw.) – tydzień.
Jadwiga– (ok. 1374–1399), córka Ludwika Węgierskiego, w 1384 koronowana na króla Polski (prawo nie przewidywało wówczas koronacji królowej), w 1386 poślubiła Władysława Jagiełłę, co dało początek unii polsko-litewskiej.
wyłuszczyć– przedstawić, wyjaśnić.
miesiąc(daw.) – księżyc.
kniaź– książę.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim– (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
okryty– tu odnosi się do liczby rycerzy w chorągwi.
sulica– broń drzewcowa o cienkim grocie, używana do przebijania zbroi.
jucha– krew.
wedle(daw.) – obok.
hołdownik– lennik.
Saladyn– właśc. Dżalal ad-Din (1380–1412), lennik księcia Witolda, brał udział w bitwie pod Grunwaldem. Pod koniec życia na krótko został chanem Złotej Ordy.
tułub– futro, zwł. owcze.
ckliwy– tu: mogący spowodować nudności.
surowiec– niewyprawiona skóra.
miast– zamiast.
bałabajkaa. bałałajka– instrument strunowy, mniejszy od gitary.
multanki– dudy mołdawskie, instrument dęty.
miesiąc(daw.) – księżyc.
rękodajny(daw.) – szlachcic pozostający na służbie na mocy dobrowolnej umowy.
kować– dziś popr.: kuć.
piędź– dawna miara długości, ok. 18–22 cm.
chmyzowaty– (o zwierzęciu) lichy.
chrobry(daw.) – odważny, śmiały.
śluzya. ślozy(daw.) – łzy.
krwie– dziś popr.: krwi.
miesiąc(daw.) – księżyc.
szczypki– szczapki, małe kawałki drewna.
niepodobna(daw.) – niemożliwe.
Władysław II Jagiełło– (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim– (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic– (zm. 1442) – polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.
berdysz– szeroki topór na długim drzewcu.
w pobok– obok.
rohatyna(z ukr.) – włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.
Ziemowit IV– (ok. 1352–1426) książę płocki, prowadzący samodzielną politykę zagraniczną, długo występował jako przeciwnik Jagiełły, dał się poznać jako dobry administrator.
Jan z Tarnowa– (1367–1433), wojewoda krakowski od 1409.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim– (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
Pogoń– herb Litwy, przedstawiający rycerza na koniu z wzniesionym mieczem.
Tannenberg– (obecnie Stębark), wieś w pobliżu Grunwaldu.
łęg– podmokła łąka.
Zyndram z Maszkowic– (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
ścigły(daw.) – szybki.
Władysław II Jagiełło– (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
ustawicznie– ciągle.
dufność(daw.) – pycha, nadmierne zaufanie we własne siły.
Ulrich von Jungingen– 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.
komtur– zwierzchnik domu zakonnego bądź okręgu w zakonach rycerskich, do których zaliczali się krzyżacy.
szyderstwy– dziś popr.: szyderstwami.
ongi(daw.) – dawniej.
relikwiarz– ozdoby pojemnik na relikwie, to jest na szczątki świętych.
Władysław II Jagiełło– (ok. 1362–1434), syn wlk. księcia Olgierda, wielki książę litewski, król Polski od małżeństwa z Jadwigą (1386). Dwukrotnie ochrzczony (przez matkę Juliannę w obrządku wschodnim i przez biskupów polskich przed ślubem w obrządku łacińskim), osobiście dowodził w bitwie pod Grunwaldem.
Witold Kiejstutowicz, zwany Wielkim– (ok. 1350–1430), wielki książę litewski, brat stryjeczny Władysława Jagiełły. W latach 1382–1385 oraz 1390 przejściowo sprzymierzony z Krzyżakami przeciw Jagielle.
Zyndram z Maszkowic– (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
Tannenberg– (obecnie Stębark), wieś w pobliżu Grunwaldu.
Zyndram z Maszkowic– (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
Ziemowit V– (1389–1442), książę mazowiecki, dziedziczny lennik Polski.
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej– rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
Zawisza Czarny z Garbowa– (ok. 1370-1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
rakuski(daw.) – austriacki.
bojarzyna. bojar– rycerz, szlachcic ruski, wołoski lub litewski.
zresztą– tu: poza tym.
Zbigniew z Oleśnicy– (1389–1455), biskup krakowski (1423-1455), w 1449 został pierwszym kardynałem polskiego pochodzenia. Jego karierę wydatnie przyspieszyło uratowanie życia Władysława Jagiełły podczas bitwy pod Grunwaldem.
sajdak– kołczan.
dworscy– ludzie z dworu a. zależni od dworu.
ścigły(daw.) – szybki.
biegun– tu: koń.
cisawy– o koniu; maści (barwy) czerwonobrunatnej.
gryf– mityczne zwierzę o ciele lwa, mające głowę i skrzydła orła, często pojawiające się jako element herbów.
jeno(daw.) – tylko.
Rakusy(daw.) – Austria.
Burgundia– region w centralnej Francji.
Flandria– region rozciągający się wzdłuż wybrzeży Morza Północnego na terenie Belgii, Francji i Holandii.
ongi(daw.) – dawniej.
związać się– tu: rozpocząć walkę.
atoli(daw.) – lecz, jednak.
myśliwe– dziś popr.: myśliwskie.
toporzysko(daw.) – drewniana rękojeść topora a. siekiery.
płonić się(daw.) – czerwienić się.
kuszcze(daw.) – krzaki, chaszcze, zarośla.
sulica– broń drzewcowa o cienkim grocie, używana do przebijania zbroi.
Gilgenburg– obecnie Dąbrówno.
Ulrich von Jungingen– 1360–1410, wielki mistrz zakonu krzyżackiego, zginął w bitwie pod Grunwaldem.
walny– poważny, zasadniczy, decydujący.
dufny(daw.) – cechujący się nadmierną pewnością siebie.
wywiady– tu: zwiady.
pośledni– gorszy.
św. Jerzy– męczennik z III–IV w., patron rycerzy.
Werner von Tettingen– wielki szpitalnik zakonu krzyżackiego, uciekając spod Grunwaldu, ocalił życie.
wżdy(daw.) – przecież, jednak.
azali(daw.) – czy.
przyczynić(daw.) – dodać.
nuże– a nuż, być może.
kropierz– długa kapa osłaniająca konia.
gnuśnieć(daw.) – lenić się, pozostawać w bezczynności.
ninie(daw.) – teraz.
ogorzały(daw.) – opalony.
hufiec czelny– w śrdw. strategii zgrupowanie uderzające jako pierwsze, aby wprowadzić zamęt w szeregi wroga.
hufiec walny– zasadnicze siły używane w bitwie.
naganiać– ganić, krytykować.
przystoi(daw.) – należy, wypada.
krzywuła– drewniany instrument dęty o zakrzywionej rurze.
ćma(daw.) – mrowie, tłum.
Gott mit uns(niem.) – Bóg z nami!
krokiem, rysią, cwałem– określenia opisują chód/bieg konia od najwolniejszego do najszybszego.
Bogurodzica– najstarsza znana polska pieśń religijna, często (jak w tej scenie) pełniąca rolę zbliżoną do hymnu narodowego. Tekst zachował się w rękopisie z 1407 roku.
Bogiem– tu: przez Boga.
sławiena(z czes.) – wysławiana.
gospodzin(daw.) – pan.
zwolena(daw.) – wybrana.
zyszczy(daw.) – pozyskaj (archaiczna forma trybu rozkazującego z końcówką -i/-y)
spuści(daw.) – ześlij (archaiczna forma trybu rozkazującego z końcówką na -i/-y).
Kiryjelejzon(z gr.) – Kyrie eleison: Panie, zmiłuj się.
dzieła(daw.) – dla.
bożyc– syn Boży. Sens całej linijki: ze względu na tego, który cię ochrzcił, Synu Boży.
jąż(daw.) – którą.
jegoż(daw.) – którego.
przebyt(daw.) – przebywanie.
Adamie…– ta strofa pieśni została dopisana później.
domieściż(daw.) – doprowadź do miejsca.
Twórca– tu: Stwórcy.
bojara. bojarzyn– rycerz, szlachcic rosyjski, wołoski lub litewski.
mostem– pokotem.
berdysz– szeroki topór na długim drzewcu.
kniaź– książę.
przywodził– dziś popr.: przewodził, dowodził.
drzewa– kopie.
witeź(daw.) – rycerz.
nowak(daw.) – człowiek „nowy”, niedoświadczony.
oksza– rodzaj topora bojowego.
kierz(daw.) – krzak.
któren– dziś popr.: który.
odwalić(daw.) – odciąć.
Paszko (Paweł) z Biskupic, zwany Złodziej– rycerz, uczestnik bitwy pod Grunwaldem.
tedy(daw.) – więc, zatem.
przedchorągiewny(daw.) – rycerz walczący w pierwszej linii, przed sztandarem chorągwi.
Zyndram z Maszkowic– (zm. ok. 1414) polski rycerz niemieckiego pochodzenia.
Zawisza Czarny z Garbowa– (ok. 1370–1428) polski rycerz, przez pewien czas na służbie króla Węgier Zygmunta Luksemburskiego.
bitny– waleczny.
przesadzać– starać się przewyższyć.
rozgorzały– rozpalony, przen. ogarnięty entuzjazmem a. szałem bojowym.
Christ ist erstanden(niem.) – Chrystus zmartwychwstał.
Marcin (Marcisz) z Wrocimowic– (zm. 1442) – polski rycerz niemieckiego pochodzenia, starosta łowicki.
skrzęt(daw.) – zamęt.
składały– tu: stanowiły.
włodyka– rycerz, zwłaszcza niemajętny lub bez pełni praw stanowych.
rohatyna(z ukr.) – włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.
kmieć– zamożny chłop, posiadający własne gospodarstwo.
jąć(daw.) – zacząć.
cugle– wodze.
wraz(daw.) – zaraz.
w obieży(daw.) – w niebezpieczeństwie.
zali(daw.) – czy.
W tej chwili sam król uderzył go ostrzem w odkryte czoło i własną ręką zabić go raczył– niedokładny cytat z Kroniki Jana Długosza, z której Sienkiewicz korzystał, opisując bitwę pod Grunwaldem.
jaka(daw.) – rodzaj okrycia wierzchniego.
Herum(niem.) – zawracać!
kopnąć się– szybko podążyć.
zapamiętanie– intensywne skupienie na czymś.
ścigły(daw.) – szybki.
koło– tu: okrążenie.
zawrzeć się(daw.) – zamknąć się.
pierzchać– uciekać.
Attyla– (406–453), wódz Hunów, twórca rozległego imperium, wielokrotnie najeżdżał Rzymian. Ze względu na okrucieństwo zyskał przydomek „bicza Bożego”.
Karol Młot– (686–741) majordom (odpowiednik marszałka dworu, a w istocie faktyczny władca) państwa Franków. Zwyciężył Saracenów w bitwie pod Poitiers (732), co powstrzymało ich ekspansję na Galię.
mizerykordia– (od łac. misericordiaczyli miłosierdzie), krótki, wąski sztylet do dobijania rannych.
naszyjnik– tu: osłaniający szyję element zbroi.
odjąć się(daw.) – umknąć a. uniknąć czegoś.
wielki komtur– w zakonie krzyżackim zastępca wielkiego mistrza.
onym(daw.) – tym.
boisko– środkowa część stodoły, gdzie młócono zboże.
uznojony(daw.) – zmęczony, strudzony.
