Текст книги "Хатынская аповесць"

Автор книги: Алесь Адамовіч

сообщить о нарушении

Текущая страница: 8 (всего у книги 17 страниц)

– Шчаўліку сабрала… Добра, што вы…

Яна глядзіць, шукае вачамі астатніх, хоча ўбачыць, што мы прынеслі яе дзецям. Толькі тут я адчуў, што значыць для «вострава» мой зварот, які адчай i безнадзейнасць я нясу.

– Так… прыйшлі… зараз… так, – я мармытаў нешта i паказваў назад, як тады на лясным могільніку, i ўсё не кідаў шост. Спатыкнуўся, упаў, усміхнуўся (вось, маўляў, упаў!), a пранізліва-зіхатлівыя вочы жанчыны з жахам чапляліся за мяне, затрымлівалі мяне, гналі мяне.

Я ўжо амаль бег. Шпурнуў шост. Я вяртаўся. Куды, чаго? Я гэтага не ведаў. Ведаў толькі, што вось так, ні з чым на «востраве» з'явіцца не маю права. Не магу. Перад такімі вось вачамі, дзіцячымі, жаночымі. I яшчэ – параненыя. Хворыя голадам, на галодную смерць, усе падобныя: аднолькава вялікія вочы, шырокі рот. Прайшла б, прамільгнула першая надзея, ажыўленасць сустрэчы, i я ўбачыў бы вочы, якія ашукаў…

…Наш аўтобус зусім заціх. Толькі жаночае (роўнае, бясконцае) казанне пра паездку на поўдзень i як пужліва-весела ўцякалі ад каранціну, ды хто-небудзь назаве вёску ці мясцовасць.

– Хутка будзе Казловіцкі лес…

– А потым Вялікія Воркі…

– Так, i Пераходы.

I ўжо зноў агульная размова расцякаецца па аўтобусе, ужо пра Пераходы.

– Трэба было атакаваць у вёсцы.

– Заднім розумам i я Напалеон!

– Я i тады казаў…

– Што гэта? – Голас Сярожы. – Гэта могільнік?

– Боркі. Гэта Вялікія Боркі.

Аўтобус прытарможвае. Шарганула шкло шафёрскай кабіны, малады голас:

– Глядзіце, што тут! А здалёку вёска як вёска.

– Адны крыжы i слупкі, татка, – ціха кажа мне Сярожа, – замест дамоў. I бярозы.

– Тут усіх спалілі,– растлумачылі шафёру. – Як у Хатыні.

– I ніхто, ніхто не застаўся? – спытаў Сярожа амаль шэптам. (Нібы самому сабе сказаў. «Значыць, i я не застаўся б», – напэўна, гэта ён сказаў.)

– I ў сне не прысніцца! – гучна, молада прамовіў шафёр i засунуў шкло.

А мне i вочы заплюшчваць не трэба, каб прыснілася, уявілася. Бачу і так! Баляць яны, мае вочы, з кожным годам мацней, нібы нясцерпнае святло на ix увесь час скіравана. Не знадворку, знутры святло – з памяці.

…Я іду, уцякаю… Падумалася, што мяне могуць забіць, а жанчына скажа ўсім на «востраве», што бачыла мяне і што я ўцёк, уцёк ад па раненых, ад дзяцей! I Глаша там… Усё стаіць перада мной, усё ўяўляю таго дзядзьку. (Ад яго самога чуў у атрадзе расказ.) Таксама блакада была, а ён жыў тады ў цывільным, у сямейным лагеры. Паразганялі карнікі жыхароў па лесе, а ён з трохгадовай дзяўчынкай. Ад сырых грыбоў i ягад у дзяўчынкі пачалася «крываўка», бацька (ці дзядуля) i адважыўся. Узлез з ёю па лесвіцы-«яршу», якую знайшоў каля пустых вулляў, на клён, апусціў яе ногі ў шырокае i глыбокае дупло клёна, потым усю ўпіхнуў. Дзяўчынка заплакала. А ён папрасіў паказаць ручкі – толькі брудныя пальчыкі ў дупле паварушыліся. Ён узяў яе за рукі, падцягнуў да дуплянога акенца: «Ну, вось, ну, бачыш? Вось так дастану цябе, калі вярнуся. Чаго табе прынесці? Хлеба? Ну, вось малайчына!»

Злез на зямлю, схаваў «ярша», паслухаў пакорлівае маўчанне дзяўчынкі. «Ну, я пайшоў, я хуценька!» – i пабег. Як я. Каб хутчэй вярнуцца. I раптам, як на сцяну, наскочыў на думку: «Заб'юць мяне, а яна будзе там сядзець i дзень i тры, плакаць, паміраць ад смагі, ад голаду!» Кінуўся назад. Ад страху, ад хвалявання заблудзіўся. Натыкаўся на дрэвы, як сляпы, плакаў, клікаў. «Выў, браткі мае, як воўк, покуль не знайшоў тое дрэва!»

Заб'юць, а жанчына раскажа, што бачыла мяне i як я ўцякаў. Збег!

Вёска, да якой я нарэшце выйшаў, спіць у халаднаватым тумане, што поўзае па лузе, па гародах шматкамі, як гурт авечак. Пасля ночы, якую ў галодным паўтрызненні-паўсне пракачаўся пад елкай, нешта дзіўнае ў сабе заўважаю. Вось лаўлю сябе на тым, што мармычу-напяваю «Суліко». Чамусьці іменна гэтую мелодыю. Нейкая ненатуральная лёгкасць, пустата ўнутры. I нейкая бесклапотная непамятлівасць. Я накіраваўся проста да вёскі i толькі потым спахапіўся: вінтоўка на плячы! А хто там, у гэтай вёсцы, хіба я ведаю? Зусім цэленькая вёска. Стрэхі, стрэхі над калыханнем туману, як днішчы перавернутых лодак. А над усім, нада мной такое чыстае i свежае неба. Справа за туманам цямнее высокі насып дарогі. Ці не тая самая гравійка тут цягнецца, каля якой забілі ленінградца i Скаpaхода? На паўдарозе да вёскі сярод лугу ўздымаецца, вырастае з туманнай каламуці, як з вады, некалькі маладых бяроз. Да ix я i кіруюся. Ногі блытаюцца ў пабурэлым ад дажджу, непрыбраным сене. Каля бяроз я спыніўся, азірнуўся. Гэта адна бяроза, але трохствольная: тры выгнутыя застылыя рукі. Вельмі зручнае сядзенне для пастушкоў. Аб чым гэта я?.. Нагой згроб сена i сунуў пад яго вінтоўку. Не адразу ўспомніў, што на мне яшчэ папруга з падсумкамі i нямецкім штыком-кінжалам. Я злосна засмяяўся. Ну, ну, давай яшчэ «Суліко»!.. Сунуў пад сена падсумкі i штык i тады ўспомніў, што кіцель на мне нямецкі. Ды i штаны нямецкія. Але на штанах бруду столькі, што не разгледзіш, якія. Схаваў кіцель пад сена i застаўся ў шэрай кашулі з белымi гузікамі, якую мама мне пашыла. Гранату пераклаў у кішэню штаноў. Ну, здаецца, усё, можна ісці ў вёску. Ці яшчэ што не так? «Долго я бродил и вздыхал…» Ну, ну, заспявай, дурань!

Нечаканы гук наперадзе насцярожыў мяне. Я не адыходжу ад вінтоўкі, стараюся адгадаць, што азначаюць гэтыя стукі, якія паўтараюцца ў лагчынцы, налітай халодным туманам. (Аказваецца, мне трэба нанава вучыцца хадзіць па зямлі, без вінтоўкі.) Гукі вясковыя: стук па дрэве, мармытанне, вокрык на каня. Як ад берага адштурхнуўся, я адарваўся ад месца, дзе схаваў вінтоўку, i пайшоў у той бок. Спачатку каня заўважыў, калёсы. З туманнай гушчы вынырнуў задыханы дзядзька, граблямі гоніць валок, копку сена. Убачыў мяне i хутка, як i павінна быць зараз, азірнуўся – адзін я ці са мной яшчэ хто?

Дзядзька ўспацеў, бачна, што спяшае, нервуецца, нібы крадзе ён тое сена.

– Добрай раніцы! Гэта якая вёска? – спытаўся я i сам здзівіўся, што зусім інакш гучыць голас, калі ты без зброі.

– Пераходы.

– А! – узрадаваўся я так, нібы ix я акурат i шукаў.– Ціха ў вас як!

– Дзе зараз ціха? Сядзім вось, як на агні. Хто ў лесе, хто дзе… Прыязджалі ўжо, нікога не зачапілі, толькі коней пабралі. I людзей, тры сям'і з Вялікіх Борак, пастралялі. У лесе ў куранях хаваліся, жылі. Раз у лесе – «бандыты»!.. Пабілі. A самі вы адкуль будзеце?

Я назваў далёкую вёску.

– Спалілі вас? – адразу спытаў дзядзька.

Дзіўны гэты дзядзька. Блакітныя вочы чыстыя, як у дзіцяці, шчыра спалоханыя, а зарослы рот увесь час расцягваецца хітраватай усмешкай.

Я ведаю, што азначае яго пытанне, ці не са спаленай я вёскі. Калі спалілі, выбілі маю вёску – я для Пераходаў чалавек небяспечны. Уцалелых жыхароў такіх вёсак немцы шукаюць, праследуюць, як пракажоных, i забіваюць, дзе б ні сустрэлі. Ix ураўноўваюць з партызанамі, i таму небяспечна, калі такога чалавека захопяць у Пераходах. Я разумею дзядзьку i спяшаю супакоіць:

– Не, у нас нармальна.

Зарослы рот не верыць.

– Нас даўно… з самалётаў папалілі,– папраўляюся я. – А тут у мяне цётка жыве.

– Хто гэта? – дзядзька паспешліва ўзвальвае на калёсы сена.

– Ганна… Пераход Ганна…

Назваў наўгад. Ведаю, што бываюць цэлыя вёскі. Аднафамільцаў. У Ласях – усе Ласі, у Мікітках – усе Мікіткі…

– У нас тут уся вуліца на Пераходах, – згаджаецца дзядзька, папраўляе сена перад мордай канякі i зноў бяжыць. Пяты ў яго чорныя, хаця i вымытыя расой. «Долго я бродил и вздыхал…»

Я накіроўваюся ў вёску. Пераходы?.. У нас у атрадзе двое ці нават больш з такім прозвішчам.

Сонца ўжо ўздымаецца за лесам. Туман пасвятлеў i паружавеў. Не падабаецца мне гэта гравійка справа, што вылазіць з туману i з кожнай хвілінай выцягваецца. Калі дзядзька сказаў, што прыязджалі, ён махнуў граблямі ў той бок. Але туман густы, шчыльны, як лес, ён ля самых дамоў, дахі нібы плывуць па ім. Гэта супакойвае. Мяшка ў мяне ўжо няма, прыйдзецца папрасіць. Заадно ўжо. Як у нас нахабныя курцы просяць: «Пазыч агеньчыку, бо ў мяне ўся табака выйшла, а паперкі няма!» Але хто я такі без вінтоўкі, хто мне i што дасць? Нейкі пабіраха. Толькі зараз я пра гэта падумаў. Але я гатоў i паклянчыць, з пустымі рукамі я не магу вярнуцца на «востраў».

Нейкі гук тузануўся за лесам i знік. Зноў тузануўся. I застаўся, роўны, далёкі. «Рама», ці што? Даўно не бачыліся!

Я ўсё-ткі спыніўся, стаў слухаць. Не, нічога. Далёка ва ўсякім разе. Раса такая, што хлюпае пад нагамі. Я прысеў i, збіраючы яе чысты холад далонямі, трохі змыў з твару бруд. I нібы яшчэ нешта змыў, сцёр: знікла, адвязалася нарэшце бесклапотная i дзіўная лёгкасць, адчуванне нерэальнасці ўсяго, што адбываецца. Я падняўся i азірнуўся з такім пачуццём, нібы здарылася нешта. Не, усё тое ж…

I тут убачыў: дзядзька, той самы босы дзядзька з граблямі i ў доўгай кашулі ідзе за мной следам. Ён не ідзе, а раз-пораз парываецца бегчы. I ўсё азіраецца. За ім сцяна паружавелага туману, але зараз яна нешта хавае. Я яшчэ не спалохаўся, але ўжо звычна прыкідваю, куды бегчы, дзе ўпасці.

Наперадзе каламутна цямнее хлеў без даху, патанулы ў тумане. Я хутка зірнуў у бок гравійкі. Не, там, як i раней, нікога. І раптам!.. Правей, там, дзе засталася трохствольная бяроза, дзе схаваў вінтоўку, туман пацямнеў, заварушыўся, у ім, з яго сталі вылеплівацца фігуры людзей, плывуць, непраўдападобна буйныя, з аднолькава прадаўгаватымі галовамі. Яны хістаюцца i насоўваюцца, як са сну, з кашмару…

Я ўжо ляжу на зямлі. Але адразу ж ускочыў на ногі i хутка пайшоў да хлява – мы з дзядзькам ідзём у вёску, у сваю вёску! Так папаўся, так недарэчна i неабавязкова! Мог бы зараз быць у лесе, памарудзіць, пачакаць бы мне яшчэ паўгадзіны ў лесе, але я тут, i гэта канец, i гэта непапраўна! Я ведаю, адчуваю ўсёй сваёй істотай, што ратунку няма, не будзе, але ўсё роўна прагна шукаю тую адзіную, апошнюю магчымасць, выпадковасць, якая яшчэ можа выратаваць. Я накіроўваюся да хлява, дзядзька ідзе за мной, мы абодва азіраемся. Каскі, плечы, фігуры аддзяліліся, адарваліся ад паружавелай сцяны туману, зараз яны чорныя, рэальныя, ix шмат ужо i ў тым баку, дзе гравійка. Расцягнуўшыся шырокім ланцугом, ідуць немцы да вёскі.

Я абмацваю ў кішэні гранату: выкінуць ці пакінуць? Я ўсяго толькі жыхар вёскі Пераходы, а з гранатай я партызан. У ёй мая смерць, але смерць, якой я сам распараджуся, а не тая, якая паўстане перада мной i спакойна, колькі ёй захочацца, будзе мяне разглядваць, перш чым забіць…

Зa хлявом на высокім пагорку нейкія лодкі, патанулыя або напаўзатопленыя з задранай кармой. Што гэта? Ці праўда, што гэта сон, кашмарны, недарэчны, i трэба прымусіць сябе прачнуцца? Гэта скляпы, усяго толькі збітыя з дошак тамбуры скляпоў-зямлянак. Вось куды схавацца! Кінуўся ў адзін застрэшак, а на дзвярах замок, на другіх – таксама. Пацягнуў – замок легка адчыніўся. Дзверы па-здрадніцку піскнулі, прапусцілі мяне ў цемру, ад якой патыхае ямай, цвіллю. Дастаў гранату, але адразу ж схаваў яе ў кішэню, стараўся не дадумваць, што я хачу зрабіць. Граната – гэта канец. Недзе ёсць, яшчэ ёсць апошні шанц! Паспець выскачыць, пакуль яны не падышлі: немцы адразу шпурнуць у склеп гранату. Кінуўся наверх гэтак жа паспешліва, як i хвіліну назад ныраў у яму.

Дзядзька ўжо дагнаў мяне. Зірнуў белымі вачамі.

– Немцы! ай-ай-ай, папаліся, во папаліся!..

I адразу мы ўбачылі, як з туману, дзе цямнее вёска, пабеглі людзі насустрач нам. Удалечыні за вёскай гулка i працягла прастукаў кулямёт. Людзі, што беглі нам насустрач, убачылі немцаў i з нашага боку, замітусіліся, сталі падаць, паўзці, кінуліся назад у вёску.

Дзядзька, дзіка азіраючыся, пабег да склепа, як нядаўна я. А я прыціснуўся да сцяны хлява, каб паспець нешта вырашыць. Усё здаецца, што калі хоць на міг адарвацца ад немцаў, хаця б не бачыць ix, вернецца становішча, калі яшчэ можна было нешта змяніць, калі гэтага яшчэ не было. У мяне пад рукой граната (я ўсё трымаюся за кішэнь), i гэта паскарае, гоніць тое, што адбываецца, да апошняй мяжы. Не вытрымаў, зірнуў з-за вугла: ужо твары пад каскамі бялеюць, рукі на аўтаматах. Па гравійцы паўзуць машыны. Час імчыцца, як з гары, насустрач нямецкаму ланцугу i забірае, нясе з сабой усё паветра i не дае дыхаць, нібы бяжыш цераз сілу…

У сцяне знізу шчыліна – згніло бервяно. Я ўпаў на коленкі, зазірнуў у сярэдзіну. Пачуў за сабою чыюсьці паспешлівасць – гэта дзядзька перабягае да другога склепа. Я запоўз у хлеў. Над галавой доўгі прамавугольнік сіняга – ніводнага воблачка! – неба. Каля самай сцяны некалькі жэрдак, рэшткі столі. У далёкім кутку куча гнілой, чорнай саломы.

Hiбы гук уключыўся, калі сцены закрылі мяне ад таго, што адбываецца: памацнелі крыкі, брэх сабак. Дастаў гранату, гляджу, нібы чакаю, куды мяне павядзе. На жэрдкі трэба, наверх! Гэта хоць на міг аддаляе ўсё…

У расчыненыя вароты хлява забег чалавек – зноў дзядзька! Дзіка зірнуў на мяне, на гранату. Вочы яго шныраць па сценах, па кутках. Кінуўся да кучкі саломы i стаў грэбці i сыпаць на сябе пыльную труху (яна нібы задымілася ў промнях сонца), ціснуцца ў зямлю, у сцяну.

Я палез на жэрдкі. У сцяне шырокія, можна руку прасунуць, шчыліны. Зноў убачыў ланцуг карнікаў, якія былі ўжо блізка, i некалькі аўчарак, што рваліся, напіналі павадкі. Хуценька лёг на жэрдкі, каб не заўважылі мяне. I тут пачуў, як жудасна, злоўлена вые вёска. Рэзкія каманды, галасы немцаў, немагчыма будзённыя, рэальныя. Нават іхні смех.

Непаслухмянымі пальцамі выкруціў блакітную галоўку гранаты-«лялькі». Перад вачамі з'явіўся белы віты шнурок. На канцы яго – выбух. Далоням балюча, так сціскаюць яны галоўку i халоднае цельца гранаты.

Немцы ўжо зусім блізка, я бачу ў шчыліну, як двое (адзін з рагуляй-кулямётам) выбеглі з ланцуга і, бухаючы ботамі, рынуліся да хлява. Не, да скляпоў. Рукі мае нібы наручнікамі схоплены – белы шоўкавы шнурок выцягнуўся сантыметры на чатыры з гранаты. Вось яно, нярадаснае, вымушанае права чалавека памерці, вызваліцца хаця б у самую смерць! Яна трымае мяне, як наручнікі, але i яна ў мяне ў руках. Гэта адзінае, што робіць мяне, злоўленага, бездапаможнага перад тым, што насоўваецца, мацней за самога сябе.

Адгароджаны ад таго, што адбываецца, непамерна тужлівым адчуваннем блізкай смерці, як скрозь шкляную сцяну, гляджу я на чорных i зялёных карнікаў, што бягуць да скляпоў i хлява, на ўвесь ланцуг, які далека абдымае вёску. Вухнуў выбух зусім блізка – гранату ў склеп кінулі. Зараз нехта пачуе такі ж выбух, маю гранату… Я бачу, як жанчыны на гародах перабягаюць з месца на месца, падаюць, ізноў ускокваюць, паўзуць, цягнуць дзяцей. А ланцуг карнікаў марудна i няўмольна набліжаецца да гародаў, да вёскі. Вось жанчына ў яркай, чамусьці ружовай, кофце падбегла да лазенькі i, азіраючыся кругом, падзывае малых. Двое – не, трое – бягуць да яе, падаюць i паднімаюць адзін другога. Жанчына запіхвае ix пад стрэшку з пацямнелага бульбоўніку.

Схавала i сама адбегла, упала каля плота, але зноў узняла галаву і, напэўна, нешта кажа дзецям. Зверху я добра бачу яркую ружовую яе кофту.

Усё стаіць над вёскай злавесны гук, але не бачна, адкуль ён бярэцца, здаецца, што людзі ўсё робяць у мёртвай немаце. А гук вісіць над усім, над усімі…

Па доўгай вясковай вуліцы марудна, нават урачыста, як у царкву, ідзе стары ў палатняных, здалёку зусім белых, штанах i кашулі. Усё навокал вые, кідаецца, а ён ідзе, нібы можна яшчэ куды-небудзь ісці.

Але вось усё знікла, засталіся ўжо зусім блізкія крокі, шаргануліся аб сцяну хлява галасы. Сюды ідуць!

– Пан, а пан, – голас пераняў немца, – трэба ў скляпах глядзець. Сюды хаваліся.

– А табе што, што беглi? – другі голас, пануры. – Загадаюць, калі трэба, не бойся.

– Я не баюся, а ты заўсёды занадта разумны.

Зараз, зараз… Нічога няма на зямлі страшней – у вароты ўваходзяць людзі! I зараз гэта будзе, я прыціскаюся да жэрдак, гляджу на свае звязаныя белым шнурком рукі i адчуваю, як раздалося, якім вялікім, прыкметным стала маё цела. Зойдуць, заўважаць яго i адразу ўдараць з аўтаматаў. I я не паспею… Я не дадумваю, што ж я не паспею… Магчыма, гэта страх, што не паспею памерці. Ад сваёй гранаты. Чалавек, калі i здольны настроіцца на якуюсьці смерць, то толькі на адну, на пэўную. Ледзь што змянілася, i ўсё рассыпаецца. (Помню, як жанчына ў вагоне расказвала, што, калі немцы забівалі вёску i падышлі да хлява, дзе яе сям'я хавалася, людзі гатовы былі згарэць у сене, абы не выходзіць да забойцаў, дзе ix застрэляць. Трымаліся ў дыме, у пекле, абы не памерці пад кулямі. Нарэшце не вытрымала i вырвалася з агню адна толькі гэта жанчына, а муж i сёстры яе згарэлі, ix стрымліваў страх перад iншай смерцю, няхай нават менш пакутлівай.)

Зараз удараць знізу, i я не паспею рвануць шнурок, граната не паспее ўзарвацца, пакуль я яшчэ буду жывы…

– Эгэ, тут ёсць!..

Голас вясёлы, забаўляецца, i гэта стрымала мае рукі, дало мне час успомніць, скеміць, што я ж не адзін у хляве хаваюся. Не ўздымаючы галавы, паглядзеў, гляджу, як двое ў чорных паліцэйскіх мундзірах накіроўваюцца ў другі кут хлява. Дзядзька ўскочыў на ногі, абсыпаны пацярухай, сонечны слуп пылу, як дым, забялеў, узняўся над ім.

– Хаваўся б як трэба. Эх, дзядзька! – вясёлы голас паліцэйскага. (Напэўна, гэты казаў немцу пра скляпы.)

– Не пайду! – крыкнуў чалавек.

– Ну, ну… Аўсвайсы правераць – i «нахаўз, матка». Сход…

– Не пайду! Ведаем, які сход!

– Ах ты, бандыцкая морда! – вясёлы ўжо сярдуе.

– Тут забівай, не пайду!

– Не хочаш як чалавек?..

Удары, крактанне. Тузаюцца толькі двое. Пануры паліцай спакойна назірае, нібы яго гэта не датычыць. Дзядзька вылецеў на сярэдзіну хлява, але зноў, як прыцягнуты, кінуўся назад, прыліп да сцяны, засунуў пальцы i далоні ў шчыліны паміж бярвенняў.

– Забівай, не пайду ў агонь!

– Які агонь? Ба-андыт! А ты што стаіш, пазіраеш?

– Хопіць у дурня гуляць, дзед, – лянівы голас другога паліцая, – правераць, i ўсё.

– Сам ідзі ў агонь!

Удары прыкладам па бервяне i па жывым адначасова. Крык амаль дзіцячы… Напэўна, я заварушыўся на сваіх жэрдках, бо пануры паліцай адразу ж здзівіўся:

– Эгэ, яшчэ адзін! Ану злазь, уніз скачы!

Паставіў на мяне вінтоўку. Я заварушыўся, прыўзняў зад, цела маё паказала, што я нічога, што я падпарадкоўваюся, а сам я гляджу на гранату, на белы шнурок у яе адтуліне. Пачуў слабае, зазыўнае супраціўленне смерці на схаваным у гранаце канцы напятага шнура. Зараз я бясконцы – без выдыху – удых. Балюча распірае грудзі, a ўдых усё не канчаецца, я ўсё расту, раблюся вялізным i тонкім, бязважкім, як шар… Раптам здарылася нешта ўнізе: двое – дзядзька, а за ім вясёлы паліцэйскі – вылецелі за дзверы.

– Ну, доўга я буду? – пытае другі паліцай. Я ўзняўся, устаў на калені, трымаю руку з гранатай на жэрдках, сунуся да сцяны i ўсім сваім абліччам паказваю, што буду спускацца. За сцяной зноў глухі выбух.

– Гранату ў склеп кінулі,– паведаміў я паліцаю.

– Доўга буду чакаць?

Я ўжо не той, хто хвіліну назад гатовы быў узарвацца на ўласнай гранаце. Нешта змянілася, i з'явіўся ў свеце хітраваты, са згоднай i бязглуздай усмешкай… Ён паўзе, трымае i хавае гранату, а я назіраю i за ім, i за паліцаем i чакаю, што ж зраблю я… Той я, што чакае, назірае, надзіва спакойны. Нібы i не са мной усё гэта.

– Скачы сюды, ну! – Паліцай адчуў нешта нядобрае, голас яго ўстрывожана рвануўся. Я паслухмяна прыўзняўся, пакорліва павярнуўся спіной да яго вінтоўкі i, не гледзячы, як з самога сябе, пацягнуў шнурок. «У нябожчыка зубы не баляць!» Нехта другі i, здалося, уголас палічыў патрэбныя секунды фразай майго сябра Федзькі, i ён жа, гэты хітраваты, злы, лоўкі, кінуўся за сцяну, як за борт, пакінуўшы ў хляве гранату, i яна падае на паліцая…

Балюча стукнуўся аб дол, аб выбух, аб цемру. Сцяна хлява дыхнула на мяне дымным смуродам – у заплюшчаныя ад болю вочы, у нос. Ускочыў з вывіхнутым ці зламаным плячом, каб бегчы абы-куды, толькі далей ад таго, што я зрабіў.

– Хальт! Цурук!

Боль у плячы адпусціла, не засцілае вачэй. Немец стаіць каля склепа, наставіў на мяне аўтамат. Я іду да яго, нават спяшаю, абы далей быць ад хлява. Тут яшчэ два немцы каля кулямёта, пастаўленага на высокія ногі-распоркі. А яшчэ двое стаяць над нейкай старой. Яна ляжыць тварам у зямлю, чакае худымі вострымі лапаткамі стрэлу, а немцы стаяць над ёю, закурваюць. Смешна ім, што яны ўсяго толькі кураць, усміхаюцца, а чалавек ужо паміраць прыгатаваўся!

– Нахаўз, матка, – кранае яе аўтаматам немец у тоўстых акулярах.

Я з палёгкай заўважаю, што выбух мой нікога не ўстрывожыў. Зараз яшчэ адзін немец кіне гранату ў склеп. Шпурнуў i прыпаў да пясчанай страхі-накату. «Мой» немец апусціў аўтамат, дачакаўся новага выбуху i ўжо тады накіраваўся туды, дзе ляжыць старая. Паказаў, каб i я ішоў да таго месца.

I адразу не стала тут партызана, што кінуў гранату, забіў паліцэйскага, – да немцаў ідзе даўно не голены вясковы хлопец у брудных ботах i ў шэрай навыпуск кашулі. Вось толькі штаны з італьянскага, так, так, з нейкага жаўтлявага, не нямецкага сукна, проста з коўдры: разведчыкі, вядома, абдурылі мяне, штаны з коўдры, i нічога няма ў ix нямецкага, салдацкага!

– Мутэр? – немец паказвае на старую. Худы вясковы хлопец на ўвесь рот бязвольна ўсміхаецца (упершыню я рады гэтай сваёй бязглуздай усмешцы) i кранае старую за плячо.

– Хадземце, не бойцеся.

Старая хутка ўсхапілася на калені, глядзіць невідушча, губы яе хутка-хутка варушацца.

– Вэк, нахаўз! – немец у акулярах паказвае на вёску. Я памагаю жанчыне ўстаць, i мы спяшаем пайсці, ідзём з ёю да гародаў.

Першы ланцуг карнікаў ужо наперадзе нас, рух яго замарудзіўся каля хлявоў. Другі ланцуг, радзейшы, даганяе. З гэтага да нас кіруецца немец з паліцаем. Паліцай, напэўна, гарадскі, апрануты ў чорны мундзір з шэрымі абшлагамі i такім самым каўняром. Абодва, i немец i паліцай, маладыя i вельмі падобныя, хаця нямецкая галава накрыта стальным каўпаком каскі, а паліцэйская – чорнай пілоткай. Яны падштурхоўваюць мяне i старую i, перабіваючы адзін аднаго, тлумачаць, хто мы, чаму нас трэба гнаць.

– Шнэль, шнэль, рус!

– Давай, давай! Сталінскія бандыты!

Малады немец ідзе так, каб паліцай таксама быў у яго перад вачамі.

– Швайн!..

– Бандыты!..

Гэта не проста лаянка. У гэтых звычных мянушках усе ix перакананні, ix тлумачэнне таго, што адбываецца i ў чым яны ўдзельнічаюць. Зброя скарастрэльная, ідэі кароценькія – адно даганяе другое!..

– Швайн… шнэль… сталінскія… рус… бандыты, шнэль… давай… шнэль! Шнэль! Давай! Давай!..

Дзіўна, што ўвесь час, пакуль мяне гналі, пакуль я ішоў да вёскі, я помніў хлеў i флегматычнага паліцая, на якога скінуў зверху гранату. Спачатку вісела нада мной боязь, што, яны выявяць гэта. Потым на змену другое пачуццё ўсплыло, мне ўжо знаёмае. Мы аднойчы абстралялі з рэдкага сасонніку каля самага горада нямецкіх веласіпедыстаў. Яшчэ сонечна круцілася кола над целам забітага мною салдата, а мы ўжо ўскочылі на ногі, каб бегчы. Нечакана з'явіліся немцы на машынах. Нас глушылі, даганялі блізкія разрыўныя кулі, немцы ўжо акружалі нас, а пад нагамі сухі, сыпкі, як мука, пясок: не бяжыш, a абяссілена буксуеш на месцы! I, галоўнае, зрабілася раптам усё роўна, з'явілася тупая абыякавасць да самога сябе. Тое, што я нядаўна забіў, адыгрывала ў гэтым нейкую ролю, спрашчала ўсё, i блізкую смерць маю таксама.

Першы ланцуг карнікаў ужо на гародах. Раптам заспяшаліся яны, закрычалі. Нямецкія каманды, паліцэйскія вокрыкі, сабачае выццё, жаночыя i дзіцячыя крыкі i плач, як полымя, ускінуліся над вёскай. Карнікі зазіраюць у кожныя дзверы, у кожную яму, шчыліну, раскідаюць жытнія бабкі, якімі застаўлены гароды. I тут я зноў убачыў жанчыну ў ружовай кофце. Яна ўстала на калені каля плота, сама паказала сябе, калі немец падышоў да лазні i пачаў шнырыць ствалом вінтоўкі пад развешаным бульбоўнікам. Немец убачыў жанчыну, што ўстала з зямлі, i накіраваўся да яе. Але другі карнік (гэты не ў касцы i не ў пілотцы, на галаве ў яго зялёная фуражка з вельмі доўгім брылём) упэўнена падышоў да лазні i скінуў на зямлю жэрдку з бульбоўнікам. Дзеці, двое старэйшых, стаяць на каленях, прыціснуліся тварамі да сцяны i закрылі вочы рукамі, а хлопчык гадоў трох здзіўлена i непаразумела, як пасля сну, глядзіць на чалавека ў дзіўнай фуражцы.

Жанчына закрычала i папаўзла, а потым пабегла да лазні.

– Швайн! – штурхнуў мяне аўтаматам немец.

– Бандыты! – спахапіўся, растлумачыў (сабе i мне) паліцай i таксама мяне штурхнуў.

Крык, плач i выццё выбухнулі ў нейкі міг, пакаціліся праз вёску, як пажар, i ўжо не спыняліся ўвесь дзень, да самага да таго апошняга імгнення…

Нас выпіхнулі на вясковую вуліцу – мяне са старой i жанчыну ў ружовай кофце, у якой не хапала рук, каб сабраць, трымаць каля сябе малых. Таксама, як у нейкі міг выбухнулі i ўжо не спыняліся плач i крык, так з гэтага моманту пачаўся той шалёны гон, бег. Нас выгналі на вуліцу, дзе ўжо мітусіліся людзі, i ўсё новых i новых жанчын з дзецьмі, мужчын выдзіралі з хат, з двароў, выпіхвалі з брамак, выкідвалі на вуліцу i гналі, гналі наперад, некуды ў канец вёскі. З крыкам, хрыпам, ударамі прыкладаў, палак, з вышчэрваннем i кіданнем аўчарак некуды прапіхвалі разбухлы натоўп. Спачатку працэсія сунулася марудна, толькі ўнутры яе быў бесперапынны, як крык i плач, pyx, мітусня, спалоханае шараханне ад сабак, якіх карнікі раз-пораз кідалі з павадкамі ў натоўп, кусалi яго. Але ўсё прарэзлівей каманды, вокрыкі, удары, кіданне, выццё i чалавечы плач, i ўсё хутчэй коціцца разбухлы натоўп да нечага апошняга, што чакае ў канцы вуліцы. I чым больш хуткі, шалёны бег, тым больш лютым i робяцца карнікі, тым часцей штурхаюць, б'юць, равуць, гыркаюць.

I ўсё больш пакрыўджанымі становяцца чырвоныя спацелыя морды катаў. Нават пакута на ix фізіяноміях, мука, крыўда. Мы ж такія недысцыплінаваныя. Hiяк не хочам зразумець, чаго яны ад нас дабіваюцца, такія мы крыклівыя, супраціўляемся, не жадаем верыць у аўсвайсы, у праверку дакументаў, у звычайнасць i неабходнасць таго, што адбываецца.

Асабліва да дзяцей цягнуцца карнікі з палкамі i аўчаркамі. A калі хлопчык гадоў дзесяці з-пад рук маці кінуўся ў жыта, немец аж застагнаў ад крыўды i пусціў аўчарку. Жанчына кінулася за імі, а на яе наскочыў другі. О, якім гняўлівым ён быў, як пакрыўдзіўся за непарадак, у якой пакуце скрывіўся яго твар!

Я яшчэ раз убачыў белага старога, якога заўважыў раней з хлява. Ён паспеў ужо прайсці ўсю вёску i зараз стаяў, нібы чакаў нас, каля нечага чорнага, што вісела на сцяне вялікага калгаснага свірна. Каля гэтай вялікай, чорнай, не тутэйшай, не вясковай анучы – нейкага злавеснага знаку для карнікаў – сабралі людзей, якіх прыгналі раней. (Толькі потым, калі ўспамінаў усё, я зразумеў, чаму так стаяў каля чорнага палотнішча, так трымаў галаву белы стары, – ён быў сляпы.)

З боку хлява тоўпяцца немцы ў афіцэрскіх фуражках, стаяць машыны, матацыклы. I два станковыя кулямёты, нацэленыя на свіран.

Каля расчыненых варот нас чакае калідор з аўчарак i карнікаў. Спакойна, дзелавіта стаяць дзве шарэнгi людзей з аўчаркамі, нібы тое, што яны робяць, – самы просты, зразумелы ў жыцці занятак. Усё гэта (таксама, як i чырвоную супрацьпажарную дошку на сцяне свірна) я разгледзеў потым, праз шмат дзён, калі зноў i зноў перабіраў усё ў запалёнай памяці.

A ў той момант было толькі адчуванне, што нас, мяне спіхваюць ca смяротнай кручы i я чапляюся рукамі, нагамі, жыватом, не даюся i не жадаю верыць, што гэта канец, але ў той жа час да жаху ясна ўсведамляю, што гэта здарыцца. Мог, мог жа я вось у гэты самы час быць зусім у іншым месцы, не тут! Але няўжо ёсць яшчэ нешта іншае на зямлі, калі тут вось гэта?..

Жывая, звілістая кішка з карнікаў i аўчарак стала заглытваць натоўп i прапіхваць да чорнай адтуліны расчыненых варот порцыямі па пяць, па дзесяць чалавек.

Нехта з карнікаў, якія штурхаюць, б'юць нас у спіну, па локцях, па галовах, выкрыквае:

– Падрыхтуйце дакументы, пашпарты, метрыкі, школьный даведкі, падрыхтуйце дакументы!..

Але ніхто ніякіх дакументаў не глядзіць, не пытае, напэўна, план, сцэнарый жудаснага спектакля зменены на хаду чыімсьці распараджэннем i той, што выкрыквае, выконвае ўжо неабавязковую, лішнюю ролю.

– Падрыхтуйце даведкі!..

Рухавая кішка з эсэсаўцаў i сабак то пашыраецца, то сціскае нас, захоплівае ўсё новыя i новыя партыі людзей, адрывае ix ад акружанага, здушанага з усіх бакоў натоўпу, прапіхвае да свірна, да расчыненых варот. Твары ў тых, хто нас штурхае, шпурляе, б'e, кусае, раз'ятраныя, злосна сляпыя i абавязкова пакрыўджаныя. Мы гэтак дрэнна, гэтак тупа паводзім сябе, не жадаем зразумець, чаго ад нас хочуць, патрабуюць, мы аглушаем ix такім жаночым крыкам, такім дзіцячым плачам i выццём, гэтак нялёгка з намі, а трэба ўсяго толькі зайсці ў свіран i трэба падрыхтаваць пашпарты i метрыкі!..

Двое карнікаў занадта адпусцілі сабачыя павадкі на высокага маладога мужчыну, які вельмі ўпінаецца. Аўчаркі спачатку рвалі яго, але, дацягнуўшыся, нечакана ўчапіліся ў глотку адна адной. Мужчыну ўжо прыстрэлілі i кінулі да сцяны свірна i яшчэ шчыльней сціснулі натоўп, але эсэсаўскую кішку ў гэтым месцы скруціла, карнікам усё не ўдаецца разарваць сабак. Яны замкнулі клыкі на глотцы адна адной i соладка замерлі, раскірэчыўшы дужыя ногі. Ix штурхаюць, б'юць ботамі, валакуць. A другія карнікі валакуць, шпурляюць да варот нас…

Непрыгожы чалавек, калі яго забіваюць! Гэта заўсёды прачытваецца на пакрыўджаных тварах катаў. О, як я помню i гэтыя фізіяноміі i помслівае пачуццё таго, каго забіваюць: вось вам, вось жа вам? Я выкручваюся, кусаюся, вішчу, я гатоў тхарыны смурод пусціць у гэтыя морды.

Уразіла мяне аднойчы фатаграфія ў Бялградскім партызанскім музеі. Напэўна, i зараз яна там. Да яе здалёку пачынаеш ісці, абы зірнуў – як на святло. Дзіўная прыгажосць чалавечай усмешкі! Але падыходзіш i раптам бачыш, што на шыі ў шчаслівага юнака пятля! А ззаду, за спіной яго, стаіць фашыст, падрыхтаваўся выбіць з-пад ног асуджанага апору. Каму ён усміхаецца, гэты юнак з белым адкладным каўняром вакол чыстай тонкай шыі, з такім адкрытым тварам студэнта? Каму такая усмешка? На злосць катам?! Але ні ценю выкліку, пагарды, ніякага напружання! Hiбы нявеста перад вачамі ў яго, а не яго забойцы. Не было б за спіной у юнака той дзелавітай фігуры ў мундзіры, можна было б падумаць, што проста на самадзейнай сцэне забаўляюцца студэнты, паказваюць пакаранне смерцю па-маладому неразумна i весела, як нешта немагчымае. I «асуджаны на смерць» бачыць вакол сябе ўсмешлівыя твары сяброў. А не морды забойцаў…

Каму ж гэта чалавечая усмешка? Апошнім людзям, якіх ён бачыць? Бо другіх ужо не будзе, лепшых, жаданых. Гэта ўсё-ткі апошнія. Не, не!.. Я не мог з гэтым згадзіцца. I не мог адысці ад вясёлага партызана. I нарэшце зразумеў. Чалавек заўважыў вока фотаапарата i скрозь яго зірнуў за спіны забойцаў – на сяброў, магчыма, на нявесту. Ён бачыць людзей, якіх пакідае жыць замест сябе! Каты самі далі яму гэту магчымасць…