Текст книги "Хатынская аповесць"

Автор книги: Алесь Адамовіч

сообщить о нарушении

Текущая страница: 12 (всего у книги 17 страниц)

– Ну, браткі, ціхі вулкан!

– За паўкіламетра зямля цёплая!

Нарэшце далека наперадзе мы ўбачылі лес. За дымнай смугой не разгледзець, суцэльны ён ці гэта толькі шматок лесу, але ўсё роўна лес, а не гэтыя абрыдлыя зялёна-рыжыя барханы ды раскіданыя чэзлыя хвоечкі. Людзі заходзяцца ад кашлю, параз'ядала ўсім горлы. Хапаюцца за вочы. А для маіх, засыпаных, дык i зусім бяда – гэты тарфяны ўчадлівы вецярок. Усё навокал мяне плыве, афарбавана гарачай вясёлкай. Моцна нудзіць.

Але наперадзе лес, сапраўдны, жывы, i хутка скончыцца гэтая агідная, мяккая, чорная, задымленая падушка, узыдзем, станем на сапраўдную зямлю: такое адчуванне, што наогул вернемся аднекуль на зямлю.

Параненыя ззаду. Ацалелыя карнікі ідуць з намі, з баявой групай, – усё яшчэ абараняе ix i скоўвае нас наша невыносная нянавісць.

Дазорныя падыходзілі ўжо да лесу, калі гахнулі першыя міны: перад намі, збоку, ззаду…

Усе заляглі, каб мінулі гэтыя няпэўныя першыя хвіліны бою, такога нечаканага. Зямля ўздрыгвае мякка, як жывая, a чорныя лапіны выбухаў адразу ж пачынаюць суха тлець, дыміцца.

Дзіўна, што ні кулямёты, ні аўтаматы не б'юць, адны толькі міны намацваюць нас. Адкуль жа нас накрылі?

Каманды ўсё няма, гэта ўсіх нервуе. Толькі б не сарваліся, не пабеглі! Вось ужо нехта ўскочыў, бяжыць. I яшчэ два ці тры. Нічога горш за гэта не бывае! Бягуць направа, да тарфяных куч, якія, калі ляжыш, з зямлі ўяўляюцца спінамі дапатопных звяругаў, затоеных, цёплых – паветра над імі дрыжыць, струменіць…

Пачуліся раптам стрэлы, чарга аўтаматная – адзін упаў, а тры пабеглі яшчэ хутчэй, сагнуўшыся, улукаткі. Гэта ж палонныя разбягаюцца! Карнікі!

Здалося спачатку, што яго мінай накрыла – самага першага. Слуп іскраў на тым месцы, дзе ён толькі што быў. I адразу ж знік, як праваліўся, яшчэ адзін, што бег апошнім. Ды гэта ж яны правальваюцца ў торф! У працятую жарам распаленую зямлю!..

Той, што быў пасярэдзіне, замёр на месцы, потым закруціўся, i мы пачулі, як ён – не закрычаў – завыў у нечалавечым жаху…

– Першая рота застаецца тут, першая рота! – крычыць Косця-начштаба, бегучы перад намі. I адразу ж гучны голас Касача, што прарываецца з-за выбухаў:

– Другая рота! Другая рота, за мной!

Ён бяжыць да кустоў, не азіраючыся.

Вось яно, тое імгненне, калі ўсё, што было, ёсць i будзе, зазірае ў вочы табе: «Гатовы?» Не прапусціць яго, не страціць!..

Я ўскокваю i бягу за Касачом, за Пераходам, за тымі, хто наперадзе мяне. Людзі ўздымаюцда з-пад выбухаў i бягуць на нябачнага ворага. Мяккая, спружыністая зямля, як жывая, дапамагае нам бегчы: яна нібы нахіляе нас наперад – мы нясёмся ў нізінку, паўз лазняк. Злева – няпэўны ў дыме, у блакітным чадзе, зломаны тарфянымі горамі гарызонт; справа – гэты зялёны, густы, як сцяна, лазняк. А наперадзе, недзе за краем лазняку – нябачныя яшчэ ворагі, якія нас закідваюць мінамі. На многіх тварах, разгарачаных ці стомлена шэрых, – недаверлівая i трывожная цікаўнасць да таго, што мы зараз робім. Мы бяжым, а не залеглі, не чакаем, калі немцы адкрыюць сябе, калі яны з'явяцца, не стараемся хоць выявіць, дзе яны i колькі ix, адкуль яны нас абстрэльваюць. Замест гэтага мы бяжым туды, дзе нас чакае, магчыма, засада або пастка. Але ж мы робім гэта, хоць i самі здзіўлены, а наш бег такі злосны, безаглядны – i на тварах нашых, у цяжкім дыханні, у бязгучным мільганні ног, у напружаных плячах, шыях, у разведзеных локцях – ва ўсім пераконанасць, што вось зараз мы навалімся, зломім ворага, які не чакаў, што так усляпую, рызыкоўна мы кінемся наперад.

Грузна, цяжка спераду ўсіх бяжыць Пераход-старэйшы. У яго бясформеннай i, як камень, шэрай ад брызенту спіне, у набычанай галаве, у густым дыханні – адно: дабегчы, дабрацца, нарэшце, вызваліцца ад самога сябе – невыносна злога, бяссільнага перад сваім закамянелым гневам.

Мы аббягаем гэты без канца i краю лазняк, i ўсё няма тых, да каго мы імкнёмся дарвацца.

I тут убачылі: дзве мінамётныя трубы, нахіленыя ў наш бок, стаяць каля кустоў. Пырснула аўтаматная чарга – гэта Касач. Мае вочы, заслоненыя болем, таксама выхапілі нешта мільгнуўшае спераду – я, не цэлячыся, стрэліў туды. Стрэлы ўдараюць, ірвуць паветра – ззаду, збоку. Здаецца, адзін Пераход бяжыць, не падымаючы аўтамат, не страляючы.

Кусты выраўняліся сцяной, i вось яны – пяцёра ці шасцёра ўцекачоў! Яны так паспешліва i бездапаможна спрабуюць забегчы за няблізкі край лазняку, асабліва адзін з ix, які адстаў, тоўсты, з адвіслым задам нямецкіх салдацкіх штаноў, што нам раптам робіцца жорстка весела. I самае недарэчнае: ад едкага гapy, ад беганіны i яны i мы – кашляем. Бяжым, на хаду стукаюць паспешлівыя стрэлы, вось-вось пачнуць падаць забітыя, а яны, а мы не можам стрымацца ад самага простага – ад надрыўнага, апрыклага кашлю.

Яны чамусьці не кідаюцца ў кусты, усё бягуць перад намі, бачаць, напэўна, толькі край лазняку, які ix схавае ад нас, ад нашых стрэлаў. Чым бліжэй гэты край, тым хутчэйшая i больш паспешлівая стральба. I вось ужо, нібы развалілася нешта, па адным падаюць: направа, назад, налева. Два ўсё-ткі заскочылі за лазняк. А самы апошні з уцекачоў, старанны, нязграбны таўсцель, нібы адчуўшы, што цяпер за ім адным пагоня, яшчэ паспявае азірнуцца: вочы, перакрыўлены рот чалавека, які бачыць сваю смерць…

Касач прастрачыў па ім i таксама азірнуўся – папераджальна, строга, каб не затрымліваліся каля забітых. Пераход бяжыць, не зважаючы на тых, хто ўпаў. Тыя, хто яму патрэбны, – наперадзе, жывыя, яму патрэбны жывыя, жывыя…

I вось яны зноў астатнія два. Спачатку мы ix пачулі: ix надрыўны кашаль, як слабае рэха, адгукаецца на наш, у дзесятак глотак, кашаль. Зноў роўна пайшоў лазняк, i зноў яны перад намі – адкрытыя, асуджаныя. Азіраюцца.

Адзін адразу ж упусціў з рук вінтоўку i нарэшце нырнуў, уламаўся ў кустоўе. A другі ўсё бяжыць, хоць відаць, што сам ён адчувае, разумее, што гэта яго апошнія крокі.

Пераход перакрэсліў яго пагардліва-кароткай чаргой i пабег далей, нават не зірнуў на забітага. Не, параненага. Паранены заварушыўся i, не ўздымаючы твару, папоўз нам насустрач. A рукі, акрываўленыя пальцы, якія ён нібы разглядвае пільна, так дзіка падобныя на гусіныя лапы… Ён прапоўз i замёр за тры крокі ад мяне, пагадзіўся, што забіты!..

А мы бяжым следам за Пераходам, Касачом, аблітыя потам, i ніяк не можам вызваліцца ад недарэчнага кашлю, бяжым, нібы дакладна ведаем, што не гэтыя – галоўныя, што галоўнае – наперадзе.

– Уласаўцы, сволачы! – крыкнуў нехта пра забітых. Я азірнуўся i ўбачыў, як партызан, на міг затрымаўшыся, перавярнуў цела забітага i вырваў з-за пояса ў яго доўгую гранату. I сапраўды ж, вінтоўкі ў ix не нямецкія! Ды i мундзіры нібы жаўцейшыя…

Мы не спыняемся, бяжым далей, пакідаючы выбітую не намі сцяжынку лявей: яна пайшла з-пад ног у задымленыя тарфяныя далечы.

I тут мы ўбачылі: з-за лазняку нам насустрач выбеглі людзі ў зялёным, нямецкім. У касках, з аўтаматамі! I адначасова з лазовага гушчару вырваўся, вываліўся назад нядаўна знікшы ў ім уласавец i пабег насустрач немцам, перад намі. I ён, i мы нясёмся, як з гары i нібы над вострымі каменнямі: разумееш, як бывае ў сне, што трэба спыніцца, пакуль яшчэ не позна, але ўжо не маеш сілы зрабіць гэта, не можаш i нават баішся: пакуль бяжыш – усё існуе, доўжыцца, як толькі спынішся – пацягне цябе, пакоцішся па вострых каменнях, абліваючы ix крывёю…

Рыпнула аўтаматная чарга, наша, не наша, яшчэ i яшчэ. Немцаў выбегла з-за кустоў дзесяць, не больш, а мы адкрыты ўсе, уся сотня, калі не паўтары. I нешта неадольнае ёсць у гэтай нашай злой i цяжкай імклівасці (мы гэта самi адчуваем, разумеем: нібы бачым сябе!), таму што немцы, замест таго каб залегчы i расстрэльваць нас, кінуліся туды, сюды i раптам, павярнуўшыся таропкімі спінамі да нашых стрэлаў, пабеглі.

Я міжволі азірнуўся – на нас, на нашу сілу, якая так падзейнічала, так змяла гэтых немцаў. Мне i радасна i страшна. Гнаць ix, гнаць!.. Гэта нядоўгія, хуткія хвіліны (ты гэта разумееш, ведаеш), таму што надыдзе міг, калі скончыцца i гэтая пашня па спружыністай тарфяной зямлі, i гэтае пачуццё. Наш разгон будзе працягвацца, але ўжо як у скінутага з гары: па вострых, па ловячых цябе, тваё цела каменнях!..

Пераход усё бяжыць наперадзе. Астатніх я адчуваю – побач, ззаду, а яго бачу: вочы мае балюча ўчапіліся, трымаюцца за яго, як за нешта самае галоўнае i апошняе, што засталося ад мяне на ўсёй зямлі. Я міжволі паўтараю яго рухі (ці то на самай справе, ці толькі ў думках, толькі ў глыбіні сваіх мышцаў), усё больш зліваючыся з гэтым цяжкім, вялізным чалавекам, закаваным у бясформенны, каменнага колеру брызент.

Марудна-марудна Пераход паднімае аўтамат, дзвюма рукамі, як цяжкі молат, над каскай невысокага немца, што бяжыць проста перад ім. Марудна ўздымаюцца локці, рукі… Але нечая куля выбіла немца з-пад Пераходавага аўтамата, адкінула ўбок. Пераход, не зірнуўшы туды, даганяе ўжо наступнага: здаецца, што ён (што ты) не здольны спыніцца, пакуль жывы, пакуль сам не ўпаў – будзеш вось так бегчы вакол лесу, пакуль нехта ёсць наперадзе.

Немцы, якіх мы даганяем i расстрэльваем на хаду, усё спрабуюць абагнуць лазняк, закрыцца ім, а мы не ведаем, што, хто там наперадзе, магчыма, ляжаць, ужо чакаюць нас з кулямётамі…

Вочы мае зусім плывуць у гарачай вясёлцы – сіняе, аранжавае, чырвонае! Усё змазана, расплываецца, i я трымаюся ўчэпістым поглядам за цёмную фігуру Перахода, як за самую рэальнасць.

Я не ведаю, колькі працягваўся наш бег, колькі часу сціскалася спружына пад нашым нечаканым напорам. Але помніцца дзікая, неразумная палёгка (як у таго, хто пакінуў бегчы, усё разганяючыся, з каменнай стромы і, нарэшце, пакаціўся!), якая вострым холадам паласнула душу, калі мы выбеглі на адкрытае месца i адразу ўбачылі перад сабой у чаканні немцаў – залеглы за тарфянымі купінамі нерухомы ланцуг. Каскі, каскі, каскі…

Але Пераход не спыняецца, не падае, i гэта мяне ўтрымлівае на нагах, хаця ўсё ва мне адразу каменна пацяжэла.

– Лажыся! – крыкнуў Касач, але таксама не падае: яму таксама перашкаджае зрабіць гэта Пераход. А Пераход яшчэ хутчэй пабег, адрываючыся ад нас, ад партызанаў, якія падаюць адзін за адным. Hi страляніны, ні голасу чалавечага – нямая цішыня, што падае ў нябачную (але яна побач!) прорву.

Ужо на зямлі, лежачы, я адчуў, як нешта пранеслася над намі, нібы цягнік, зрываючы з нас паветра, зрываючы мяне з зямлі, прымушаючы ціснуцца да яе. Цягнік усё нясецца, бясконцы, нізкі, шырокі, над самай галавой, над маімі плячамі; вось-вось захопіць, павалачэ, растрыбушыць – кулямёты i аўтаматы проста выюць! Калі я адарваў галаву ад прапахлага гарам торфу i зірнуў скрозь плыткую вясёлку, Пераход усё яшчэ быў, хаця, здавалася, цэлая вечнасць пранеслася. Але ён ужо не бег, ён стаяў i марудна паварочваўся тварам да нас, нібы яго паварочвае той кулямёт (здаецца, я ўбачыў i ўсплёскі полымя на дуле кулямёта i нават самі рукі немца). Пераход марудна павярнуўся да нас тварам: ён быў непраўдападобна спакойны, нібы прыслухоўваўся. Чалавек усё не падае, але над ім нясуцца нізкія лёгкія хмары, i здаецца, што там ён падае, – як вяршаліна ссечанага, уздрыгануўшага, але ўсё яшчэ нерухомага знізу дрэва…

З моманту, калі ён упаў i мае вочы згубілі яго, – здаецца, што іменна з гэтага моманту – усё змянілася.

Мяккія тарфяныя купіны ўсё закіпаюць перад вачамі, яны дымяцца, пырскаюць, не закрываючы, а паказваючы шлях да тваёй галавы. Калі такія грымоты, суцэльны роў, здаецца, што i сэнсу мала – страляць. I трэба хутчэй выстраліць, каб адчуць, што ты можаш хоць на міг усё заглушыць.

Касач жывы, я бачу яго перад сабой: ён таксама прастрачыў з аўтамата i ўсё паварочваецца назад, шукае – мне здаецца, што мой позірк шукае. Я ўздымаю галаву, хаця нялёгка адарваць яе ад зямлі, ад крохкай купіны. Губы Касача нешта гавораць, крычаць нешта сярдзіта, а я не магу разабраць у громе i грымотах смерці. I нарэшце – праз нядоўгую цішыню:

– У абход… начштабу…

I рукой махнуў, круг апісаў, нібы абдымаючы лазняк.

Няма нічога паскудней, але i весялей – адыходзіць пад агнём: калі не бяжыш, не, не гоняць цябе, а сам – па справе, па загадзе. Ад блізкіх куль нешта ў табе сціснулася да кропкі, але не захопліваючы ўсё цела, якое, наадварот, зрабілася па-здрадніцку вялізным, нязручным, здалёк бачным. Кожны чалавек, міма якога прапаўзаеш – мяжа, табой пераадоленая i пакінутая: на ёй нечае жыццё, нечая смерць, але ўжо не твая смерць. I ва ўпор ці ўслед табе – трывожна-запытальныя вочы, позіркі («…Што? Адыходзім? Так дрэнна?») або гнеўнае, патрабавальна-пагардлівае («Адпаўзаеш! Хочаш, каб я тут, а ты…»). Адказваць, тлумачыць няма калі, ты павінен абліччам, выглядам сваім паказваць, што не ўцякаеш, не спалохаўся, што цябе паслалі, табе загадалі паўзці назад.

Да лазняку яшчэ далёка. А вочы, чужыя вочы ўсё хапаюцца за мяне, пытаюць, патрабуюць, i трэба быць вясёлым, лёгкім, каб адразу зразумела было, хто i чаго паўзе. З такім тварам не ўцякаюць! Я дрэнна бачу i таму ўсміхаюся – на ўсякі выпадак – усім. I забітым таксама. Некалькі разоў мяне па-сабачаму рванула за рукаў, за плячо. Заміраю, чакаючы, што вось зараз усяму канец! I з'яўляецца, здаецца, неадольнае жаданне падхапіцца на ногі i бегчы, бегчы туды, дзе край лесу, – за яго. Туды адпаўзаюць параненыя, туды ix цягнуць: вочы ў параненых здзіўлена-дзіцячыя, нібы чалавека адразу адкінула далёка-далёка ад таго, чым яшчэ міг назад ён жыў.

За лазняком ix шмат, параненых, тут гучаць галасы, стогны, адсюль i бой чуецца інакш. Ужо не суцэльныя навіслыя грымоты, роў, а асобныя стрэлы, чэргі кулямётныя, аўтаматныя – яны то счэпліваюцца, то адна за адной коцяцца i раптам заціхаюць на момант. Такі бой надоўга – пакуль боепрыпасы ёсць. Толькі б хапіла ў нас патронаў. На тварах, на руках, пад падраным адзеннем людзей, што паўзуць некуды ці спакойна, мертва ляжаць – зыркія размытыя чырвоныя плямы. Я паўзу, я прабягаю міма, далей, a ў вачах гэта i ўсё не адыходзіць. Я паўтараю, магчыма, нават не ўголас, сам сабе:

– Камандзір мне загадаў. Я ў першую роту. Загадаў Касач…

Бягу ўжо на поўны рост, там, дзе нядаўна мы гналіся за немцамі. Вось i яны, забітыя. Зброі каля немцаў ужо няма, i ляжаць яны не так, як упалі. Адразу прыкметна: чапалі ці не чапалі забітага. Нават не ведаю, па якіх прыкметах, але заўважаеш. У забітым заўсёды застаецца апошні pyx, апошняя спроба выратавацца. I заўсёды яны па-рознаму ляжаць. А гэтыя – усе аднолькава, на спіне. Я пранёсся над уважліва-нерухомымі вачыма мёртвых i нейкі час бег, нібы забыўся, куды, чаго. Не, я да начштаба, нічога яшчэ не скончылася, мы павінны, там трэба ў абход, ззаду зайсці, выручаць сваіх…

Наперадзе мяне чакаюць уласаўцы. Яны далей ад стральбы, ад бою, смерць дагнала ix раней. У целах, у паставе больш мёртвай распластанасці, цяжару… Як даўно ўсё гэта было: вось тут мы беглі, а яны перад намі, ратаваліся ад нашага гневу, ад смерці, а Пераход ix даганяў – імчаўся насустрач сваёй смерці. Бой усё грыміць, цягнецца, невядома, што праз пятнаццаць хвілін, праз паўгадзіны будзе са мной таксама, а я ўжо ўспамінаю бой, як нешта даўняе i далёкае.

Я дамчаўся, убачыў сваіх: ляжаць, напружана падрыхтаваўшыся да бою, a некалькі чалавек тут жа стаяць, кураць, чакаюць. Як бывае на старых групавых фатаграфіях. А раненых, насілак не відаць, некуды ix занеслі, схавалi, магчыма, у кусты, але няма часу ўсё зразумець, я падбягаю да Косці-начштаба, які курыць, седзячы на рэчмяшку, я выкрыкваю яму загад Касача:

– Кругом лазняку!.. Абысці, бягом трэба! Бо самнуць нашых! Камандзір загадаў!..

Косця глядзіць на мяне ўсё так жа, не ўстаючы, але ў поглядзе, у вачах яго нешта рэзка i жорстка зрушылася. Нарэшце ён сунуў папяросу пад бот, яшчэ прыціснуў яе моцна, тады ўстаў:

– Усе, хто не каля раненых – сюды! За мной – бягом!

Цяпер лазняк у нас злева, мы бяжым, зноў абыходзячы яго, а бой ужо на супрацьлеглым баку лесу. Лес гэты, лазняк гэты, аказваецца, зусім не вялікі, i ён круглы. Толькі дзе-нідзе кусты, адрываючыся, адыходзяць, адбягаюць па тарфяніку да бурых i чорных куч, a ў адным месцы – зарослая канава, мы яе зараз прамінулі. Старая, цесная ад лазняку меліярацыйная канава, даўно высахлая, адпаўзае да тых жа тарфяных барханаў.

– Слухай, вярніся! – Косця-начштаба спыніўся, затрымаў аднаго партызана. – Вярніся да тых, хто застаўся, i скажы: параненых сюды, у гэту канаву. Зразумеў? Няхай нясуць i залягаюць тут. Вядзі ix сюды.

Партызан пабег назад, а мы зноў імчымся туды, дзе грыміць бой. Але нам ужо здаецца, што бой зрушваецца ўсё лявей, адыходзіць ад нас. На хаду я спрабую расказваць Косцю-начштаба, як мы гналіся за ўласаўцамі, за немцамі, як перад намі апынуўся ланцуг з кулямётамі, як Касач мне крычаў, паказаў, каб нашы ў абыход, з тылу ўдарылі… Косця напружана слухае: i мяне, i бой, які i сапраўды аддаляецца. Па тым жа крузе адыходзіць. Няўжо скранулі, збілі Касача, насядаюць?

Справа, за едка-сінім покрывам сухога тарфянога дыму мы ўбачылі далёкія прысадзістыя (напэўна, сад?) дрэвы i некалькі стрэх… I дарога відаць – туды, адтуль. Па ёй, па гэтай дарозе, прыйшлі немцы. Вось i сляды: тут i на конях ехалі. Хутка, зараз мы ix убачым, а яны – нас! Тарфянікі тлеюць, блакітны дым з'ядае далеч: стрэхі i дрэвы растаюць, плывуць. Вецер адтуль, i нас зноў душыць кашаль, перашкаджае, збівае з нагі.

Мы ix убачылі каля асядланых наўючаных коней i адразу кінуліся да ix: чэргі аўтаматныя спляліся, рэзка ўдарылі вінтоўкі! Людзі ў зялёным сталі ўскокваць з зямлі, адстрэльвацца. Коні, параненыя ці забітыя, вельмі ціха апускаюцца на зямлю. Спачатку на калені, потым кладуцца. Стаіць, нібы чакае, i раптам, як рабізна на вадзе, задрыжыць ад крыжа да шыі i падае на заднія, на пярэднія ногі…

Мы пагналі абозных немцаў у бок вялікага бою, услед яму. Яны раз'юшана адстрэльваюцца, i нам зноў i зноў даводзіцца падаць i ўставаць, паўзці, страляць.

Цяпер лазняк, невялікі гэты лес, нібы акальцаваны стралянінай. I гэты кальцавы бой марудна кружыць. Немцы адцяснілі, цясняць Касача, а мы цяснім ix. Косця-начштаба зноў паслаў сувязнога: зняць тых, што пакінуты ў канаве, каб адводзілі, неслі нашых параненых.

Што адбывалася i як гэта атрымлівалася (як на малюнку: круг, «кальцавы» бой!) добра відаць адсюль, здалёку – з аўтобуса, з памяці. Тады ж было толькі адчуванне непрадбачанасці, дзіўнасці таго, што адбываецца, i нават немагчымасці. Бадай, у такое i не паверыў бы, калі б не з намі гэта адбывалася.

Вось, здаецца, тое месца, дзе нас сустрэў ланцуг немцаў з кулямётамі. Зямля, торф тлеюць, усюды стрэляныя гільзы, іржавыя плямы крыві, чырвона-белыя бінты, шматкі адзення. Але забітых не відаць. Касач забраў нашых. I немцы таксама забралі сваіх.

Ляжаць засталіся на месцы трупы ўласаўцаў. Але ix зноў патрывожылі. Усе яны без рамянёў i падсумкаў, a адзін i без ботаў.

Трэба б спыніцца i дачакацца сваіх параненых (з той канавы), трэба хутчэй бегчы, каб дагнаць асноўных немцаў, якія цясняць Касача. Але чакаць – няма калі, i сіл ужо не застаецца – бегчы. Мы то рвёмся бегчы, то валачомся, задыхаючыся ад едкага чаду, кашлю.

Сонца – як чырвоная круглая ніша ў брудным, чорным, зменлівым ад дыму i воблакаў небе.

Кола бою кружыць вакол лесу, не здольнае разарвацца: ні мы, ні немцы не адважваемся кінуцца ўбок, дзе гараць тарфянікі, ці адысці па дарозе, адкрываючы сябе кулямётам. Аўтаматныя чэргі там, дзе немцы i Касач, гучаць усё радзей. Ужо не бой, a нібы папераджальнае рыканне. Гэта на супрацьлеглым баку круглага лесу. Хто каго зараз гоніць, хто адыходзіць, хто ззаду, а хто спераду? А сонца, вялікае, чырвонае на дымным неспакойным небе – быццам распаленае, накіраванае на людзей жэрла…

Вось зноў тая канава, дзе мы пакідалі сваіх параненых. Косця-начштаба загадаў затрымацца, чакаць. Залеглі на ўсякі выпадак. Чакаем сваіх, але хто з'явіцца на самай справе? Ад чаду, ад млоснасці кружыцца галава, вочы зусім раз'ела дымам, а тут яшчэ i кашаль гоніць слёзы. Тыя, у каго вочы лепшыя, ужо бачаць нашых: ужо гавораць, абмяркоўваюць, пасмейваюцца нават. Гэта заўжды забаўна назіраць збоку, як знаёмыя людзі ідуць з асцярогай, з аглядкай, «на пальчыках». А я бачу толькі свае слёзы – вясёлкавае нешта, гарачае ад болю. Потым i для мяне нешта цёмнае замітусілася, з'явілася. Наперадзе ідуць дазорныя, a ўслед, па тры, па чатыры, – з насілкамі. Шмат ix у нас, параненых, хлопцы зусім выбіліся з сіл; пашарэлыя, мокрыя, апусцілі, паставілі на зямлю насілкі i лаюць нас:

– Уцякаеце, чэрці! Ад каго, ад нас?

Параненыя цяжка маўчаць, трывожна ўслухоўваюцца ў стральбу. Толькі тыя, хто страціў прытомнасць, нешта гавораць, гавораць. Просяць вады. Нам усім нясцерпна хочацца піць. А ад ix сухога, з гарачкі шэпту – яшчэ больш…

Але ў некаторых параненых вочы, погляд непраўдападобна спакойныя, засяроджаныя. Гэта – тыя, хто памірае. Яны памруць незалежна ад таго, як скончыцца гэты дзіўны, неверагодны бой. Калі смерць прыйшла да чалавека, ён застаецца адзін. Колькі б i хто б ні быў побач. (Я бачыў аднойчы, як паміраў у лесе пажылы партызан. Каля яго стаялі два сыны, таксама партызаны, i старая. I ўсе мы, хто быў паблізу, падышлі да калёсаў, на якіх ён ляжаў. Чалавек, не чуючы ўжо сваіх ран, увесь белы ад бінтоў, глядзеў на нас ясным позіркам, але так, нібы нас i няма тут, i толькі ён i яшчэ нешта нам не бачнае. Старая ціха пахіствалася над ім, трымаючыся дзвюма рукамі за калёсы, a калі позірк канаючага аддаляўся, яна пачынала нараспеў гаварыць, галасіць:

– Ціхан, я плачу, бачыш, i дзеці плачуць, Ціхан, i твае таварышы тут, Ціхан, ты чуеш, мы плачам!..

Жанчына так наіўна, але i так зразумела спрабавала разарваць страшнае адзіноцтва смерці – адзіноцтва апошніх імгненняў чалавека. Мяне нехта пераконваў, што апошняя абавязковая слязінка мёртвага (пра яе i Касач гаварыў – пра апошнюю, пра вымаражаную) – гэта слязінка адзіноцтва, страшнай пакінутасці кожнага перад тварам смерці.)

Касач са сваімі зараз павінен з'явіцца. Калі толькі ўсё так, як нам уяўляецца, – калі яны сапраўды па крузе ідуць i адразу ўслед за намі. Косця рашыў чакаць, i мы, падрыхтаваўшыся да бою, глядзім, хто зараз з'явіцца.

З намі чацвёра забітых, ix паклалі збоку, але таксама на насілках. Ператасаваліся мы, i зараз ужо я каля насілак, мне несці.

Я пастараўся стаць так, каб несці не забітага, не мёртвага. Хадзіць па гэтым сляпым крузе, ды яшчэ з нябожчыкам на руках! Жывы лягчэйшы – гэта праверана: не так прыцягвае да зямлі…

– Глядзі, a ідуць як, адразу відаць касачоўцаў!

– I Касач, ды ён паранены! Бачыш, забінтавана плячо.

– Не Касач гэта. Ага, быццам…

– Спыніліся, заўважылі. Аб'явіцца, паклікаць трэба, а то яшчэ бой пачнуць. Таварыш начштаба!

– Ага, баішся касачоўцаў!

– Вер ім!

Нашы, некалькі чалавек, усталі, выйшлі з канавы, махаюць рукамі, сігналяць, паднімаючы i апускаючы вінтоўкі.

Трое дазорных патапталіся на месцы, таксама паказалі зброяй пароль i, ужо весялейшыя, рушылі да нас. З-за кустоўя выцягваецца ўвесь ланцуг касачоўцаў: пярэднія з вінтоўкамі, з аўтаматамі ў руках; у тых, што ідуць услед, купкамі (па чатыры, па шэсць чалавек), знаёмы нам выгляд людзей, якія нязручна, стомлена нясуць раненых, забітых. Мы, моўчкі i ўголас, лічым – колькі насілак. Так, той, у каго забінтавана правае плячо – Касач. Ён без курткі, у адной гімнасцёрцы i без знаёмай фуражкі. Аўтамат пад левай рукой.

Косця пайшоў яму насустрач, потым спыніўся, стаў чакаць.

I вось мы ідзём усе разам, i ўсе забітыя, раненыя з намі.

– Тут раўней, камандзір, тут ужо сцяжынку прабілі,– пачуў я, як Косця-начштаба сказаў Касачу.

А той адгукнуўся, коратка засмяяўшыся:

– Вось так, Косця, следу чалавечаму будзеш рады!

I загадаў:

– Пастраляй, начштаба, адгукніся. Чуеш, пытаюць? (Немцы на другім баку лесу час ад часу страляюць.) Мы дык свае дыскі разбазарылі. I скажы, каб падзяліліся патронамі.

– Патронамі? – Косця недаверліва ўсміхнуўся.

– Нічога, загадай.

Косця скіраваў у бок кустоў аўтамат, даў чаргу, другую. Немцы адгукнуліся адразу ж. Цэлым залпам чэргаў. Рады, што мы ёсць? Ці – што мы не блізка, далека?

I зноў – як меціна на крузе – трупы коней. А два кані мірна ходзяць каля самых тарфяных гор. Узмахваюць галовамі, пераходзяць з месца на месца – дым, гар ix мучаць.

– Праваляцца ў агонь, – гаворыць барадаты, у гадах, партызан з перабітай нагой, якога мы нясём на коўдры. Ён натужна выцягвае галаву, выглядвае са свайго нязручнага гамака.

– Зараз збегаю, завярну, – сярдзіта адзываецца Вядзмедзь, учапіўшыся ў коўдру, у цяжкую ношу збялелымі пальцамі.

Пот есць яму вочы, залівае шкло акуляраў. Нізкаму Вядзмедзю асабліва блага: яму прыходзіцца не трымаць свой рог коўдры, a ўвесь час паднімаць, цягнуць яго ўверх.

– Ірвануў бы я па гэтай дарозе, адкуль немцы прыйшлі. Колькі можна так хадзіць? – скардзіцца Вядзмедзь.

Мы ўчатырох нясём свайго параненага. Трымаць за paгi коўдры прыходзіцца дзвюма рукамі, a вінтоўку таксама за спіну не закінеш, патрэбна пад рукой. Вінтоўка перашкаджае, б'е па каленях. I кожнаму здаецца, што сусед не так трымае, не так ідзе. I не тое, не так гаворыць.

– А ты знаеш, хто цябе чакае на той дарозе?

– Вось i дазнаемся.

– Лепш трымай як трэба! Адыходзіць – дык назад, на балота. На дарогу, па якой мы прыйшлі. Вусаты хітры, сядзіць зараз i бульбачку пячэ. А мы кружым, як сляпы конь.

– Сядзіць i ў вус не дзьме, – флегматычна пазайздросціў бялявы хлопец.

– Ідзі вось у ногу, – распараджаецца сярдзіты ад стомы таўсцяк Пухаў, які ўсіх нас усё папраўляе. – Што ты на куст прэшся? Ён хоча (гэта зноў Вядзмедзю) на дарогу выбегчы. А я цябе з кулямётаў i накрыю. Немцы толькі i чакаюць, каб мы адарваліся ад гэтага клятага лесу. Ды не цягні ты, падымі вышэй!.. Прыціснуць на адкрытым – куды пабяжыш? У гарачыя ямы?

– Коней шкада – праваляцца, – зноў гаворыць паранены. Ён нас не чуе: аглушыла мінай. Галава, худая шыя барадатага дзядзькі па-птушынаму цягнецца ўверх з глубокага гамака.

– Даруйце, хлопцы, цяжкі я, – просіць паранены.

– Нічога, баця, – гаворыць белабрысы флегматык. – Перахода ўшасцёх ледзь-ледзь! Толькі навошта – мёртвага?

Вядзмедзь раптам здзівіўся:

– Сапраўды! Такая вайна, што i за мёртвага баішся. Дзе ўжо там раненага пакідаць праціўніку.

Мы ўсё ідзём, несучы сваіх параненых, забітых, i нібы нават разумеем, чаму мы ходзім i немцы ходзяць, чаму яны не спыняцца, не залягуць i не навяжуць нам бой (у ix для гэтага патроны ёсць, у ix заўсёды ёсць патроны). Чакаем, што вось зараз наскочым на засаду. Ідзём ад ix, ідзём следам за імі, прыслухоўваючыся да пагрозлівай (а можа, папераджальнай?!) страляніны.

Усё-ткі першае тое адчуванне, калі мы наскочылі на ix, калі гналі, раз-пораз адкідалі, а яны ўцякалі – напэўна, працягвае дзейнічаць.

Немцы i самі, бадай, не знаюць пэўна: праследуюць яны нас ці ўцякаюць ад нас. Магчыма, таксама чакаюць i баяцца нашай засады. I можа, зараз думаюць пра тое, каб ад нас адарвацца, пайсці, пра тое, як ім сарвацца з гэтага заклятага круга, з гэтай бясконцай арбіты, не падстаўляючы сябе пад агонь i не правальваючыся ў ямы.

Пераход, абодва Пераходы – i паранены малодшы i забіты старэйшы – у нас за спіной. Спераду нясуць камісара Шардыку, кажуць, ужо мёртвага. Час ад часу мяняемся ролямі з тымі, хто ідзе наперадзе атрада, i з тымі, хто прыкрывае атрад ззаду. Ці нясі забітых, ці чакай, калі з засады ўдараць па табе, пярэднім. Але стаміліся так, што любы ахвотней пойдзе наперадзе калоны. Пот едкі, горкі ад дыму, аблівае ўсё цела, яго проста співаеш з твару – так ён залівае вусны. Цяпер я нясу Перахода-старэйшага, мы ўшасцёх нясём, i замест насілак – яго брызентавы плашч. Пазногцям балюча – такі ён цяжкі, так цягне мёртвае цела да зямлі. I самому хочацца ўпасці i не варушыцца, апусціцца ў стому без астатку, соладка замерці. Вочы мае плаваюць у вясёлцы, усё афарбавана ў розны колер, але ўсё часцей, як цень, наплывае чорная паласа. Раптам выйшла наверх усё, што назбіралася за гэтыя дні, злілося ў адно тупое пачуццё самай апошняй стомы, за якой ужо суцэльная абыякавасць – нават да самой смерці абыякавасць.

Немцы ўсё страляюць за лесам, а мы ўжо маўчым. Наша маўклівасць ix непакоіць, палохае, i стральба ўсё ўзмацняецца. Колькі прайшло з таго імгнення, як разарвалася першая міна i мы кінуліся на ўласаўцаў? Вось яны, ляжаць, вачамі ў неба, – для ix прайшла цэлая вечнасць. Нават секунда смерці – такая ж вечнасць, як i мільён гадоў. А над намі яшчэ ходзіць жывое сонца, яно прайшло большую частку свайго паўкруга, пакуль мы круцім свае жорны. Колькі разоў ix круцілі i да нас… Яшчэ шмат разоў мы абыдзем вакол лесу, пакуль сонца спусціцца за тыя дымныя ўзгоркі. А потым што? Што потым будзе – невядома, але толькі пра гэта i марыш: хутчэй бы яно звалілася з зыркага, пякучага неба i перастала сляпіць вочы, плавіць, паліць нас. Я нахіляюся да свайго локця, каб працерці вочы, i бачу блізкі твар Перахода. I нейк нехаця здзіўляюся таму, што ён зусім не спацелы. Пра што я, куды гэта саслізгвае мая ўвага?.. Здаецца, да ўсяго ужо абыякавы i разам з тым заўважаеш якраз драбніцы.

Нешта заварожвае ў гэтай дзікай хадзьбе па сваім i па чужым следзе. Мы ўжо дарожку прабілі ў торфе – мы i немцы. Колькі ж мы кружым? I колькі нам яшчэ хадзіць?.. Не, мы ўжо не ходзім: ногі соладка выцягнуліся, яны гудуць, як прапелер, а заплюшчыш вочы – дык i сапраўды здаецца, што цябе паднімае, што цела тваё, якое ные, дрыжыць кожнай мышцай, пакалыхваецца над зямлёй. Млосна ад такога пакалыхвання, спяшаешся расплюшчыць вочы. Мы ляжым у той самай, зарослай лазняком, канаве, нас тут пакінулі. Косця-начштаба прапанаваў Касачу: схаваць некалькі чалавек i паглядзець, як ідуць немцы, колькі ix, што ў ix i чаго чакаць ад ix? Начштаба сам застаўся з намі. Чацвёра нас ў гэтай канаве. Мы яшчэ бачым нашых касачоўцаў, глядзім, як яны знікаюць. Шмат насілак, занадта шмат. Людзі ледзь ногі перастаўляюць, хістаюцца ад стомы, ад спёкі, ад чаду. Жывых душыць, б'е кашаль. Калі ляжыш спакойна, кашаль не так мучыць, але i нас ён не пакідае – асабліва тоўстага Пухава. Косця пытае час ад часу:

– Ну, не надакучыла?

Чалавек рукой, кепкай хоча заглушыць кашаль, прыпадае тварам да зямлі, глядзіць вінавата мокрымі, чырвонымі вачамі. Апраўдваецца:

– Вады б…

– Зараз прынясуць… немцы, – гаворыць Косця-начштаба, – слухай, паўзі ты, дзядзька, па канаве вунь туды, далей.

Але тут закашляўся Зуёнак, а потым i сам начштаба.

– Усё роўна паўзі,– гаворыць Косця, – хопіць тут i без цябе хрыпуноў.

Тоўсты партызан папоўз, душачыся кашлем, а мы яму паказваем: яшчэ чутно, далей, яшчэ далей!

Лежачы, можаш хоць вочы працерці. Калі не мог, калі занятыя былі рукі, здавалася, што толькі працерці ix трэба, зняць гэту казытлівую слязу – i стане лепш. Насоўкі ў мяне, зразумела, няма, усё на мне такое запэцканае граззю, сажай, што да вачэй не паднясеш. Я выцягнуў ніз сподняй сарочкі, жоўтай i caлёнай – самае чыстае, што ў мяне ёсць, – i ёю тру вочы. А сонца плавіцца ў дыме, плыве, таксама запаленае: яно з нейкім злавесным сінявым адлівам. Сонца пячэ, паліць, а мяне калоціць нейкі холад. Здаецца, што i ў паветры, прапаленым, прадымленым, разліты гэты холад: спіны тарфяных узгоркаў-звяруг дрыжаць дробна, бесперастанку…