Текст книги "Хатынская аповесць"

Автор книги: Алесь Адамовіч

сообщить о нарушении

Текущая страница: 11 (всего у книги 17 страниц)

А потым – зусім іншае! – яны сустрэліся ў сорак шостым. Неаднолькава гэты час адгукнуўся ў розных мясцовасцях, хаця галодны ён быў усюды: паўкраіны зруйнавана, спалена, а тут яшчэ жудасная сухмень! Але ў былой партызанскай зоне, дзе пакінулі Касача працаваць, усё гэта мела асаблівую вастрыню. Ад вёсак засталіся толькі бярозы, ды клёны, ды лавачкі каля зарослых лебядой папялішчаў i рэдкія дзе-нідзе зямлянкі. Hi машын, ні коней. Людзі самі ўпрагаліся ў плуг, на сабе аралі i баранавалі.

Але да гэтага ўжо ўвыклі за вайну.

Да чаго людзі прывыкнуць не маглі, не хацелі, не чакалі, што трэба будзе прывыкаць, дык гэта да таго, што забудуць пра тое, што яны вынеслі, перацярпелі ў вайну.

Гэта потым, пазней сталі нанава прыгадваць усё: прыязджаць на сустрэчы, ставіць помнікі, пісаць, узнагароджваць.

У сорак шостым, беручы падатак, не пыталі, з якой вёскі. I ці ёсць, ці існуе вёска, ці ёсць хата. I атрымлівалася, як у прыказцы: муж любіць жонку здаровую, а сястру багатую. Вёскі, мясцовасці, што найбольш пацярпелі, тыя, што больш за ўсё партызанам памагалі,– якраз яны апынуліся ў становішчы «сястры нелюбімай».

Якім быў у гэтых абставінах Касач, калі ад яго ўжо не патрабавалася асабістай храбрасці, халоднай гатоўнасці на смяртэльную рызыку, але затое заставалася пры ім яго іранічная адчужанасць ад людзей з усімі ix пастаяннымі i жорсткімі клопатамі – пра гэта я магу толькі здагадвацца. Але іменна ў гэту мясцовасць i да гэтага Касача прыехала Глаша.

– Стаіць чалавек перада мной, сядзіць за сталом, размаўляе па тэлефоне або з заплаканай бабай, крычыць або ўсміхаецца, a ў мяне такое адчуванне, што я не туды, не да таго прыехала. Усё такое ж, як было: твар, рукі, моцныя плечы, нават кіцель той жа, толькі больш выцерся. Але нам абаім нязручна. Ну, уяўляеш: была ноч, i чалавеку здавалася адно, а тут раптам – дзень, светла!.. Я не магу гэта растлумачыць. Не ён, i ўсё! Але самае галоўнае i крыўднае: я не ведаю, я не помню, a які ж «сапраўдны» ён. I ў мінулым яго няма. Ёсць вялізны чужы чалавек. Гэта я помню. I пачуццё сваё помню. Але падзелена – тое i другое. Нешта ў самім паветры было разліта, акружала яго, нас, злучала. Знікла гэта паветра – i нічога… Ты вось усё тлумачыш пра чужы боль. Было б вельмі проста, калі б па-твойму. Калі б той, хто сам шмат перажыў, калі б такі заўсёды i другога чалавека бліжэй разумеў. А то ж бывае i наадварот, зусім наадварот! Робіцца чалавек – як вымаражаны. Гэта Касач пра сябе добра сказаў, толькі дзіўна i мне нават зараз крыўдна, што са мной ён ні аб чым сур'ёзным не гутарыў, а з табой раптам, чамусьці… Вось бачыш, вось i зразумей нас, жанчын. Не, сапраўды, вымаражаны! Дом з выдранымі вокнамі i дзвярамі. У вайну i такі дом – шчасце, нібы нават грэе. Але ўсё жыццё ў такім?! Гэта ўжо страшнавата. Уцякла я. Не паглядзела i на тое, што вас, мужыкоў, так мала, а нас усё яшчэ так многа. Не скажу, што я абавязкова аб табе тады думала. Успамінала, паплакала, калі сказалі, прайшла чутка, што Флёра Гайшун памёр у нейкім шпіталі. I ў снах я цябе неаднойчы бачыла, як мы ратуемся, пажары. Але ўсё роўна галоўнае быў ён, вакол яго ўсё. А тут сабралася i паехала. Сказала, што мама хворая (гэта праўда, ногі ў яе адняло). Як ён зразумеў мой напамінак пра маму, не ведаю. I яна мне ніколі нічога не сказала… Не ведаю. I баюся ўсё ведаць… Такой старой сябе адчула, стомленай. Толькі i адпачывала, калі ўспамінала пра нашу з табой паляну, лячылася гэтымі ўспамінамі. А часам раптам хацелася яго ўбачыць, але самотнага, старога, нецікавага. Ну, але гэта глупствы жаночыя…

Чаму мне так хочацца пабачыць ix зараз побач – Глашу i Касача? У чым я хачу пераканацца? Што нічога не мінаецца ў жанчын? I наогул нічога. Дык хіба я гэта па сабе не ведаю! Вунь як усё, даўно адмерлае, адсохлае, адчуваеш. Пачынае балець. Так у цяпле пачынаюць шчымець адмарожаныя пальцы. І чым менш ix адчуваў да цяпла, тым мацней шчымяць, ажываючы.

Мяне Глаша так знайшла. У пяцьдзесят трэцім прыехала паступаць у інстытут на завочнае. Маці пасля доўгай пакутлівай хваробы памерла, i яна прыехала. Раптам бачыць каля дэканата – Флёра, жывы! Каб не думала яна, што я памёр у тым шпіталі, магчыма, i не ўсклікнула б так, на здзіўленне ўсяму калідору, не кінулася б на шыю радасна пачырванеламу маладому выкладчыку псіхалогіі. I не сцёрліся б так адразу гады, што прайшлі з таго дня, як я ішоў праз балота, а яна засталася на «востраве», сумная, нібы прадчувала. Што потым адбылося на «востраве», я ад яе дазнаўся ў тым жа інстытуцкім калідоры.

Праз пяць дзён карнікі дапялі i да другога «вострава». Калі ўспаўзлі, мокрыя, смярдзючыя, злыя, на бераг i пачалі страчыць па ўсім, што хавалася ці бегла за кустамі, Сцёпка-«фокуснік» (ён адзіны з партызанаў мог на мыліцы хадзіць) адстрэльваўся, а потым прыскакаў i сеў сярод параненых, падцягнуўшы да сябе рэчмяшок з толам. Глаша з трыма малымі ляжала ў балоце за вываратнем i бачыла, як гэта было. Ён прыбег, адкінуў мыліцу, пустую вінтоўку i сеў. I да яго папаўзлі параненыя, а ён ix укладваў галовамі да сябе, да мяшка з толам, Глаша таксама хацела падбегчы: вось-вось з-за кустоў з'явяцца карнікі! Ужо галасы ix чула. Але не магла падняць сябе, так ёй зрабілася жудасна. Асабліва, калі папаўзлі да яго параненыя, нібы да збавіцеля, а ён акуратна ўкладваў ix галовы, Напаследак вочы Глашы i Сцёпкі-«фокусніка» сустрэліся. Ён глядзеў (Глаша тут кожны раз, калі расказвала, плакала) i неяк дзіўна ўсміхаўся.

– A мо мне здалося. Да яго паўзуць, а ён трымае гранату на мяшку з толам i глядзіць на мяне: нібы просіць памагчы, не хаваць вачэй, не хавацца, а каб я не баялася, усміхаецца мне… Я не вытрымала, схавалася, i адразу – выбух!.. Калі немцы цягнулі нас праз «востраў», гналі ўсіх, каго не забілі, я яшчэ раз убачыла месца, дзе былі параненыя…

Перад самай нашай жаніцьбай былі мы з Глашай на Браслаўшчыне – паехалі на азёры. Пакуль я ставіў палатку, яна некуды знікла, а потым паклікала мяне незнаёмым, нейкім чужым голасам. Я спалохана прыбег, а яна сядзіць спакойна, абхапіўшы загарэлыя калені, i глядзіць уніз – на застылую вячэрнюю прыгажосць возера, акружанага жоўтымі бярозамі, якія адбіваюцца ў вадзе i на якіх нібы гарыць яшчэ дзень, i цёмнымі, амаль чорнымі, амаль начнымі елкамі.

Я заўсёды зведваў ад прыгажосці бачнага свету пачуццё хутчэй пакутлівае, а не радаснае. Нібы ты вузкагорлая пасудзіна, у якую шырокім струменем льюць густы ліпкі мёд: нешта ў сярэдзіну трапляе, але больш – па сценках, звонку… (Затое зараз магу тоненькім, эканомным струменем цадзіць, зберагаючы кожную кроплю. Тое, што сабрана ў пасудзіне – цёмнай, назаўсёды закрытай, – толькі тое табе засталося i новага не будзе. Пералівай, цадзі – з сябе ў сябе…)

Глаша па-свойму ацаніла маю маўклівасць:

– Скажы: не перашкаджай мне, калі сама нічога не робіш.

I ўсміхнулася вінавата, радасна-пакорліва. Гэта ў яе было новае, незнаёмае, узніклае пасля вайны: гаварыць за мяне i прычым заўсёды мне на палёгку, а сабе на дакор («Скажы: не хапала мне яшчэ бабскіх слёз…», «Скажы: сама разбірайся са сваім Касачом…»).

А то раптам пачынала расказваць пра тое, што было з ёю пасля «вострава»: пра тыфозны прыфрантавы канцлагер каля палескіх Азарыч, пра пяцігадовага хлопчыка, які памёр на мокрым снезе:

– Ён усё суцяшаў мяне, я яго грэю, а ён абяцае: «Прыйду дамоў i зраблю тры печкі: мамцы, сабе i табе!» А яго мамка, застрэленая, ужо ляжыць каля калючага дроту: хацела сучча сабраць, каб сагрэцца… Ну вось, зноў я… Скажы: не бачыў я вайны!

Глашы ўсё здавалася, што яна навязвае мне свае ўспаміны, свае слёзы, сваё мінулае. А я прымушаў яе зразумець, паверыць, што гэта i мае мінулае, i мае ўспаміны, – усё гэта наша.

Паступова яна гэтаму паверыла, але, паверыўшы, як гэта бывае ў жанчын, адразу пайшла далей. Зараз ёй ужо здавалася, што любіла яна зусім не Касача, а мяне, але я сам, сваёй дурной улюбёнасцю ў камандзіра i сваёй пераконанасцю, што яна можа любіць толькі яго, толькі такога, – адным словам, гэта я перашкаджаў ёй разабрацца ў самой сабе. Дый наогул мог бы быць больш надобным на Касача! Толькі каб не такі вымаражаны…

Я не вытрымліваў – так шчыра яна папракала мяне, з такой упэўненасцю ў сваёй праваце i ў маёй віне, – i пачынаў рагатаць. Глаша злавалася i крыўдзілася яшчэ больш:

– Ну чаго ты, як Флёра з той паляны! З-за цябе я столькі папакутавала. А з-за каго ж?

– Ага, каб вочы Акуліны Іванаўны ды да фігуры Мікалая Фёдаравіча…

Што зараз яна адчувае, што ў ёй, калі абодва мы тут, – я i Касач? Першапачатковае напружанне, калі яна, бадай, сама не ведала, як успрыме гэту нечаканасць, прайшло. Яна па-другому ўжо i сядзіць i з Сярожам гаворыць. Звычайна, як дома. А на твары яе, хутчэй за усё, той наіўна-спакойны выраз, з якім яна тады, у час блакады, заснула, прыхіліўшыся да дрэва: а, самі разбірайцеся з гэтай вайной, з гэтай смерцю! Ёй надакучыла. Самі разбірайцеся, калі вы такiя… Але якія мы – мы з Касачом, – калі глядзець яе вачамі? Я неаднойчы заўважаў у ёй злосць супраць нас абодвух. Ужо супраць абодвух. Так, Касача нібы не існуе для яе, нават здзіўлена, што было, магло нешта быць, але i маё, «Флёрава», яе часта раздражняе.

– Добра быць Флёрам, але ж у меру! Табе ўжо не семнаццаць. Колькі можна саступаць кожнаму? Так i будуць усё жыццё верхам на табе!

Ужо не да Касача, а да трэцяга кагосьці раўнуй: той – не такі, як Касач, але i не такі, як Флёра. Да яе будучага пачуцця раўнуй. У ix, жанчынах, яно заўсёды жыве – гэта «будучае пачуццё». Як заўтрашняя, а не толькі сённяшняя мера чалавека, чалавечага. I для гэтага самім жанчынам зусім не абавязкова быць лепшымі за нас. Проста ім аддадзена гэта на захаванне. I куды б жыццё ні накіроўвалася, вымяраем мы сябе, вывяраем, любім або ненавідзім усё-ткі жаночым позіркам…

…Ноччу атрады рушылі ў глыбіню балота. Зарава запаленых лясоў, на якія перапаўзлі пажары, жоўта адбіваецца ад нізкіх, што нам насустрач бягуць, хмар, кладзецца на ваду, пад ногі нам, надаючы ўсяму яшчэ больш імклівы, трывожны тэмп. Адстанеш – дагоняць, паспяшыш – напорашся! Мы адрываемся, адыходзім ад карнікаў – насустрач ім. I чым больш выразнае гэта пачуццё, тым больш упарта мы спяшаемся на другі край балота, дзе, напэўна, перасоўваюцца ўжо, расцягваюцца батальёны i засады, чакаючы нас. Хлюпанне па гразі, усплёскі, злыя ці недарэчна вясёлыя воклічы, цяжкае дыханне – усё здаецца несканчоным, невядома калі ўзніклым, бясконцым. Твае i нечыя рукі сустракаюцца, хапаюцца, счапляюцца ці спалохана адпіхваюць адна другую, i – наперад, наперад! Параненых нясём, тоўпячыся каля насілак i коўдраў па шэсць, па восем чалавек, да болю ўчэпіста трымаючы пальцамі, пазногцямі коўдру або брызент. Трэба як мага вышэй трымаць, але нечакана знікае ўсякае дно пад нагамі, i тады людзі кідаюцца ў адзін, у другі бок, трымаючы ношу i як бы чапляючыся за яе. На дапамогу кідаюцца, хто бліжэй, i пачынаецца нібы схватка, барацьба – з крэктам, воклічамі, стогнам, лаянкай.

Твары, вочы параненых сярод усяго гэтага ўражваюць нерухомасцю, нібы нават абыякавасцю, за якімі адчай i сорам, бездапаможнасць, крыўда на сваю няўдачу. Але i сярод параненых ёсць свае веселуны:

– Цягні, браткі, невад! Юшка будзе.

Мяне змянілі каля насілак-коўдры, але адразу ж у твар зазірнуў Косця-начштаба, не пазнаў, вядома, але загадаў:

– Памажы ахове. Валочым яшчэ фрыцаў для нечага! Чорт ведае!..

Мы ix, сапраўды, для нечага гонім перад сабой i нібы разумеем, для чаго, чаму, але па чарзе здзіўляемся: «Чорт ведае што!» Я знайшоў ix там, дзе галасы гучней, самыя рэзкія. Тут i Пераходы – дзядзька i пляменнік. Яны самыя маўклівыя ў ахове.

Дзіка назіраць, як карнікі стараюцца ўратавацца ад балота, як кідаюцца, цягнуцца да чэзлых дрэўцаў i купін, хапаюцца адзін за аднаго, за партызанаў, нават за Пераходаў, нібы не разумеюць, што ўжо мерцвякі. Але, мусіць, не верыць у гэта ніхто, пакуль жывы. I таму паводзіць сябе чалавек часам вельмі дзіўна, недарэчна, калі глядзець збоку.

Я не адразу пазнаў свайго брытагаловага ворага, так выматала карнікаў балота, а гэты яшчэ без акуляраў, як сляпы. (Малпы пры ім няма ўжо.) Некалькі разоў мы аказваліся побач. Але дзіўна, я нібы саромеюся чагосьці. Не хачу, каб ён пазнаў мяне зараз, калі мы адзін на адзін, а не ў натоўпе партызанаў, дзе я гучна дабіваўся, каб ён убачыў, разгледзеў, пазнаў мяне, уратаванага з забітай ім вёскі. Недарэмна я так пратэставаў, так ненавідзеў з самага пачатку гэту ix бездапаможную пакорлівасць, паслухмяную стараннасць. Яны нібы загадзя ведалі мяне, чакалі, што ва мне з'явіцца гэта няёмкасць ад поўнай улады над нечым жыццём i смерцю. Няёмкасць, якой у ix саміх, помніцца, не было.

Я іду за сваім галоўным ворагам, як павязаны, вартую, як з засады, але блізка, вачамі сустракацца мне не хочацца.

Раптам пагрозліва ўскалыхнулася падманлівая паверхня, на якую ён стаў. I адразу ж, па-бабску ўсклікнуўшы i ўзмахнуўшы рукамі, ён праваліўся. Спачатку з'явіліся пальцы, растапыраныя, выцягнутыя, потым выкацілася галава i засталася, як адрэзаная, на дрогкай паверхні цвёрдага моху – без твару, без вачэй, аплеценая цінай, нібы нечакана аброслая ёю.

– Гэй, памажы таму, не бачыш! – гукнулі да мяне.

Няўстойліва трымаючыся за нізенькі корч, я падаў ствол вінтоўкі, крануў ім варухлівыя пальцы. Яны адразу кінуліся да маёй вінтоўкі: я ледзь не адхапіў. А ён ужо ўсім цяжарам павіс, сцягваючы i мяне з хісткай купіны.

Была б гэта палка, а не вінтоўка, я ўжо выпусціў бы яе з рук. А тут мы нібы змагаемся за вінтоўку, вырываем адзін у другога. Я падцягнуў да сябе аплеценую багавіннем, цінай галаву, дрыготкія плечы, рукі майго ворага, ён схапіўся за корч, за мяне – прагна, спалохана, слепа. Я ўжо адпіхваю яго, адрываю ад сябе, крычу раз'юшана:

– Ну што, так i будзеш? Пайшоў, гадзіна!

Гразь сплыла з голенай галавы, i ўжо бачны вочы – блізкія, шалёныя ад перажытага жаху. I нібы пазналі мяне.

I тады я рвануў вінтоўку ўбок, клацнуў затворам, але не ўтрымаўся i сам схапіўся за яго плячо. Схапіўся i, зверху гледзячы ў жоўтыя ад далёкага зарава вочы, крычу:

– Ты, фашыст, глядзіш, вылазіш, гадзіна, жыць, так, жыць?!

Я выкрыкваю яму прысуд i не магу прабіцца скрозь бяссэнсава спалоханы позірк старога з запэцканай галавой: перада мной гэтыя вочы, а мне трэба, калі мы ўжо так блізка i зараз я заб'ю яго, я хачу ўбачыць таго, хто стаяў каля машыны, сядзеў у машыне…

Ён, мусіць, зразумеўшы, што гэта смерць яго крычыць, ірвануўся ўбок i зноў праваліўся, па пояс. Я кінуўся за ім, проста на яго кінуўся. Цяпер я штурхаю, ганю яго, выціраючы свае балючыя вочы, іменна яго ганю, i ён ведае, што гэта я, што я ёсць, што я ўвесь час іду следам. Ён блізарука азіраецца, нібы шукае мяне. Зараз ён ведае, хто яго гаспадар, яго жыцця i смерці гаспадар, i гэта неяк дзіўна на яго падзейнічала: ён яшчэ больш старанна, ужо нібы спецыяльна для мяне, ратуе ад балота сваё жыццё…

Нарэшце мы выбраліся на залітыя вадой узбалоткавыя лугі. Імжыць ранішні дождж на нашы разгарачаныя твары, распараныя шыі, рукі.

Спрабуем, не здымаючы ботаў, выліць з ix жоўтую ваду. Збоку гэта выглядала б, як дзіўная ранішняя зарадка: вялізны натоўп змучаных людзей сярод мокрага лугу, i кожны, хапаючыся за суседа, па-птушынаму падкурчвае назад нагу або выпроствае яе перад сабой. Тыя, у каго не боты, а сырамятныя пасталы ці, яшчэ лепш, лазовыя лапці, стомлена расхвальваюць свой абутак, у якім нічога не затрымліваецца – ты i абуты i босы адначасова. Налятай мяняцца! Але ахвочых мяняцца з імі i нават падтрымаць стомленую балбатню не знаходзіцца.

Чалавек з трыста стаяць сярод лугу ў неглыбокай вадзе, безнадзейна мокрыя, выматаныя, трымаюць насілкі.

Пазіраючы адзін на другога, як на свой адбітак, змываюць бруд з адзення, з твараў, палошчуць у вадзе кепкі, пілоткі. Спрабуюць сцерці чарнату з твараў параненых, калі тыя не могуць самі.

I карнікі мыюцца, нерашуча, моўчкі.

На вадзе, вялізнымі зялёнымі шарамі – кусты лазняку, падобнага на копы сена, хоць сядай на ix! I пакуль наперадзе нейкая затрымка, многія спрабуюць адпачыць, сесці, а не выходзіць, дык легчы – жыватом або спіной, пластом. Ужо смех чуецца, стомлены, невясёлы.

Карнікаў мы сабралі да аднаго вялікага лазовага куста, i яны таксама прытуліліся да яго, хісткага, пругкага. Ужо не як ноччу, а як раніцай, бачацца твары, а гэта зусім іншае. Раніца пасля цяжкай ночы падкрэслівае ў любым чалавеку стомленасць, але таксама i палёгку, што гэта скончылася, прамінула. Карнікі мыюцца ўжо смялей, старанней, было б чым – зубы чысцілі б: адной рукой, далонню зачэрпне ваду, яшчэ раз i яшчэ раз, i ўсё гэта нібы не так сабе. Яны рыхтуюцца жыць яшчэ адзін дзень – i быццам бы асцярожна пытаюцца ў тых, што стаяць са зброяй насупраць, ці пераконваюць ix…

Мой вораг акуратна абмывае галаву, зноў гладкую i заплямленую, як дрэнна пафарбаванае велікоднае яйка: блізарукія вочы яго некага шукаюць – усё здаецца, што мяне. I быццам бы з надзеяй нейкай. Сярод агульнай безаблічнай нянавісці ён учуў асабістую, маю, няхай таксама нянавісць, але за якой пэўны чалавек. Замест таго, каб баяцца мяне яшчэ мацней, ён – на табе! – шукае мяне! Усё-ткі ў яго тут знаёмыя! Я не дазваляю яго бездапаможна плаваючым вачам зачапіцца за мой твар, прапускаю міма, не прызнаючы. Не хапала, каб я i сапраўды саромеўся вось так сурова, бязлітасна стаяць перад ім, брудным i рахманым! Не шукай, не знойдзеш, не дачакаешся!..

Сярод «не немцаў», якія трымаюцца падкрэслена асобна, найбольш вылучаецца кадыкасты перакладчык. I не толькі рост яго спыняе ўвагу, але i выраз нейкай заўсёднай бяссэнсавай хітрасці на твары. Ён згубіў сваю фуражку з доўгім брылём, што адрознівала яго ад немцаў, i гэта яго вельмі непакоіць, быў нават момант, калі ён зняў фуражку з галавы ў земляка-суседа, нібы для таго, каб пагрэць галаву, але той спахапіўся i забраў назад. Перакладчык усё спрабуе з намі гаварыць:

– У-ух, стаміліся! Якія тут балоты!

Паглядзеў з кароткім спалохам: ці не перастараўся? I тады паведаміў, што «дождж зараз – не патрэбны, самая ўборка, жніво».

– Але затое памые нас.

Як хітра ён падкрэсліў гэта агульнае «нас».

– Заткніся! Ты! – не вытрымаў нехта, i перакладчык спалохана сціснуўся, але адразу ж пераклаў сваім, падаў гэта, мусіць, як агульную каманду: карнікі паварушыліся, замерлі.

Падыходзяць яшчэ партызаны. Нешта прыцягвае сюды. У пабурэлай ад бруду «венгерцы» з залізаным мокрым футрам па бартах, трымаючы аўтамат пад локцем, падышоў Касач, змрочна ўсміхнуўся суседу – вусатаму камандзіру:

– Доўга трафей свой будзеш валачы?

– У цябе ёсць людзі з Пераходаў, вось i забірай, вырашайце.

Касач глядзіць на карнікаў нібы вельмі спакойна, неяк здалёку, але перакладчык не вытрымаў, напомніў:

– Мы – не немцы!

I паказаў на фуражкі (i на сваю непакрытую галаву таксама).

– Сур'ёзна? – здзівіўся Касач. – Ну, а з імі што рабіць? З тваімі гаспадарамі?

– Яны заслугоўваюць пакарання смерцю, – выразна i гучна сказаў перакладчык.

– Вы гэта i зробіце зараз. Калі ім служыце?!

Касач некалькі разоў мімаходзь пазіраў на Перахода-старэйшага, што нерухома стаяў перад карнікамі. Позірк быў такі, быццам Касач звяраў: ці так, ці тое ён, Касач, робіць, збіраецца зрабіць. I таму не па-касачоўску запытальны, нават няўпэўнены. Аднак было ў гэтым i нешта вельмі касачоўскае, з загадзя вядомым яму адказам:

– Ану дайце гэтым вінтоўкі!

I ўсё-ткі мы яго не зразумелі.

– Без затвораў,– нечакана раздражнёна растлумачыў камандзір.

Заклацалі затворы. Ад гэтых гукаў карнікі заварушыліся, аселі, куст за ix спіной задыхаў, затрашчаў. Але жах, сапраўдны жах перакасіў іхнія твары, вочы, калі карнікі-немцы ўбачылі, што вінтоўкі перадаюць ix суседзям у дзіўных фуражках.

Аднекуль прыбег Сталетаў, нібы баючыся спазніцца. Ён не бачыў, як i што тут адбывалася, вочы касавурацца спалохана i прагна. Ён не разумее, чаму вінтоўкі ў руках у карнікаў. Пераступае з нагі на нагу, прапіхваецца бліжэй да «не немцаў». А за спіной у яго рэчмяшок – варушлівы, дрыготкі, жывы. Я не адразу зразумеў, a зразумеў – адразу ж забыў i пра Сталетава i пра яго рэчмяшок, каб успомніць i доўга помніць потым, калі ўсё скончылася. Вось куды, аказваецца, пераскочыла малпа з пляча галоўнага забойцы! Сталетаву яе сунулі, каб нёс у мяшку. Нібы наўмысна. «Летапісцу» – акурат. Жывы, дрогкі мяшок, i сам Сталетаў таксама паторгваецца, пераступае з нагі на нагу…

Нехта гукнуў:

– Давай мясі, калі мяснікі!

Чацвёра «не немцаў», зачаравана слухаючы ціхія, напаўголаса, каманды свайго перакладчыка i беручы вінтоўкі за ствол, адступаюць ад другіх карнікаў, якія прысядаюць, уціскваюцца ў лазовы куст, а ён увесь ходзіць, дыхае, хістаецца. I гэтыя з вінтоўкамі-палкамі таксама ціхенька, сцеражліва хістаюцца, пераступаючы з нагі на нагу i ўзважваючы дубінны цяжар прыкладаў. Прымерваюцца i ўсё перагаворваюцца па-свойму, ціха i хутка пераклікаюцца. Перакладчык, рэзка ўскрыкнуўшы, нечакана кінуўся да майго ворага: ускінуты над брытай галавой прыклад, кароткі, пустагулкі хруст удару, адразу ж заглушаны зусім заячым крыкам немца-карантыша, на якога накінулася адразу двое!..

I аўтаматная чарга! Нечаканая, рэзкая, усё перакрэсліўшы, як палёгка, выратаванне.

Два карнікі з вінтоўкамі i некалькі немцаў, нязручна хапаючыся адзін за другога, за куст, асядаюць у ваду. Адгучала чарга, пранеслася рэха, а яны ўсё хапаюцца адзін за другога, усё падаюць. У перакладчыка твар незнаёма расслаблены, не лжывы: пастаяў, нізка абапёршыся на вінтоўку, i раптам крута баднуў галавой зямлю, гразь.

– К чорту! К чорту! – крычыць Пераход. Гэта ён страляў.– Усіх к чорту!

I тут адчайны стогн-крык за кустамі:

– Стой! Што робіце? Вы! Што робіце?

Мы кінуліся ўбок, за куст – такі гэта быў крык! Пераход-малодшы стаіць на каленях i нібы што шукае ў вадзе, разглядвае ў гразі: усё ніжэй i ніжэй схіляе галаву, твар. А партызан, што крычаў, ярасна глядзіць на нас i цягнецца да яго рукамі, ці то паказваючы на яго нам, ці то жадаючы падхапіць, падняць. У чарнаце, у гразі плавае, хутка разыходзячыся, цёмна-чырвоная пляма з сіняватым адлівам. Прыціснутая да фуфайкі, да жывата рука Перахода-малодшага страшэнна палымнее крывёю.

Пераход-старэйшы аглушана глядзіць на гэта. Зрабіў крок да карнікаў, схапіў двух – немца i «не немца»: ад яго цяжкіх рук яны зваліліся, але ён ускінуў ix на вялыя ногі i ўдарыў аднаго аб другога, i яшчэ, i яшчэ, з кожным разам слабей, але ўсё з большым адчаем i крыкам:

– Праклятыя! Праклятыя! Праклятыя!

…I мы пабеглі далей – насустрач ледзь бачным у ранішнім святле нямецкім ракетам. Мы ўсё яшчэ спадзяёмся праскочыць у вялікія лясы, дзе няма блакады. Гэта імкненне соцень людзей было таксама ўцёкамі ад таго (але i насустрач таму), што здарылася каля копаў-кустоў лазняку i нібы ўсё яшчэ працягвалася. Як толькі мы спынімся, зноў адбудзецца, вернецца гэта. А наперадзе нас чакаюць такія ж карнікі, як i тыя чацвёра ўцалелых, якіх мы гонім з сабой?.. «Рама» ўжо завісла над намі, то ўздымаецца, то падае ніжэй, рэдкія кусцікі не могуць нас схаваць. Мы зноў пад пільным вокам, яно зноў над намі. I ўжо адчуваем – нібы цені бачым – як наперадзе, куды мы бяжым, перасоўваюцца нямецкія батальёны, перамяшчаюцца засады, чакаючы нас.

Скончылася пад нагамі вада, потым чорная, як дзёгаць, старая падсохлая гразь, i нарэшце мы на сухім, на немагчыма сухім тарфяніку. Тут нібы i дажджу не было, толькі папырскала трохі, нібы дзеля сонечнага бляску ды васковага i вострага паху торфу i багуну. Не засталося сіл адмахвацца ад рудых куслівых аваднёў. Затое ўжо няма палескіх камарыных хмар: восень сагнала ix, хаця яшчэ i халадоў не было. Ляжыш на зямлі пластом i ўсім целам адчуваеш, якая яна мяккая, лёгкая, уся з траў i пахаў. Высокія высахлыя купіны смачна i прызыўна цямнеюць познімі ягадамі – вялізнымі сінімі буякамі. Людзі так выматаліся, што толькі глядзяць на ягады, аблізваючы перасохлыя вусны, неахвотна перамаўляюцца. («Галава ад гэтых буякоў баліць, калі шмат», «Ану падай!», «Бягу!».) Але ўжо прыстройваюцца да купін, нібы да стала падыходзяць, падпаўзаюць, a іншы, як бервяно, падкоціцца – i так яму добра i нават не трэба ўставаць! Вось ужо разабралі-расхапалі самыя шыкоўныя купіны, з сумак галеты нямецкія дастаюць, пра ваду гавораць:

– А чаю не хочаш?

– Трэба было хлябаць, не зяваць, калі пад бараду было.

Ягадамі частуюць параненых.

Ix шмат, занадта шмат, параненых. Некаторыя беспрытомныя, трызняць, ускрыкваюць, а тыя, у каго вочы расплюшчаны, глядзяць у нізкае неба, дзе назольна шукае, гудзе «рама». Параненыя ведаюць, куды, насустрач чаму i да якіх баёў мы нясём ix, бездапаможных, цалкам залежных ад рук, ад ног, ад смеласці ці слабасці другіх…

Сярод ix Шардыка – наш камісар. Калі атрад вырываўся з блакады, яго секанула па поясе кулямётная чарга. Але ён усё яшчэ жывы, хаця i страціў прытомнасць. Некалькі разоў, я бачыў, падыходзілі да яго насілак Касач i Косця-начштаба ў суправаджэнні рухавага кругленькага Філіпава. Атрадны медык вінавата называе нейкія лекі, уколы, якія неабходны i якіх у яго няма.

На зямлю не садзіцца, не адпачывае, здаецца, адзін Пераход. Вялізны, у нягнуткім брызентавым плашчы, стаіць над насілкамі, на якіх цяжка дыхае смяртэльна белы яго пляменнік. Пераход глядзіць на параненага з недаўменным, адчужаным здзіўленнем. Нешта вельмі трывожнае ў яго паставе: вось-вось зробіць чалавек нечаканае i страшнае… Каля ног яго над непрытомным маладым Пераходам сядзіць дзяўчынка, рот яе напханы ягадамі, вымазаны, на шчоках слёзы. Яна зноў плача, дзяўчынка з Пераходаў.

У карніках, ацалелых, нешта змянілася. Яны сядзяць збітай кучкай, хаваючы вочы. Дакорлівае нешта ў ix паставах, у гэтых пакрыўджана апушчаных вачах. Ix дысцыплінаванасць, ix рахманасць не ацанілі партызаны – у гэтым яны пераканаліся ўжо. Але яны, нягледзячы ні на што, застануцца такімі ж. Нам у дакор. Можа, i не гэта ў ix у галовах было. Але пастава, выраз у ix такі. I цяпер яны не стараніліся адзін другога: два немцы i два «не немцы». Можа, таму, што ix засталося мала. Але ўсё-ткі дзіўна: тое, што адбылося каля куста, не развяло ix канчаткова, a нібы нават нанава зблізіла…

I вось паатрадна, паўзводна, адлучыўшы людзей, у якіх рукі звязаны параненымі (яны – асобна, ззаду), мы рухаемся высахлым балотам, гатовыя адразу разгарнуцца да бою. Старыя, зарослыя жоўта-бурай асакой канавы, кучы-барханы зляжалай тарфяной крошкі, іржава-чорныя i толькі дзе-нідзе пакрытыя травяной зелянінай – канца гэтаму няма. Да вайны тут торф нарыхтоўвалі. Зямля спружыніць пад нагамі, адчуванне, нібы па падвесным мосце ідзеш. Не сантыметры, а метры торфу ўглыб! Малады партызан (у Пераходы не трапіў, вочы не баляць, не слязяцца, як у мяне!) раптам падскочыў, як уджалены, i гопнуў на зямлю каленьмі.

– Як сяннік, браткі-беларусы!

На яго глядзяць, адны са здзіўленнем, другія – з дакорам – на чалавека, якому яшчэ ахвота пагуляць. Разважаюць:

– Сюды агеньчык – паўгода тлець будзе.

– Там ужо гарыць, бачыце?..

Над далёкімі тарфянымі буртамі сапраўды вісіць тонкі блакітны дымок, мякка растаючы ў нізкім сырым небе.

Мы ўбачылі людзей. Спачатку дзяцей, што бегалі сярод тарфяных барханаў. Зусім блізка перад намі з-за чорна-зялёнай тарфяной кучы выйшла басаногая жанчына, прайшла колькі крокаў, але раптам заўважыла нас i хуценька назад, схавалася. Зніклі i дзеці.

За намі, здаецца, назіраюць. Але вось зноў выйшлі са сховішчаў жанчыны, дзеці. Ix усё больш. I толькі некалькі мужчынскіх, барадатых твараў. У тулавах аселых, парослых травой тарфяных узгоркаў чарнеюць дзіркі – уваходы. Цэлая вёска напэўна, хаваецца ў гэтых норах.

– Хлопчыкі, так напалохалі вы нас, так напалохаліся мы! – загаварылі адразу некалькі жанчын нам насустрач. – Учора немцы ці гэтыя «дняпроўцы» іхнія праходзілі, толькі тым краем. Нас не заўважылі. А тут, думаем, ну, усё – проста на нас!

– Шмат ішло? – пытае вусаты камандзір.

– Ды шмат! Мо разоў у тры больш, чым вас тут.

Партызаны зазіраюць у неглыбокія тарфяныя норы: цёмна, валяюцца коўдры, посцілкі, каля ўваходаў – чыгункі, вёдры.

– Што, i не абвальваецца?

– За ноч – хоць адкапвай нас! I ў рот i ў вушы набярэш. Затое ад дажджу.

– Вы галодныя, хлопцы?

– А што ў вас, цёткі, ёсць?

– Вядома што! Печаная бульбачка. I шчаўе кісленькае. Яно ў нас замест солі.

– На гэты раз мы вас пачастуем. У немцаў пазычылі,– гаворыць вусаты камандзір. – Дзе там наш начхоз?

Але i ад печанай бульбы ніхто не адмаўляецца. А яна тут даходзіць хутка, i колькі хочаш засыпай у жар – у гарачую тарфяную яму. У зямлі нібы правал, белаваты, зольны, задымлены – прадаўгаватая пляма крокаў на пяць. Кожнаму цікава памераць глыбіню вогненнага торфу: сунуць шост, кій. Дым горкі, едкі, асабліва для маіх вачэй. Але i мне хочацца зірнуць: нібы звычайны агонь, жар, але нешта ў ім пагрозлівае, злавеснае, у гэтым агні, што жарэ самую зямлю.

– Навошта вы так блізка распалілі, цяпер не патушыце, – гаворым мы гаспадарам, – папаўзе агонь пад вас.

– А бог яго ведае, хто падпаліў! Ляжыць, ляжыць – i загарыцца, – гавораць жанчыны. – Як порах, сухенькі! Вады тут не знойдзеш, да балота ходзім па ваду. А яшчэ міны гэтыя, ракеты страляюць, чаго ж хацець. Гарыць усё.

– А туды, пад лес, дзе з вясны гарыць, зусім не даступіцца, – умяшаўся стары, што качагарыў каля ямы. – Учора дзеці ўбачылі дзіка, пабеглі нашы, пагналі яго на агонь. A падысці не змаглі. Не трымае. Дажджы ўсё былі, дык яно глыбей тлее, а зверху – кара. Стаў – i прапаў! Шухнуў кабан – толькі іскры. Можа, метр, а можа, i ўсе тры! Гатовая смажаніна, ды не дастанеш.

– Бабы, а можа, яно пад намі ўжо, сюды агонь дапоўз? А што, прачнёмся ранічкай, a ўжо спякліся!

Смяюцца жанчыны. Ёсць мяжа бядзе чалавечай, за якой слёзы ўжо высыхаюць, калі чалавек i скардзіцца ўжо не можа…

Нам трэба іменна туды, дзе сцелецца над гарызонтам, зломаным тарфянымі горамі, злавесны блакітны дымок. Недзе трэба абысці гэты дымок, гэты земляны пажар.

Вусаты камандзір застаўся са сваім атрадам, ca сваімі параненымі, не адважыўся ісці далей, пакідаць балота.

Касач з ім доўга пра нешта дамаўляўся ці спрачаўся. Я чуў, як сказаў Косцю-начштаба, калі ўжо рушылі:

– Хопіць, што я там ix паслухаў! У Пераходах.

Нават зараз цяжка сказаць, хто больш прадбачлівы быў: вусаты той ці наш камандзір. Але як заўжды бывае пры такіх трывожных i няпэўных сітуацыях, самы малы непакой камандзіра адразу памнажаецца на непакой многіх, ператвараецца ў сапраўдную, у вялікую трывогу. Галоўнае, што ў нас на руках амаль два дзесяткі параненых!

Гэты бой пачаўся незразумела, а таму злавесна…

Мы ўжо прайшлі кіламетры з чатыры, але ўсё ніяк не можам абмінуць дымную паласу торфу на гарызонце. Некалькі разоў набліжаліся да яе. Касач i сам хадзіў глядзець, што там робіцца. Вяртаюцца тыя, што хадзілі, узбуджаныя i трохі разгубленыя.