Текст книги "Хатынская аповесць"

Автор книги: Алесь Адамовіч

сообщить о нарушении

Текущая страница: 10 (всего у книги 17 страниц)

Я прагна гляджу на лес наперадзе: там гэта здарыцца. Нават дзіўна, што немцы i гэтыя пад доўгімі брылямі ўсё такія ж упэўненыя, злыя, крыклівыя, заклапочаныя тым, каб не адстала якая-небудзь карова i не звалілася з калёс сялянская барана, плуг, мяшок з зернем – гэтым заклапочаны, а не тым, што ў тым вунь лесе яны памруць, захлынуцца сваёю крывёю! Я так добра бачу тое, што робіцца зараз у лесе: як бягуць людзі да гравійкі, як ставяць кулямёты i глядзяць з-за пнёў i дрэваў на лясную паляну, на якую выедуць нямецкія машыны, абоз, выйдуць карнікі. Немцы ўсё не рассаджваюцца па машынах, кожная група, каманда ідзе за сваёй машынай расцягнутым строем. Гэта дрэнна. Але, значыць, баіцёся, ведаеце, што так гэта не абыдзецца вам, ведаеце! Я ўсё азіраюся, гляджу, дзе зараз легкавая машына з маім галоўным ворагам. Я так гэта бачу, усё, што зараз адбудзецца! Нават вочы ix бачу, партызанаў. I я малю ix, я патрабую, каб яны былі, каб з'явіліся. Пасля ўсяго, што здарылася, яны не маюць права не быць, яны павінны быць! Я хаваю вочы ад паліцаяў, каб не выдаць таго, што ведаю, бегаю больш за ўсіх за каровамі, падняў сцябло ад ссечанага сланечніку i ганю кароў на дарогу, моцна крычу на ix. За мной бегае хлопчык, якога жаночыя рукі выпіхнулі ў акенца. Я яму сказаў: «Трымайся за мной!», i ён цяпер, як прывязаны, а сам усё азіраецца на вялізны, шэры, варухлівы, быццам жывое там, дымавы мяшок над вёскай. З намі яшчэ i дзяўчынка, якая тады так падхапіла дзіця са свірна, так не аддавала. Па бледным, строгім твары яе ўсё цякуць слёзы, яна нікога i нічога не заўважае i толькі плача, ідучы сярод статка кароў. І старая тут, аказваецца, тая самая, з якой я ішоў ад хлява да вёскі. Яна ўсё падносіць да рота чорныя, высахлыя рукі, адну, другую па чарзе, ці то кусаючы ix, ці то стараючыся стрымаць, каб не дрыжэлі зморшчаныя вусны.

У мужчын, мужыкоў, якія выратаваліся (ix не больш як пяць-шэсць), у вачах, у руках бяссэнсавая паспешлівасць i нейкае агульнае непаразуменне: навошта яны, куды яны, як апынуліся тут?..

Карнікі раптам занепакоіліся, загучалі нямецкія каманды, ад машын бягуць да нас. Я нават спалохаўся, што здагадаліся, даведаліся пра тое, што вядома мне. Але самую ix трывогу, непакой бачыць хочацца: ага, баіцёся, значыць, гэта сапраўды будзе!

Зараз немцы таксама памагаюць нам i паліцаям збіраць статак на дарогу. Мін баяцца, рашылі нагамі кароў дарогу правяраць? Я непрыкметна азіраюся, шукаю вачамі: дзе там адкрытая легкавушка?

Нарэшце на хаду перастроіліся, як хацелася немцам: наперадзе статак кароў, потым мы, паганятыя, за намі паліцаі i тыя, з доўгімі брылямі, a ўжо за імі немцы – пешыя, потым на машынах, абоз. Паліцаі ўсё азіраюцца на немцаў, як на гаспадара сабака, што пачуў мядзведзя. А, бобікі! Зараз вам, зараз!.. Лес ужо зусім побач. Зноў убачыў маладога паліцая, які так сярдзіта гнаў мяне i старую ў вёску. Я раптам гукнуў яму: «Чаго адстаеш, давай!» Здзівіўся ён да жаху: быццам дрэва на яго гаркнула ці мёртвы. Тут, паблізу лесу, мы непрыкметна мяняемся месцамі, хаця вінтоўка ўсё яшчэ ў руках у яго. Вінтоўка, здаецца, французская, доўгая, як граблі, нязручная. Лепей бы аўтамат. У паліцая толькі боты добрыя: не цвёрдыя i кароткія, як у немцаў, а нашы, армейскія…

Нас зноў бягом даганяюць немцы. Паліцаі адразу пасмялелі, падбадзёрыліся.

Але я ўжо бачу, я ўжо гавару з тымі, хто ix чакае, хто наперадзе – хвілін на дзесяць, на дваццаць наперадзе…

Дарога звузілася, сціснутая з двух бакоў лесам, глыбокія канавы па абодва бакі забіты алешнікам. Каровы надыхаліся дыму, крыві, усё збіваюцца ў кучу, рыкаюць, нюхаюць зямлю, бадуцца. Немцы, падасланыя на падмогу паліцаям, рашылі, здаецца, хавацца ад партызанскіх куль сярод статка, за спіны, бакі кароў. I ix зараз круціць, носіць гэты рыклівы, бадлівы вір кароў.

Нас усіх ён засмактаў, кідае аднаго да другога i адразу раскідвае. Нават весела робіцца ад такой бязглуздай бездапаможнасці. Аднаму немцу мой твар здаўся нейкім абразлівым.

– Бандыт? – пытае ён. Немец вельмі нізенькі, нават гаршчок-каска не дадае яму росту. – Партызан?

– Швайн? – памог яму паліцай. У гэтым каровіным віры яны, здаецца, не заўважылі, як памяняліся языкамі, галовамі, сваімі кароценькімі ідэйкамі.

– Нікс! – крычу я, адцёрты ў другі бок. – Я ёсць шуле. Бандыты – там. (Я паказваю на блізкі алешнік.) Мы ёсць баўэр. Ну, ты, падла, пайшла!.. Шуле, баўэр-калектыў!..

Я сам бачу свой твар, урачыста-зларадны, ведаю, што я перасольваю, i не магу стрымацца. Здалёку, з-за п'яна апушчаных каровіных галоў, вочы нашы, мае i нізенькага немца, сустрэліся, счапіліся: ён спрабуе прабіцца да мяне, я ведаю, што ён стрэліў бы, каб не баяўся падняць трывогу, мне б адвесці вочы, але я нічога не магу з сабою зрабіць. Зараз, куды б мяне ні адносіла, я адчуваю злоснага карантыша: ён, стукаючы аўтаматам па рагах кароў, усё прабіваецца да мяне бліжэй, а я адступаю ад яго па рыклівым, бадлівым крузе. Кінуцца ў лес? Ці дачакацца першага стрэлу, панікі? Нават дзіўна, наколькі я ўпэўнены, што засада чакае, нібы i на самай справе бачу яе. I зусім не думаю пра тое, што кулі разбірацца не будуць, хто які i чый. Але для мяне мала, каб гэта здарылася, мне трэба быць пры гэтым, у гэтым – толькі так i можа завяршыцца такі дзень, a іначай яно i не скончыцца для мяне ніколі…

Што такое? Лес канчаецца? Hiбы самую зямлю з-пад мяне выхапілі.

А злы карантыш пад гаршком-каскай ужо вырваўся са статка, ужо адступіў на паляну, заходзіць збоку, шукае мяне вачамі. Не, гэта ўсяго толькі вялікая паляна, якая з аднаго боку пераходзіць у поле, а наперадзе зноў лес. Той самы, дзе чакаюць, адкуль удараць? Карантыш зноў хаваецца ў статак, усё-ткі няўтульна, зябка яму там, на адкрытым. Затое я зараз магу выбрацца вонкі, ісці збоку, ведаючы, што ён да мяне не выйдзе.

Статак ашалелых, здзічэлых ад дыму i паху крыві кароў, як рачны вір, нясе на сабе плечы, галовы, каскі, пілоткі немцаў i паліцаяў, ужо вырваўся на паляну, ужо распаўзаецца па ёй. Я i некалькі мужчын з Пераходаў ды паліцаі палкамі, крыкамі гонім кароў на дарогу зноў у лес. Ужо i машыны з'явіліся, паўзуць па паляне, я бачу адкрытую легкавушку i нават мітуслівую малпу…

Я ведаю, помню, як бачыцца з засады вось такая калона (двойчы сам ляжаў у засадзе), i я зараз гляджу на паляну нібы ўздоўж ствала вінтоўкі, лаўлю мушкай, вяду на сябе голеную галаву, над якой носіцца малпа. (Я ўсё азіраюся на легкавую машыну, нават забываюся сачыць, дзе зараз небяспечны карантыш.)

Машыны i немцы ўжо на паляне, статак i дазорныя паліцаі зусім блізка да вузкай пашчы лясной дарогі, што чакае нас, – зараз, зараз! Я паклікаў да сябе хлапчанё з Пераходаў, трымаю яго за плячо, каб у час штурхнуць на зямлю… Я не іду далей, прапускаю мiмa сябе статак i чакаю легкавушкі, каб быць бліжэй да яе, калі пачнецца. Падганяю палкай кароў, гатоў i карнікаў i машыны падганяць – хутчэй, хутчэй, зараз, зараз!..

– Адразу падай! – шапчу я хлопцу, які нічога не разумее, але таксама ўздрыгвае. – Дзе тая дзяўчынка, трэба яе сюды.

Але нічога не адбылося. Рыклівы, бадлівы статак занёс на сабе вартавых паліцаяў, немцаў у лес, заглыбіўся, уцягваецца, i нічога не здарылася. Лясная цішыня не пераламалася з громам, не расчынілася гучнай прорвай пад нагамі ў карнікаў.

Не, адбылося! Самае страшнае адбылося! Hiхто не бег, не спяшаўся сюды, калі пад сцяну свірна, у палаючую салому падалі з рук матак дзеці i звар'яцелыя рукі гэтыя цягнуліся, крычалі, малілі, клікалі… О, як я ненавідзеў сябе за тое, што нікога няма, ніхто не бег, не прыбег хаця б зараз, каб сцерці з твару зямлі гэтых, гэтых, гэтых!.. Я луплю палкай па спінах быццам вінаватых у чымсьці кароў, ганю ix на дарогу, нейкую лаянку абрынаю на самога сябе, зусім не думаючы ўжо i пра злога немчыка, які, напэўна, зноў падпільноўвае мяне…

– Aгa, aгa вам!

Помсліва, аглушальна завылі раптам кулямёты – не наперадзе, а ззаду калоны. Вогненныя посвісты куль густа, шырока прашываюць паляну. Там, дзе машыны, ужо бухае, гарыць, а над лесам (ці гэта ва мне?) крычыць, рагоча, плача ад злога, помслівага шчасця шырокае, як цэлы свет, рэха. Ага, ага вам! Вось вам, вось вам! Я налятаю на бакі, на рогі, на морды, на кароў, на карнікаў, якім непаваротлівыя каровы перашкаджаюць залегчы i страляць. Я бачу, як бягуць у лес паліцаі. Дзе ж мой хлопец i тая строгая, заплаканая дзяўчынка з Пераходаў?.. I дзе легкавушка?

I тут я ўбачыў яе. Легкавушка імчалася проста на мяне, спалохана падскоквала на купінах i калдобінах. Не разумеючы яшчэ, што я магу, што збіраюся рабіць, я кінуўся ёй насустрач. Яшчэ паспеў разгледзець, як трэслася, нібы адрывалася, лялечная цёмна-глянцавая галава майго ворага, вялікія, на ўсё шкло залатых акуляраў, яго вочы, убачыў i жах на белай мордачцы малпы. Машына амаль наляцела на выбух.

I я таксама… Лес, як крылы вялізнай птушкі, аглушальным чорным узмахам разламаўся над дарогай, над падпаленымі машынамі, падняў i панёс з сабою ўсё. Ba ўсім свеце засталося вельмі простае i вельмі спакойнае здзіўленне: «Гэта смерць? Гэта i ёсць смерць?»

…Зварот, святло я адчуў спачатку, як рэзкі боль у вачах. Я ляжу, апушчаны ў роўную з посвістам цішыню, а на твар мне падаюць кроплі, цвёрдыя, халодныя. I жоўтыя. Я ix бачу – жоўтыя. Не, гэта бяроза нада мной, спакойная, мокрая, асенняя. I нейкія людзі побач. Вочы мае наліты болем, слязьмі… Я ляжу не на зямлі, а на нечым высокім. Белае нешта, так, гэта конь. Я на калёсах. I нейкія людзі. Балюча скошаныя вочы мае злавілі шырокі твар мужчыны – расплываецца ў вясёлцы, а побач жаночы твар. Як даўно я гэтага не бачыў, па-добраму вясёлага чалавечага твару. I як гэта дзіўна – ціхія, спакойныя галасы…

– A ўсё-ткі здрадніца ты, Наташа.

– Гэта чаму ж?

– Калі б я ведаў, чаму?

– Занадта мала ўсім вам ад мяне трэба. Вось так, Алёша.

– Ды я…

– Чакай!.. Ой, хлопчык, звалішся!

А я ўжо зваліўся, на зямлі ляжу. Так лёгка падняўся з калёсаў, нібы ўзляцеў, а вось жа, стаяць на нагах не магу! Ногі як анучы. I нешта з вачамі.

– Ой, як цябе? – зусім блізка плыве, то з'яўляецца, то знікае ў вясёлцы жаночы твар. Мне памагаюць устаць. Не, нічога, ногі цвярдзеюць, толькі вельмі дрыжаць.

– Дай я прамыю. Падай, Алёша, сумку. Сумку! A рукі прымі. Я не ўцякаю, Аляксейка. Нічога, міленькі, цэленькія вочы, трохі ўдарыла, засыпала. Ты з вёскі гэтай? Твае пайшлі, назад пабеглі ў вёску, Чаму ж яны не сказалі, забыліся пра цябе?

– Не… ага… Немцаў пабілі? Там быў такі ў акулярах, галоўны, з малпай.

– Каго пабілі, а хто вырваўся. I захапілі нейкіх. Цэлую кучу ўзялі жыўцом. Пачакай, пацярпі! Баліць?

Жаночыя рукі кранаюць мае вочы нечым пахучым, аптэчным, прыемна халодным.

– Пакуль жаніцца…

– Дзе яны? Такі ў акулярах, з малпай!

– Ды пачакай! Куды ты? На вось хоць анучку, прымочку, прыкладвай…

Адпіхваючы дрэвы, што нечакана ўзнікаюць перада мной, я бягу па лесе, потым па лясной прасецы, застаўленай вазамі, на якіх сядзяць i ляжаць параненыя партызаны, навалена зброя, нямецкія коўдры.

– Дзе яны? Дзе жывыя? – пытаю ў партызанаў: нібы працягваецца мой перарваны выбухам бег да імклівай спалоханай легкавушкі.

– Немцы? Там яны!

– Малпу хочаш паглядзець?

Зноў вясёлка плыве перад вачамі, ix зноў залівае сляза, згубіў анучку i зараз ірву шурпатыя, мокрыя, халаднаватыя лісты арэшніку, спрабуючы імі сцерці боль.

Вось яны, немцы! Збітай кучкай, у такіх недарэчных тут касках сядзяць на зямлі на прасецы, а над імі стаяць партызаны – вялікі натоўп. Я адразу заўважыў злога карантыша. Толькі зусім ён не злы: які ён злы, ён самы добры, ціхі, самы спакойны на зямлі чалавек! I ростам ён такі маленькі. I мундзір на ім такі не свой, такі гаматны. I каску на галаву яму нехта надзеў, як гаршчок, на здзек…

З пукам арэхавых лістоў у кулаку я кінуўся да яго, да ix i, як каменні, высыпаў на карантыша ix жа словы.

– Рус, швайн, бандыты, цурук, люс!.. Ах вы!..

Ніхто не зразумеў. Партызаны на мяне глядзяць здзіўлена. А карантыш быццам не помніць, што гэта яго словы, што зусім нядаўна яны выказвалі ўсё, што ён думаў, што рабіў. З-пад каскі-гаршка на мяне глядзіць з неразуменнем i жахам зусім не той, зусім другі чалавек.

– Гэта яны, яны! – закрычаў я, спалохаўшыся, што гэтым ix здзіўлена-засмучаным i рахманым вачам, тварам паверылі ўжо. – Яны! – крычу я i сціраю бруднымі рукамі плыткую вясёлку, боль, што перашкаджае мне.

Нарэшце я разглядзеў i яго. На яго ўсе глядзяць. Не, не на яго, а на малпу, якая на ім. Малады партызан-«весялун» (у кожным атрадзе, у кожным узводзе ёсць такая нікім не вызначаная пасада), абвешаны рамянямі i зброяй, робіць выгляд, што хоча ўзяць малпу, кратае яе за хвост: кіданне, павіскванне, спалох на фізіяноміі малпы, зусім дзіцячы.

– Не даецца, зараза! – задаволены, смяецца партызан, i другія таксама ўсміхаюцца. А ворага майго нібы i не заўважаюць, нібы ён i сапраўды ўсяго толькі падстаўка пад малпай. Тая ж паголеная галава, толькi брудная i спацелая, тыя ж вялікія вушы, той жа мундзір, толькі залатых акуляраў няма. I няма ранейшых вачэй, погляду, няма ранейшага твару. Твар, позірк іншай істоты, зусім іншай. Схіляе галаву, каб малпа не магла хавацца за яе ад рукі «веселуна»-партызана i каб самому знізу паглядзець, ці добра ён трымае, ці падабаецца партызанам. Вочы без акуляраў сляпыя, устрывожаныя i бяссэнсавыя, як у нованароджанага. Жах – у вачах, на фізіяноміі малпы. На яго ж твары – па-ідыёцку рахманая, дысцыплінаваная, сумна-паслужлівая ўсмешка, якая крычыць усім i насуперак усяму: «Гэта я i ёсць, вось гэты, гэты, што хочаце са мной рабіце, вы маеце права, вы самі вырашыце, але, – вось гэты ціхі, усмешлівы, пакорлівы стары – гэта я, ён – гэта я, вось гэты – гэта я!..»

Яны з малпай нібы месцамі, ролямі памяняліся: не яна пры ім, а ён пры ёй. На ім так i напісана: «Я добра трымаю? Усім відаць? Ці вось так лепш? Ці як яшчэ трэба трымаць?»

– Гэта ён! – кажу я, ужо не крычу, а кажу, майго крыку нібы не чуюць, не разумеюць: —Галоўны іхні. Гэта ён там, у Пераходах…

Неяк дзіўна пазіраюць на мяне партызаны: адчужана i нават здзіўлена. Нібы i сапраўды не разумеюць ці не хочуць разумець сэнсу маіх слоў.

Потым дык i я адчуў, убачыў, што ўласнай нянавісці можна баяцца, як закамянелага ў табе болю: чалавек пачынае аддаляць, стрымліваць яе, сціскаць у сабе, чакаючы i баючыся імгнення, калi ўжо не стрымаць яе будзе. Але спачатку я, як на сцяну, наскочыў на гэту глухату, на непаразуменне, неахвотныя позіркі.

Не, я ведаў, што карнікаў заб'юць, таксама, як ведалі гэта партызаны i самі карнікі. Мяне спалохала, што ім дазволяць памерці, пайсці вось такімі – добранькімі, здзіўлена-сумнымі, рахманымі, нібы пераклаўшы нешта на нас. Нібы падставілі нам некага замест сябе! Не, расплаціцца павінны тыя, іменна тыя!..

З адзінаццаці палонных карнікаў толькі два ці тры з закарэлымі ад крыві валасамі i тварамі, астатнія нават не параненыя. I сярод ix чацвёра не ў касках, a ў фуражках з доўгімі-доўгімі брылямі. Гэтыя, пад доўгімі брылямі, сядзяць хоць i шчыльна каля немцаў, але ўсім выглядам сваім паказваюць, што яны тут – самі па сабе i ix нельга змешваць з астатнімі. Асабліва адчужана i нават пагардліва на суседзяў-немцаў зіркае самы доўгі з усіх, з шыяй, зламанай вялізным кадыком.

– Малады чалавек правільна сказаў,– нечакана вымавіў ён, ловячы позіркам мае вочы, – ён сказаў праўду. Гэта нямецкі камандзір усёй каманды. Ён даваў загад.

I павярнуўся ў бок майго ворага, i тры суседы яго таксама павярнуліся. Немцы, не разумеючы, аб чым гаворыць кадыкасты, з трывогай глядзяць, сцяліся. А брыты нават малпу прытрымаў, нібы ўхапіўся за яе!

Але ці не гэты голас (такі ж пранізлівы, тонкі, з акцэнтам) выкрыкваў каля свірна: «Падрыхтуйце дакументы, аўсвайсы, пашпарты!»

– Э, дык ты па-руску шпрэхаеш! – здзівіўся партызан-«весялун», забыўшыся пра малпу, павярнуўся да кадыкастага: – Ну як, добра мы вас па патыліцы? Што ж вы ходзіце i не азіраецеся? Здаецца, не дома?

– О так, добра! Немцы ідуць, як на шпацыр, а вы ix – здорава!

– А ты сам – хто?

– Мы не немцы! – кадыкасты нават пакрыўдзіўся.

Тут я ўбачыў Касача. У ваеннай фуражцы i ў сваёй абшытай футрам зялёнай «венгерцы», трымаючы аўтамат пад локцем, ідзе па прасецы, а за ім – нашы, наш атрад! Такія ж партызаны, як i іншыя, як i гэтыя, што навокал мяне. Такія ж – для старонняга. Для мяне ж – асаблівыя: гэта набліжаецца, гэта вяртаецца мой свет, без якога i мяне ўжо няма ўсяго. Я сарваўся з месца, гатовы бегчы насустрач: убачыць усіх, вярнуць сябе ў той свет, дзе было ўсё так трывала, надзейна!.. Але наперадзе атрада па вузкай зарослай прасецы ідзе Касач. I хаця мне трэба іменна Касачу сказаць вельмі важнае для яго, для нас абодвух важнае, я стрымаў сябе. Набегчы на Касача, наляцець невядома адкуль на яго непазнаюча-іранічны строгі позірк?.. Я гэтага так баюся зараз, пасля ўсяго, што са мной было. Ва мне i так усё дрыжыць анямелай ад напружання струной. Я вярнуўся ў натоўп.

А Касач, гаворачы з вусатым партызанам камандзірскага выгляду, спыніўся крокаў за сто ад нас. I атрад спыніўся. Не, не ўсе. Абыходзяць, абцякаюць Касача, па два, па тры хутка ідуць сюды. Ім насустрач аднекуль выскачыла, пабегла дзяўчынка, якая са мной ішла з Пераходаў i ўсё плакала, – з той хвіліны, як каля свірна з яе тоненькіх рук вырвалі дзіцятка.

Дзяўчынка адбегла, схапіла за руку, за локаць вялікага, цяжкага i рашучага з выгляду партызана ў нягнуткім брызентавым плашчы, i я пазнаў гэтага партызана – Пераход. Гэта зноў вярнула мяне ад партызанаў да тых, што сядзелі каля нашых ног, – да карнікаў.

– Гэ, суседзі нашы! – усклікнуў партызан, што не стамляецца весці сваю добраахвотную ролю веселуна. – Ну, што выседзелі на той дарозе? А мы, на гравійцы – вось што! Малпу!

(Карнікі звычайна вяртаюцца дадому не той дарогай, якой прыходзяць, з'яўляюцца. Напэўна, таму i падзяліліся засады, i нашы сядзелі на другой дарозе. А партызан ва ўсім ваенным i з біноклем на грудзях – каля яго прыпыніўся, размаўляе Касач, – напэўпа, камандзір вось гэтага, незнаёмага атрада.)

Пераход, вялізны ад мокрага, што стаіць тырчком, плашча, хутка, рэзка падышоў да нас. Стаў здымаць з локця тоненькія рукі павіслай на ім дзяўчынкі, заплаканай i строгай. Пакуль ён няспрытна адрываў па адным яе ўчэпістыя худзенькія пальцы, падбег да немцаў i спыніўся другі Пераход – яго пляменнік. У Перахода-малодшага, вельмі бледнага i танкатварага, вочы нечым падобныя на вялікія вочы нашай заплаканай дзяўчынкі з Пераходаў.

Перад ім расступіліся, нібы адразу зразумелі, хто яны.

I зноў я ўбачыў, як крайняя сіла пачуцця раптам паралізуе чалавека, забірае адразу ўсю энергію, волю, скоўвае, як сутарга. Пераход-малодшы спыніўся за тры крокі ад карнікаў: спацелы лоб, бледныя скулы як заледзянелі, позірк нерухомы, a ўся ніжняя частка яго тонкага твару ўздрыгвае, перакошваецца, з горла вырываюцца гукі, якія здаліся б смехам, калі не бачыць яго твару.

Старэйшы Пераход нечым падобны на Касача, але больш вуглаваты, гламаздкі, ён, як у ваду, увайшоў у самую сярэдзіну карнікаў, што сядзяць на зямлі, распіхваючы ix каленьмі. Стаў над галовамі немцаў.

Здаецца, само набрынялае неба цяжка спусцілася, знізілася. Зрабілася душна. Зараз чуваць толькі дыханне, нібы мы сарваліся з месца i моўчкі, страшна некуды бяжым, імчымся.

– Ну, – ціха спытаў Пераход. – Дык гэта вы?

– Мы – не немцы, – паправіў яго кадыкасты перакладчык.

– Вось ты мне i патрэбны… Ану ўставай! Усе ўставайце!

Наўрад ці ведаў чалавек, што ён збіраецца рабіць. Як абпалены мітусіцца, кідаецца ў пошуках холаду, каб не так нясцерпна балела, кідаўся, біўся i гэты вялізны, моцны чалавек.

I ў іншых гэта прарвалася.

– Гані ix на паляну! Што тут глядзець!..

– Ану, вы!..

– Канчаць ix!..

– Сядзяць, як хрыстосікі!

Хутка, спяшаючы на крык, падышлі Касач i вусаты камандзір. Ix убачылі карнікі i, здаецца, зразумелі крыкі i штурхалі як патрабаванне выказаць воінскую павагу партызанскім камандзірам. Спалох адразу змяніўся стараннасцю, рукі выцягнуліся па швах. Толькі немец з малпай пакутуе ад нязручнасці, няўпэўненасці: ён не адважваецца скінуць з пляча, пакрыўдзіць малпу, якая спадабалася партызанам, а з ёй выцягвацца – нібы непавага, не па форме атрымліваецца. Як стараецца ён паказаць, прадэманстраваць камандзірам воінскую павагу! Тым больш што яны апрануты па форме. Як i ён. Яны заўважаць, успомняць, што на ім ваенная форма. Але малпа!.. I скінуць яе боязна: як з хованкі выйсці. А з малпай – якая ж форма, якая павага? Фюрэр карнікаў i выцягваецца, i сутуліцца, i дысцыплінавана, падцягнута глядзіць, i нясмела, нібы пытаючыся, схіляе голеную галаву: можа, партызанскія камандзіры якраз малпай, а не ім зацікавяцца?

Касач разглядвае карнікаў з такой знаёмай жорстка-іранічнай усмешкай, але як яна зараз дарэчы! Як я разумею i люблю яе ў гэту хвіліну! Я таксама павінен быў не крычаць, а вось так падысці i глядзець на ix!

Вусаты камандзір стаяў побач з Касачом i любаваўся сваім трафеем – палоннымі – з прыкметнай задаволенасцю. Але Касач раптам убачыў мяне і, зусім нечакана, пазнаў. (Цяжка было не пазнаць, калі ўсё на мне крычала, што гэта я, што мне трэба яму сказаць, расказаць пра Глашу!)

– Ты? Ты што?

– Таварыш камандзір, яны на «востраве», – я праціскаюся да Касача з-за спін, – там параненыя, мы з Рубяжом хадзілі на гаспадарчую аперацыю, яго забілі, i Скарахода, i каменданта «вострава» забілі…

Я ўсё не кажу: «Глаша», не называю гэта імя, сам не ведаю чаму.

– Ты як тут апынуўся? Што ў цябе з вачамі? Ідзі да Філіпава.

Філіпаў – наш атрадны медык.

Мне ўсё здаецца, што Касач ведае пра тое, што я быў з Глашай, але таксама не хоча называць яе імя, таму што пры ўсiх…

– Камандзір, хочаце на памяць? – партызан-«весялун» падае вусачу пачку фатаграфій. – Знайшлі вось у гэтых.

З рук дабрадушнага вусатага камандзіра фатаграфіі пайшлі па крузе (толькі Касач не бярэ). Мне трапілася салдацкая, адзіночная. Нехта з гэтых: у чорным плашчы, рукі на аўтамаце, а ствол скіраваны проста ў аб'ектыў, у твар таму, хто будзе глядзець. Я разглядваю жывых карнікаў, каб угадаць, чыя фатаграфія. Але ні ў кога няма такога твару, такога позірку. На фатаграфіі спыніўся міг, калі не было нават думкі, нават намёку на думку, што можа быць становішча, калі ён сам будзе не разумець, не будзе помніць, як яму магло хацецца нечага іншага, а не гэтага: каб не было настаўленага яму ў галаву аўтамата, каб не забівалі яго, каб жыць, жыць!..

– Што з імі рабіць будзем? – пытае пажылы партызан, мусіць, з тых, каго прызначылі ахоўваць палонных карнікаў.– Хутка на забеспячэнне папросяцца. Гляджу я, нібы i людзі, калі не ведаеш.

– Самі ведаюць, чаго яны заслужылі,– спакойна сказаў вусаты камандзір. – Па-руску… тут ёсць хто?

– Во гэты, доўгі.

– Ну дык што? Навошта здаваліся? Няўжо спадзяваліся, што пасля ўсяго зямля вас насіць будзе? – вусаты гаворыць цвёрда i ўсё гэтак жа спакойна. Напэўна, усё вельмі проста каля такога камандзіра. Да яго партызаны звяртаюцца з абавязковай усмешкай, i гэта ўсмешка міжвольная.

– Мы – не немцы. Немцы – вось, – упарта паўтарыў кадыкасты перакладчык.

– Больш нічога ў сваё апраўданне?

– Што? Забіць?! – раптам усклікнуў Пераход-старэйшы. З пратэстам, з нязгодай усклікнуў: – Ды ix трэба! Ды ix!..

У гэтым амаль бяссэнсавым, але адразу зразумелым намі пратэсце супраць таго, што яны знікнуць, схаваюцца ў смерць, а вёска Пераходы, а тое, што там адбылося, застанецца з намі – у гэтым, мабыць, тлумачэнне, чаму мы ix пагналі далей, павялі з сабою жывых. Яны для нашай нянавісці былі замест таго холаду, які я некалі шукаў, хапаў на хаду, нёс у пачырванелай, апухлай далоні…

…Ужо праз дзве гадзіны нас цяснілі браневікі, ланцугі аўтаматчыкаў. Над узлессем праносіліся самалёты. Мы адыходзілі на балоты – на Чортава Калена, ведучы з сабой злоўленых карнікаў.

Па сляпым злым артабстрэле, па самалётах адчувалася, што немцы, якія сціскалі кола блакады, моцна занепакоіліся, выявіўшы партызанаў у сябе за спіной. (Касачоўцы i атрад вусатага камандзіра дзён за пяць да Пераходаў вырваліся з блакаднага мяшка.)

Пакуль нашы засады стрымліваюць немцаў, абодва атрады адыходзяць, несучы параненых. Параненых шмат, i амаль усе – нядаўнія, «блакадныя», людзей, рук не хапае для насілак, хоць нас нямала ідзе, сотні з тры. Злоўленых карнікаў таксама прымусілі бегчы з ношай (з коўдраў i жэрдак насілкі). Яны цягнуць старанна i вельмі палохаюцца, калі паранены ад трасяніны пачынае стагнаць.

Каля самага балота нас сустрэла ноч. Немцы спыніліся, ix ракеты скачуць кіламетры за тры ад нас. Час ад часу немцы кідаюць снарады ў балота, лічачы, што мы ўжо там. Пад нагамі мокра, насілкі трэба трымаць навісу, падстаўляючы калені, i людзі збіраюцца групамі, ціха размаўляюць, кураць.

А я шукаю Касача. Некалькі разоў я прайшоў каля карнікаў, што сядзелі на кукішках. Партызаны, якія вартуюць ix, прыкметна нервуюцца, злуюцца: у такой цемры, ды калі нас саміх акружылі, нас саміх вартуюць нямецкія дывізіі, вядома ж, карнікі прыкідваюць, каб уцячы.

Нарэшце я ўбачыў яго. Касач з кімсьці гучна гаворыць каля белай, нібы яна святло выпраменьвае, бярозы ці асіны.

Я дачакаўся, калі ён застанецца адзін, i падышоў. Касач сядзіць на пні i стомлена курыць. Я вымавіў: «Таварыш камандзір» i зноў заспяшаўся: «востраў»… параненыя… Рубеж… туды можна прайсці, выйсці праз гэта ж балота… Глаша…

– Якая Глаша? Чакай! Глаша?! Як яна туды трапіла? Дык ты адтуль, з ёй быў?

– Бой як пачаўся, я быў на паляне. «Герынга» шукаў, Глашу сустрэў, у лагер не змаглі прабіцца…

– Як яна?

– Нічога, – я адгукнуўся, як злоўлены.

Што такое, што адбылося? Чаму я не магу пра Глашу з ім гаварыць? I з Глашай апошні час пра яго – таксама не атрымлівалася. Я зноў пра тое, што адсюль, праз балота, можна прайсці да «астравоў», хаця гэта i далека…

– Бачыш, падстаўляюць нам новы мяшок, яшчэ мацнейшы, – пасля нядоўгага маўчання сказаў Касач.

Мы глядзім на ракеты, зусім блізкія. Снарады ўсё падаюць у балота: стукне стрэл, рэха паўторыць яго, потым рване ў цемры, i зноў рэха пацвердзіць. Вельмі баляць i слязяцца мае вочы, усё навокал растае, расплываецца ў надакучлівай вясёлцы. А тут яшчэ рознакаляровыя ракеты скачуць: сіні, чырвоны, жоўты колер, мройлівы, дрогкі сцякае з мёртвага белага цела асіны, з зарослага змрочнага твару Касача, з маіх рук… Я – нібы ў паўсне. I размова з Касачом, i гэта наша, на адзіноце, маўчанне – такое ўсё нерэальнае, несапраўднае, немагчымае. Мяне пачынае калаціць, хоць на мне зноў салдацкі кіцель i нават світэр, таксама нямецкі. (Знайшоў на возе, калі, пад абстрэлам ужо, разбіралі з калёсаў трафеі: захоплены ў немца ў абоз давялося кінуць.) Я нібы ў паўсне, адносіць мяне ад рэальнасці, i толькі помню, што трэба яшчэ сказаць пра «востраў». Мне ўсё здаецца, што дрэнна расказаў, растлумачыў i Касач не зразумеў…

– Страшна было? – нечакана пытае Касач. Сіні колер на яго стомленым, зарослым твары змяніўся белым, чырвоным, а я ўсё пра «востраў» тлумачу, не магу скеміць, што мяне пра Пераходы спыталі.

– У Пераходах, – вяртае мяне Касач да пытання.

– Жанчыны ў акенца выкідвалі дзяцей, a знізу пад сцяной салома гарыць, i туды падаюць дзеці… З акенца рукі – вось так рукі… мацяркі, жанчыны рукі цягнуць…

Я, як сляпы, сам выцягваю рукі з растапыранымі пальцамі, а з ix сцякае зменлівае, мройлівае святло. Касач глядзіць на мяне, на мае агніста пафарбаваныя пальцы, i ўпершыню на твары яго я бачу такое: нерашучасць, ніякаватасць.

– Трэба ж было мне ix паслухаць! Упрасілі, угаварылі не чапаць карнікаў у вёсцы. Каб людзей не спалілі. Самі ж Пераходы, i дзядзька, i пляменнік, прыйшлі прасіць. Спаляць сем'і, калі ў вёсцы атакуем! Вось табе i «калі»!

Ён нібы перада мной апраўдваецца – Касач!

– Гэта ў ix ужо вар'яцтва! Не іначай! Не проста забіць нават, а абавязкова жыўцом спаліць, замарозіць, голадам замарыць. Абрад такі прыдумалі, ці што? Ніводнаму небу не прыносілі такіх ахвяр, як прыносяць зараз зямным ідалам – якому-небудзь вусатаму яфрэйтару. Цябе яны палілі, а мяне, у сорак першым, вымаражвалі. Да апошняй, брат, слязінкі. Зямля, як жалеза, голае поле, абгароджанае калючкай, а пасярод – згарэлая цагляная каробка. Былы цагельны заводзік, ці што. Пабітыя печы, ямы. I нас шмат тысяч. Ляжаць, хто дзе скарчанеў. У ямах, у мёрзлых печах. Па два, па тры, кучамі: не падзелішся – не сагрэешся! А хто яшчэ мог поўзаць, нашыліся ў цагляную каробку. Набілася аж даверху. Хто пад нізам, той сагрэўся, а хто сагрэўся, той ужо задыхнуўся. У жывых, як i ў мёртвых – ледзяныя бароды ад апошняга дыхання. I апошняя сляза – таксама ледзяная. Так, брат, чалавека можна глыбока вымаразіць. Да апошняй слязінкі. Можна. Толькі самі потым не скугольце…

Ён нават устаў, калі вымавіў: «Самі не скугольце!» Устаў, здзіўлена зірнуў на мяне i раптам усміхнуўся, як закрыўся. Нібы засланіўся сваёй іранічнай усмешкай.

…I зараз яна на ім – тая заўсёдная бязадрасная ўсмешка? У голасе была, калі павітаўся. Мне б зірнуць на яго, толькі зірнуць. На Глашу. I ўбачыць, хаця б адзін раз, Сярожу. Сярожу свайго я помню блакітнавокім: шмат разоў бачыў такога ў сне. Блакітнавокага, светлагаловага. Ад Глашы ведаю, што ён чорненькі, i вочы таксама цёмныя. Убачыўшы сапраўднага, калі б мяне вылечылі, страціў бы таго блакітнавокага, светлага. Нават вось так можна страчваць!

Якія яны разам – Касач i Глаша? У ix свеце людзі старэюць. А для мяне яны ўсё тыя ж. (Здаецца, адзіная перавага мець такога мужа, як я.)

А мой жа Бокій нечым падобны на Касача! Мне гэта толькі зараз прыйшло ў галаву. Я ніколі не бачыў твару Бокія Барыса, але так i бачыцца на ім гэта заўсёдная, адрасаваная бог ведае каму касачоўская ўсмешка. Яна ў Барысавым голасе, у словах. Вось яно! Вось чаму мне ў гэтым аўтобусе ўсё ўспамінаюцца спрэчкі з Бокіем.

Глаша пасля вайны сустрэлася з Касачом. У сорак шостым, пасля звароту з Германіі. Касач працаваў у райвыканкоме, у тым жа раёне, дзе партызаніў.

Праз шмат гадоў, у пяцьдзесят трэцім, Глаша мне расказвала пра ix новую i апошнюю сустрэчу. Яна ніяк не магла вытлумачыць (i гэта яе мучыла, здзіўляла, нават злавала), чым так уразіў новы, пасляваенны Касач i што прымусіла яе паехаць, пайсці ад яго, ужо назаўсёды. Як у пушкінскай «Мяцеліцы»: «Гэта не ён! Не ён!» Імчалася да яго, столькі марыла пра дзень, калі ўбачацца, сустрэнуцца: i ў Азарыцкім канцлагеры, дзе валялася тыфозная на снезе, i ў Германіі, куды яе вывезлі немцы. A ўбачыла: «Не ён!»

Не, гэта іменна ён, Касач, якім i раней быў, але абставіны зусім іншыя, i перад ёй усё па-другому раскрылася. Адна справа, калі вайна, усё хістаецца, смерць, жорсткасць на кожным кроку, а сярод усяго – нехта самы цвёрды, упэўнены ў кожным слове i ўчынку, такі ўладны i трохі таямнічы, на ўсё пазірае з нейкай незразумелай, нават пагардлівай вышыні. На ўсё: i на дрэннае, i на добрае. На ўсіх: i на сябе таксама, бо i сябе ўсялякім бачыў, знае, помніць. I ў партызанах, i да партызанаў – у палоне, а магчыма, у даваенным. (Магчыма, я ўскладніў, ускладняю Касача. Вунь нават з Бокіем падабенства ўбачыў! Але Глаша – ёй было васемнаццаць, дзяўчынка, закаханая! – яна, вядома, яшчэ больш яго ўскладняла. Дзе было ёй зразумець яго, толькі кахала i пакутавала. Бегала на паляну плакаць. Выдумляла сабе на пацеху, што толькі магла, фантазіравала: вунь нават «дзіцянятка» нафантазіравала на той паляне!