Текст книги "Блакит"
Автор книги: Автор Неизвестен
сообщить о нарушении
Текущая страница: 7 (всего у книги 21 страниц)
Аляксея Карпюка я ведаў даўно, па публікацыях у “Гродненской правде”, у альманаху “Нёман”, які ў свой час выходзіў у Гродне. Асабліва ўразіла рамантычнасьцю, сьветлым каханьнем ягоная аповесьць “У маладыя гады”. Потым ён практычна перапісаў яе, памяняўшы імя галоўнай гераіні, пашырыўшы твор разы ў чатыры, і яна ня раз выходзіла пад назвай “Данута”. Па мне дык гэта найлепшы, найдасканалейшы Карпюкоў твор. Сустракаліся мы на розных семінарах маладых літаратараў, на якіх ён быў як кіраўнік і настаўнік, а я – радавы ўдзельнік, і нават сумняваўся, што Карпюк запомніў мяне. Калі стаў працаваць уласным карэспандэнтам “Гродненской правды”, сяды-тады прысутнічалі разам на партыйных сходах у рэдакцыі, дзе ён быў на партуліку. Але, здаецца, Карпюк ні разу на гэтых сходах не выступаў, больш за тое – рэдка калі даседжваў да канца: зарэгіструецца дзеля прысутнасьці, пасядзіць з паўгадзіны – і пайшоў па сваіх справах. Усе ведалі Карпюкоў характар, ягоную фантастычную непаседлівасьць, і не зважалі. А ўсур’ёз пазнаёміўся з ім, калі стаў працаваць у абкаме партыі і асабліва – як пачаў курыраваць абласное аддзяленьне Саюзу пісьменьнікаў, дзе ён быў старшынём. Прадставіў мяне яму Васіль Быкаў, з якім выпадкова сустрэліся, стаялі і гаманілі непадалёк ад будынку абкаму на Замкавай вуліцы. І тут, як віхор, на нас літаральна наляцеў Карпюк, заклапочаны, сканцэнтраваны ў сабе.
– Здароў! – прыпыніўшыся, падаў руку Быкаву, потым, глянуўшы з-падылба, – мне.
– Знаёмся... – кіўнуў на мяне Быкаў.
– Ды я раней за цябе яго ведаю! – з выклікам, пераможна глянуў на яго Карпюк, потым скасіў вока на мяне: – У начальства выбіўся?
– Ды якое там начальства, Аляксей Нічыпаравіч...
– І правільна, не зазнавайся! – падміргнуў, і ўжо да Быкава: – Ну, будзь здароў! Няма часу...
– А ты куды?
– Туды! – хітнуў галавой на абкам. – Куды ж яшчэ! Вы ж ніхто і пальцам не паварушыце...
Быкаў здагадваўся, мо нават дакладна ведаў, якія клопаты гоняць таго да начальства: Карпюковай няўрымсьлівай натурай завалодала чарговая вялікая ідэя – чаго б там ні каштавала, а зрабіць рамонт і рэстаўрацыю дому Элаізы Ажэшкі, дзе два пакоі, у тым ліку і знакамітую камінную залу пісьменьніцы займала аддзяленьне Саюзу пісьменьнікаў, а асноўныя плошчы – аддзел замежнай кнігі абласной бібліятэкі. Драўляны дом пад касьметычнай тынкоўкай быў у аварыйным стане, і Карпюк паставіў усіх на ногі, не даваў спакою, пачынаючы з мясцовых, канчаючы найвышэйшымі маскоўскімі інстанцыямі, каб захаваць гістарычную рэліквію. Быкаў, канешне ж, падтрымліваў гэтую сьвятую справу, дзе трэба ставіў свой подпіс, закідваў слоўца, але на магчымасьць яе рэалізацыі глядзеў даволі скептычна: хто гэта дасьць дэфіцытныя ліміты, падрады, будматэрыялы на нейкі домік нейкай Ажэшкі, калі іх нестае на вялікіх будоўлях камунізму, ня кажучы пра стратэгічныя ваенныя і такія ж важныя аб’екты па лініі грамадзянскай абароны. Але ён і на гэты раз недаацаніў арганізатарскай хваткі і прабіўных здольнасьцяў Карпюка. На дзіва справа з рэстаўрацыяй дому Ажэшкі зрушылася з месца – паехалі розныя камісіі, рабілі адназначную выснову: аб’ект з-за амаль поўнай струхнеласьці сьценаў аўтэнтычнай рэстаўрацыі не падлягае, уратаваць яго як гістарычную каштоўнасьць можна толькі, калі на ўмацаваным фундаменце ўзьвесьці ягоную цагляную копію, захаваўшы драўляныя элементы страхі, літыя рашоткі балкону, печкі і, канешне ж, камінную залу са старадаўнім люстэркам, а таксама іншыя элементы афармленьня інтэр’еру. Знайшліся праціўнікі гэтакай рэстаўрацыі, але Карпюк у сваёй рашучай наступальнай манеры асадзіў іх: дурні, з-за драўлянай аўтэнтычнасьці загубіце ўсё! Ён днямі прападаў на будоўлі, пры разборцы сачыў, каб ні адна прыдатная дэталька інтэр’еру не была пашкоджаная альбо прапала па недаглядзе, а потым, калі ўзводзілі сьцены, прыдзірліва назіраў за якасьцю кладкі, тыцкаючы ў кожную неахайнасьць. Асабіста магу засьведчыць, што будаўнікі і іхні прараб пабойваліся Карпюка больш, чым свайго высокага трэстаўскага начальства, ня кажучы пра ня надта дасьведчанае ў іхняй прафесійнай справе абкамаўскае ці аблвыканкамаўскае. Ён не даваў спакою нікому, ад каго хоць неяк залежала будоўля і рэстаўрацыя, спыніўся толькі, калі радасны, задаволены ўсяліўся на сваю абноўленую, але ранейшую да дробязяў палавіну, дзе нават ягоны экстравагантны лозунг “Усе мы выйшлі з народу, ці не пара вярнуцца назад?” вісеў на ранейшым месцы.
Першыя службовыя стасункі з Аляксеем Нічыпаравічам у нас адбыліся напярэдадні 100-годдзя Леніна, якое рыхтавалася і праводзілася з небывалым размахам. З падведамасных арганізацыяў запатрабавалі планы мерапрыемстваў па правядзеньні вялікага юбілею правадыра сусьветнага пралетарыяту, якія мелася зьвесьці ў адзіны абласны і зацьвердзіць сумеснай пастановай абкаму і аблвыканкаму, надаўшы яму абавязковую сілу закону. Натуральна, я пазваніў Карпюку і папрасіў на працягу тыдня скласьці, абмеркаваць і прадаставіць у абкам мерапрыемствы па лініі аддзяленьня Саюзу пісьменьнікаў. Ён справіўся не праз тыдзень, а ў наступны ж дзень прынёс чамусьці ня мне, а напрамую Ульяновічу надрукаваныя на машынцы мерапрыемствы з толькі аднаго пункту: “Правесьці ў вобласьці масавую кампанію пад дэвізам: а Ленін ня піў”. Сакратар абкаму ледзьве не паехаў са сьмеху:
– І гэта ўсяго?
– Астатняе самі панапісваеце, а да гэтага – не дадумаецеся! – пераможна глянуў Карпюк.
Пра ягоную бескампраміснасьць да алкаголю па сёньняшні дзень ходзяць легенды, дакладней – амаль што дакументальныя гісторыі, і амаль усе дзіўнаватыя, сьмешнаватыя, донкіхоцкія, у якія найчасьцей трапляюць вялікія мройнікі і максімалісты... Хоць бы ягонае памкненьне стварыць усесаюзнае таварыства цьвярозасьці, для чаго сьпецыяльна езьдзіў у Маскву да непітушчага генерала Гарбатава, пра што добра напісаў, а яшчэ лепш любіў расказваць Васіль Быкаў… Можна падумаць, што Карпюк змалку быў гэтакім зацятым антыалкаголікам. Ды не! У партызанах, франтавых акопах быць цьвярозьнікам цяжка, амаль немагчыма, і Карпюк, як і ўсе, рэгулярна браў свае наркамаўскія сто грамаў, а то і больш. Пералом адбыўся ў самым канцы вайны ў Берліне, калі нямецкі асколак з ашмоцьцем гімнасцёркі глыбока засеў у лёгкіх, і ваенурач пасьля аперацыі, відаць, для прафілактыкі ад наступстваў тых штодзённых наркамаўскіх ста грамаў, папярэдзіў: жыць будзеш толькі, калі кінеш піць, інакш – хана... Так што сам выбірай...
Аляксей Нічыпаравіч зрабіў ня толькі асабіста свой выбар, але з унікальнай энергіяй, напорыстасьцю і апантанасьцю пачаў ратаваць ад шклянога нячысьціка ўсіх – і сяброў-таварышаў, і ворагаў-непрыяцеляў, і знаёмцаў, і незнаёмцаў. Гэты шкляны д’ябал у абліччы зялёнага зьмія зрабіўся для яго найвялікшым і найагіднейшым ворагам Чалавека і чалавецтва, змагаўся з ім абсалютна шчыра і пераканана, з самымі найлепшымі памкненьнямі рабіць людзям дабро. Ён учыняў скандалы ўсім, хто на ягоную думку спойваў Быкава, – і ў Гродне, і ў Менску. Праўда, мяне не чапаў, хоць аднекуль уведваў, калі і дзе мы з Быкавым ці то ў кампаніі, ці то ўдвух бралі чарку. Наўрад ці ўважаў, што я хоць нейкае, але начальства, бо, наадварот, да начальства ў яго былі свае, куды больш строгія меркі ва ўсім, у выпіўцы ў тым ліку. Атрымаў індульгенцыю ў Карпюка, расказаўшы яму праўдзівую гісторыю, як у дзяцінстве дабраўся да гарэлкі і насмактаўся так, што напалоханыя маці і бацька, не даўмеўшыся пра прычыну нечаканай “падучай” хваробы, стрымгалоў памчалі на фурманцы да доктара ў суседнюю вёску. Той выказаў падазрэньне, рашуча адвергнутае маці і бацькам, і доктар даў выпіць нейкае лякарства, ад якога ўсю дарогу выварочвала вантробы, пасьля чаго больш ніколі ў жыцьці ня зьведваў жаданьня ні выпіць ні пахмяліцца. Карпюк прыняў гэта за чыстую манету і пачаў вінаваціць Быкава, што той спойвае мяне...
У барацьбе за цьвярозы лад усяго грамадства і кожнага паасобку, гарадзенскіх пісьменьнікаў, канешне ж, у першую чаргу, на ягоную думку, былі дапушчальнымі ўсе сродкі і метады – ад афіцыйнага звароту да адміністрацыяў, партыйных і прафсаюзных арганізацыяў да ня надта цырымоннага ўмяшальніцтва ў асабістыя і сямейныя справы. І гэтая адчайная барацьба іншы раз (калі не часьцей за ўсё) насіла камічна-анекдатычны характар. Карпюковыя антыалкагольныя выхадкі часам у сяго-таго выклікалі прыкрасьць і непаразуменьне, аднак усе ведалі ягоны характар, і ніхто ўсур’ёз ня крыўдзіўся, ня кажучы, каб затойваць нейкую злосьць і помсту. На Аляксея Нічыпаравіча проста немагчыма было злавацца ці крыўдзіцца, бо ва ўсім, у тым ліку ў сваёй зацятай барацьбе з п’янствам, ён быў гранічна шчыры, дзейнічаў бяз задніх думак, абсалютна перакананы, што робіць сьвятую, праведную справу. І каб закончыць легендарную карпюкоўскую антыалкагольную тэму, прыгадаю нашу гаворку з ім, калі ўсчалася небывалая па размаху ўсесаюзная гарбачоўска-лігачоўская антыалкагольная кампанія з высячэньнем вінаграднікаў, дэмантажом вінна-гарэлачных заводаў, абмежаваньнем продажу сьпіртнога, масавым стварэньнем таварыстваў цявярозасьці, пачынаючы ад ЦК КПСС і канчаючы нейкай задрыпанай вёсачкай.
– Ну што, Аляксей Нічыпаравіч, – кажу, – нарэшце, вашы ідэі прабілі сьцяну і завалодваюць масамі. На метр у зямлю глядзелі. Цяпер сам лёс наканаваў вам узначаліць калі не рэспубліканскае, то абласное таварыства...
– Хм... – у сваёй звычайнай манеры з пад ілба энергічна і выразна бліснуў вачыма Карпюк. – І ты думаеш, што я ў гэтае таварыства пайду?.. Дулю!..
– Чаму-у??! – шчыра зьдзівіўся я, падумаўшы, што хутчэй за ўсё гэта звычайная Карпюкова эстравагантнасьць.
– Ты думаеш, там зьбяруцца цьвярозьнікі?.. – скептычна махнуў рукой ён. – Чорта з два! Сыйдуцца п’яніцы, каму і ў галаву не прыходзіла кідаць піць. Будуць засядаць, пляжыць п’янства, прымаць пастановы і рэзалюцыі, а потым, схаваўшыся, замочваць свае антыалкагольныя рэзалюцыі. Усе гэтыя створаныя загадамі зьверху з пагалоўным ахопам таварыствы – прафанацыя і кампраментацыя. Удзельнічаць у гэтай камедыі я не зьбіраюся... І ў іхняе таварыства не ўступлю...
Толькі потым, калі насамрэч гэтае мёртванароджанае таварыства стала імкліва дэградаваць, як і сама антыалкагольная кампанія, у час якой наламалі гэтулькі дроў, зразумеў, што Карпюк як у ваду глядзеў...
Я ня ведаў большага няўрымсьліўца, лёгкага на пад’ём чалавека, непаседу, чым Аляксей Нічыпаравіч. Ён мог пазваніць жонцы, што ідзе на абед, а вечарам перазваніць: я ў Маскве ці Менску. Ня раз бачыў, як страшэнна нудзіцца Карпюк на розных нарадах, пасяджэньнях, сходах, высядзець якія больш за гадзіну было для яго неймавернай пакутай. Як і на розных гасьцяваньнях, у кампаніях. Можна толькі дзівіцца, як пры гэтакім характары ён мог змушаць сябе без пярэдыху на многія-многія гадзіны прыкоўвацца да пісьмовага стала, з ранку да вечару адным пальцам “дзяўбаць” на пішучай машынцы, тут жа бязбожна чыркаючы, перадрукоўваючы. Звычайна, ён вечна быў нечым заклапочаны, вечна некуды сьпяшаўся, як кажуць, быў на бягу, і ягоны характар цалкам адпавядаў ягонай таропкай энергічнай паходцы. Нават у семдзясят з ім цяжка было сысьціся маладым. Калі раптам пачаў зьяўляцца на людзях з доўгай кацубешкай, было ўвачавідкі, што яна спатрэбілася яму зусім не для помачы нагам, а каб падавацца арыгінальным ды часам па-дзіцячы гарэзьліва шаргануць ёю па нейкім плоце ці металічнай рашотцы. Ён і насамрэч ва ўсім быў арыгінал – каларытны, часам экстравагантны, дзівакаваты і, здаецца, яму падабалася падтрымліваць такое рэнамэ. Аляксей Нічыпаравіч ня тое што крыўдаваў ці абвяргаў розныя недарэчныя анекдатычныя гісторыі з ім кшталту ліста маршалу Жукаву, знаходкі і здачы ў ваенкамат карабінаў і г.д., якія любіў баяць пад настрой Быкаў, але і сам ахвотна расказваў іх, дапаўняючы яшчэ больш камічнымі дэталямі. Апавядальнік ён быў выдатны, з бліскучым пачуцьцём гумару і тонкім адчуваньнем камертону вуснай гаворкі, трапнага народнага слова. Мне здаецца, што гэта ў яго атрымлівалася значна лепш, чым на пісьме.
Прыгадаю адну з гэтых камічных гісторыяў, у якой увесь Карпюк. Вычытаў, што Леў Талстой езьдзіў на веласіпедзе, і канешне ж, рашыў быць падобным да класіка. Купіў веласіпед і прыехаў да Быкава: паглядзі, Васіль! Купляй і ты, будзем езьдзіць, як Талстой. Быкаў паспрабаваў праехацца, падумаў: а чаму і насамрэч не займець – можна і ў горадзе, і за горад выехаць разьмяць ногі. Карпюк паехаў далей, а ён схадзіў у магазін, выбраў такі ж самы – зялёненькі з закручанымі ручкам, папрасіў прадаўшчыцу патрымаць, пакуль сходзіць дадому, а потым – у ашчадную касу зьняць з кніжкі грошы. Толькі адчыніў дзьверы – як заклапочаны тэлефонны званок Карпюка:
– Васіль, зайдзі тэрмінова...
– А што здарылася? Мы ж толькі што бачыліся...
– Зайдзі, не тэлефонная размова...
Пайшоў. Адчыніліся дзьверы – і застыў з акругленымі вачамі: уся Карпюкова фізіяномія – абадраная, у крывавых падцёках і ў сіняках.
– Што з табой, Аляксей?!
– Во паглядзі... – паказвае на скурожаны веласіпед з адарваным пярэднім колам.
– Што здарылася?!
– Ат, разагнаўся з горачкі па Каліноўскага, а тут зьлева высоўваецца на дарогу матацыкл. Буду ўсякаму гаўну саступаць, падумаў, і – во...
У Быкава прапала ўсялякая ахвота купляць веласіпед. Карпюком жа цалкам завалодала ідэя-фікс: чаго б там ні каштавала, а займець уласны транспарт, ды не які-небудзь веласіпед ці матацыкл, а надзейны, на чатырох колах. Якраз тады добра пайшла “Данута” – і ў “Полымі”, і ў выдавецтве асобнай кніжкай добрым накладам, і ў перакладзе ў “Нёмане”, затым двума выданьнямі ў Менску, у “Дружбе народов” і асобнай кніжкай у Маскве, амаль адразу ж па-літоўску, латышску, польску, і грошы завяліся. Ды грошы грашыма, гэта ня сёньня, калі за іх можна ўсё, тады ж мог мець і мільён, а ўласнага легкавіка – дулю купіш: машына была немаведама які дэфіцыт і неспасьцігальная раскоша. Ніводзін начальнік ня меў права на яе, а нейкі дзясятак “Масквічоў” на год, што паступалі па разнарадцы на вобласьць, разьмяркоўваўся аблвыканкамам для продажу вядомым і заслужаным людзям па персанальным сьпісе. Карпюк тады быў славутасьцю першай велічыні і без усялякіх праблемаў патрапіў у той запаветны сьпіс.
Ледзь ці не паўгода вечарамі хадзіў на курсы, дзе прылежна вучыў правілы дарожнага руху, будову і прынцыпы работы аўтамабіля, здаваў экзамены і, атрымаўшы жаданыя правы, тут жа рашыў сесьці за руль і з шыкам пракаціцца па Гародні на сваім новенькім бліскучым “Масквічы”. Перш за ўсё, канешне ж, заехаў пахваліцца да Быкава:
– Глядзі! Хочаш – пракачу!..
– То пачакай, пераапрануся...
– Ат, няма часу! Ладна, іншым разам... – і памчаў уніз па Кашавога, а пад горку на вуліцы Горкага ўтыркнуўся ў зазор між двума вялізнымі грузавікамі ў застылай на месцы вайсковай калоне.
Праўду кажуць: бойся галалёду і вайсковых вадзіцеляў – часьцей за ўсё яны першы раз самастойна селі за руль. Так яно і сталася: вадзіцель пярэдняй машыны адпусьціў тормаз – і грузавік падаўся назад на Карпюка ў новенькім “Масквічы”... Прыехала аўтаінсьпекцыя, высьветліла, што вінаваты сам Карпюк – ён ня меў права ўтыркоўвацца ў вайсковую калону, якая стаяла, захоўваючы належную дыстанцыю бясьпекі між машынамі... Тым часам сьпідометр пакалечанага “Масквіча” адлічыў толькі першыя дванаццаць кіламетраў...
– Усё! Больш ты мне за руль ня сядзеш! – сказала, як адрэзала, жонка. – Сама буду езьдзіць!..
На рамонт грошай не шкадавалі, і неўзабаве майстры вярнулі “Масквічу” ледзь ці не ранейшы выгляд. Жонка хадзіла на курсы, а Карпюк нудзіўся, пакуль яна атрымае вадзіцельскія правы. Нарэшце, правы ў кішэні, дакладней – у жончынай сумачцы, і яна адважылася зрабіць свой першы выезд. А ў гэты час ля варотаў стаяў добра паддаты сусед і невядома як патрапіў пад “Масквіча”. З пераломам рукі яго паклалі ў бальніцу, а Карпюку выпала місія па-добраму дамовіцца-адкупіцца, не дапусьціць да суда. Сышліся на пяцістах рублях, аднак як толькі сябры па няшчасьці ў палаце даведаліся пра змову, пачалі пацьвельвацца: ну й прадзешавіў жа ты, у нейкіх няшчасных пяцьсот рублёў ацаніў сваю правую руку!.. Сусед даў задні ход: менш, чым на тысячу не згаджуся... Карпюк, каб адкараскацца ад суда, і не таргаваўся. А неўзабаве пацярпелы падняў планку і выцыганіў яшчэ пяцьсот рублёў, хоць каб быў суд, пэўна дулю меў бы – сьведкі бачылі, як той па-п’яні з распрасьцёртымі рукамі выскачыў перад самым капотам “Масквіча”, спрабуючы невядома чаму спыніць машыну. Ледзьве выплацілі суседу, трохі супакоіўшыся, вадзіцелька зноў выехала ў горад. Аб’ехала квартал, стала заязджаць у двор, а тут немаведама адкуль наперарэз, проста пад пярэдняе кола памчала неўмаля!.. Ад нечаканкі вадзіцелька разгубілася, замест каб націснуць на тормаз, з жахам хапілася за галаву, ледзь ня страціўшы прытомнасьць. Машына ледзьве сунулася, дзіця штурхнула трохі бамперам і яно кульнулася ў бок, нават не набіўшы гузака, паднялося і пабегла далей, а жонка сказала рашуча і катэгарычна: усё, прадавай да д’ябла гэтую праклятую машыну...
На ёй і насамрэч, мусіць, вісеў нейкі праклён. Ледзьве купіў яе ў Карпюка ашалелы ад неспадзяванага шчасьця выкладчык педінстытуту, як тут жа рашыў пракаціцца да Друскенікаў, і на сёмым кіламетры за горадам ... сутыкнуўся з грузавіком. Сьпідометр тым часам адлічваў толькі саракавы кіламетр... За рамонт узяўся малады хлопец – шафёр. Тры тыдні валэндаўся, даводзячы да ладу, а як закончыў, палічыў, што грэх было б не пракаціцца з ветрыкам... Як на тую бяду і яго пацягнула ў бок Друскенікаў. Ля самай мяжы з Літвой, не даязджаючы да Прывалкі не справіўся з кіраваньнем і ўрэзаўся ў прыдарожнае дрэва. Ды так, што ад машыны застаўся металалом, рамонту не падлягала. А вадзіцелю проста неверагодна пашчасьціла – адбыў толькі гузакамі. Ці то са страху, ці сьвядома (у кішэні была позва ваенкамату аб прызыве ў армію) кінуў разьбітую машыну, падаўся дадому, і пакуль адшукалі ейнага гаспадара, уведалі, што да чаго, вайсковы эшалон з тысячамі новабранцаў ужо недзе падбіраўся да Уралу... Сьпідометр ушчэнт разьбітай машыны не перабраўся і за семдзесят кіламетраў прабегу... Прадаў небарака тэхнічны пашпарт з кучай металу нейкаму мясцоваму Кулібіну, і той з запчастак сабраў новы аўтамабіль. Убачыўшы на гарадзенскіх вуліцах знаёмы нумар, Карпюк з усьмешкай казаў:
– Во, мой “Масквіч” паехаў...
На тым і скончылася ягоная транспартная адысея...
Ён увесь час трапляў у падобныя сумнавата-экстравагантныя, але часьцей за ўсё сьмешныя, камічныя гісторыі. Падазраю, што чалавек з рэдкім адчуваньнем гумару і самаіроніі, Карпюк часам знарок ствараў іх, сьвядома соваючыся ў розныя недарэчныя, паўавантурныя альбо зусім авантурныя сітуацыі, каб па-дзіцячы папрыдурвацца, пацешыцца самому і пацешыць іншых, прыкідваючыся гэтакім цельпукаватым недалэнгам і дзіваком, якіх колісь можна было сустрэць ледзь ці ня ў кожнай заходнебеларускай вёсцы. Іншы раз было цяжка зразумець, ці гэта ён усур’ёз, ці блефуе, ці проста тлуміць галаву. Як з тым жа знакамітым пісьмом маршалу Жукаву, знаходкай і здачай карабінаў, пра што напісаў Васіль Быкаў у “Доўгай дарозе дадому”. Як гісторыя, калі Карпюк зморам узяў ваенкамат, каб накіравалі на доўгатэрміновыя вайсковыя зборы, пасьля якіх належала атрымаць афіцэрскае званьне, і кожны дзень хадзіў у штаб падштурхоўваць, паскорваць прадстаўленьне. А як толькі сказалі, што прадстаўленьне зрабілі, тут жа начапіў лейтэнанскія пагоны, каб “не казыраць усякаму гаўну”. І невядома, ці насамрэч у прысваеньні афіцэрскага званьня яму адмовілі, ці ў штабе сказалі, каб адчапіўся, а самі і ня думалі рабіць ніякага прадстаўленьня... Альбо: на зьдзіўленьне ўсім ён, адукаваны філолаг, вядомы пісьменьнік, мог раптам падкрэсьлена і дэманстратыўна “засакаць” – наеўса, напіўса, нахадзіўса, як гаварылі некалі дый цяпер яшчэ гавораць старыя людзі ў ягонай і іншых вёсках, празваныя “сакаламі”. Карпюк пачаў ня толькі сам ужываць, але ўпарта насычаў гэтым “са” свае творы, перш за ўсё простую мову сваіх герояў, намагаючыся ўвесьці яго ў літаратурны ўжытак. Рэдактараў удавалася пераконваць, але як толькі даходзіла да карэктараў – усе гэтыя ненарматыўныя “са” бязьлітасна вычышчаліся. Але ж такі ўвёў у літаратурны ўжытак сваё фірменнае Карпюкоўскае слоўца – файны, файнае, файная, чым можа пахваліцца ня кожны пісьменьнік...
Неяк выпадкова сустрэў Карпюка ля гасьцініцы “Беларусь”, непадалёк ад якой ён нядаўна атрымаў новую кватэру. Паздароўкаліся, і ён з ходу загадкава, таемна прапанаваў:
– Пойдзем, нешта пакажу...
Не пасьпелі падняцца на другі паверх, як па той бок дзьвярэй ушчаўся тоненькі, злы сабачы лямант.
– Мой ваўкадаў... – усьміхнуўся Карпюк, адмыкаючы ключом дзьверы. – Будзь асьцярожны, ад яго можна ўсяго чакаць...
Як толькі адчыніліся дзьверы, дарогу мне, неймаверна лемантуючы, ашчэрыўшыся, перагарадзіла малюсенькая чорная сучачка гатовая ўпіцца ў нагу, як толькі асьмелюся пераступіць парог.
– Ну, як яна табе? – пераможна глянуў Карпюк. – Гэ-э-э, то не дурная Кайра ў Быкавых, што лашчыцца да кожнага, можна з хаты ўсё вынесьці, а яна і ня гаўкне...
Я пахваліў злую, як аса, малютку, прызнаўся, што ніколі яшчэ ня бачыў такую ліліпутку ў сабачым царстве. Карпюк узяў на рукі сабачку, якая працягвала люта глядзець на мяне і заходзіцца брэхам, нечакана прапанаваў:
– А хочаш, я табе шчанюка ад яе дам?
Я замахаў рукамі: ды няма каму ў мяне глядзець-даглядаць сабаку, нават такога малюсенькага... Маю адмову ён успрыняў зусім абыякава, ня стаў угаворваць, зачыніў сучачку ў адным з пакояў, адкуль яна працягвала заходзіцца, кідаючыся на дзьверы. Мяне зьдзівіла, што ў ягоным хатнім рабочым кабінеце больш чым сьціплая бібліятэка. Злавіўшы мой недаўменны позірк, Аляксей Нічыпаравіч з разуменьнем патлумачыў:
– Я трымаю толькі самае неабходнае і патрэбнае для работы. А то дзеля моды наробяць кнігасховішчаў... – усьміхнуўся сам сабе. – Праз гэта са старым Пестраком у мяне некалі вялікае непаразуменьне выйшла... – і расказаў гісторыю, якую я ўжо чуў ад Быкава...
У кожны свой прыезд у Гародню Піліп Сямёнавіч калі і не спыняўся, то заўсёды наведваўся да Карпюкоў – гаспадыня была дачкой вядомага дзеяча рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі Цыгільніцкага, таварыша і паплечніка Пестрака, а гаспадара ён любіў за існую заходнебеларускасьць, і, мусіць, за пэўнае падабенства іхніх эгацэнтрычных характараў. У трыццаць дзявятым, калі Пестрака проста з-за турэмных кратаў прызначылі гарадзенскім гораданачальнікам, ён аніяк ня мог спаць на волі, штовечар браў пад паху падушку і накіроўваўся начаваць у турму. Дык вось: сядаюць гаспадар і госьць за стол на кухні, Пестрак дастае са свайго знакамітага пашэрпанага партфеля пляшку, Карпюк ставіць для сябе бутэльку сітра і пацягваюць кожны сваё, вядучы доўгую нетаропкую бяседу. Неяк Піліп Сямёнавіч раптам зацікавіўся Карпюковымі кніжкамі. Прагледзеў уважліва ўсё, што было на палічках, запытаў з несхаваным абурана-пагрозьлівым падтэкстам:
– Ляксей! Нешта ня бачу чатырохтомніка Пестрака!.
– Ды-ы-ы... – замуляўся Карпюк, і каб выкруціцца, адначасова ўсьцешыць аўтарскае самалюбства госьця: – Тут сусед надоечы заходзіў, папрасіў пачытаць...
– Брэ-эшаш, гіцаль!.. – пагразіў пальцам госьць. – Старога Пестрака на мякіне ўздумаў правесьці?.. А хвігу ты не хацеў!? Ведай, гіцаль: нагі маёй больш тут ня будзе!.. – нярвова апрануў свой паношаны сьветла-карычневы плашч, нацягнуў капялюш на голую, як бубен, галаву, схапіў партфель, не разьвітваючыся, ляснуў дзьвярыма...
Ды прывёў мяне Карпюк ня толькі, каб зьдзівіць малюсенькай, але вернай сучачкай-вартаўніцай і расказаць, як намерваўся падмануць старога Пестрака, з якім урэшце рэшт памірыліся. Галоўнае было наперадзе. Закончыўшы ў сваёй звычайнай сьпешнай манеры расповед пра Пестрака, ён без інтэрвалу паманіў таемна за дзьверы на шырокую і доўгую ледзь ці не на ўсю сьцяну лоджыю: паглядзі!.. А сам уважліва і раўніва сачыў, якое ўражаньне зробіць створанае ім. На прасторнай лоджыі былі градкі, дзе буялі цыбуля, часнык, радыска, салата, кроп, нават колькі каліваў памідораў у гаршках пад кветкі. Я і насамрэч быў уражаны, зьдзіўлены, падумаў: рабіць яму няма чаго ці што – праз дарогу ж рынак, дзе можна купіць усё гэта за капейкі...
Ён, мусіць, чакаў ад мяне нейкай іншай рэакцыі, загадкава ўсьміхнуўся і патлумачыў:
– Хэ, думаеш, толькі менскім лысагорцам можна? Во і я рашыў на сабе праверыць, наколькі моцна сядзіць сялянская душа і псіхалогія. І скажу табе: ой як моцна і чэпка, халера, сядзіць яна, сялянская душа... Сам паспрабуй – у вашым “бункеры” балконы і лоджыі ўсё роўна пустуюць, галубы заводзяцца, усё вакол засіраюць...
Канешне ж, я не паслухаўся ягонай парады апрабаваць на балконе моц сваіх сялянскіх каранёў, але наіўная Карпюкова балконная аранжарэя, як сёньня, стаіць перад вачамі, выклікае добрую сьветлую ўсьмешку...
І яшчэ адна дэталька, у якой, як у кроплі вады – увесь Карпюк. Калі ягоны захоплены альпінізмам сын сарваўся са скалы і патрапіў у шпіталь, устрывожаны Аляксей Нічыпаравіч неадкладна выляцеў на Каўказ. Адведаў шпіталь, а потым упрасіўся пабыць у гарах, дзе сарваўся і на шчасьце не атрымаў нейкай сур’ёзнай траўмы сын. У свае даўно за пяцьдзясят ён за два дні аблазіў ледзь ці ня ўсе навакольныя скалы, вярнуўся ў Гародню задаволены, акрылены. На маё пытаньне, ці дазволіць пасьля ўсяго, што здарылася, сыну лазіць па гарах, Карпюк шчыра зьдзівіўся і адказаў:
– Ах, каб ведаў жа ты, як гэта цікава!..
Заўсёды і ва ўсім, нават у сваіх дзівацтвах ён быў гранічна шчыры, непасрэдны, сумленны, праўда, часам залішне просталінейны, не жадаў прызнаваць ніякія дыпламатычныя ўмоўнасьці, інтрыжкі і хітрыкі, нагаворы і абгаворы, якіх, чаго хаваць, хапала і хапае ў творчым, і ня толькі творчым, асяроддзі. Мог без аніякай задняй думкі паставіць трымальнікаў так званай даверчай, канфідэцыйнай інфармацыі ў становішча горш за губернатарскае, таму аматары сакрэтнічаньня мець справу з ім асьцерагаліся.
І яшчэ, думаецца, па вялікім рахунку Аляксей Нічыпаравіч быў адным з апошніх перакананых, адданых рэвалюцыйным ідэалам ідэалістаў-рамантыкаў, якія сьвята верылі і самааддана змагаліся, імкнуліся перайначыць сьвет, зрабіць яго лепшым, справядлівым, больш утульным, і ў гэтай барацьбе для іх не існавала ні чыноў, ні рангаў. Яны пачыналі з сябе, і ўсіх, усё мералі толькі высокімі ленінскімі меркамі, а гэтымі меркамі ну аніяк не хацела мерыцца ні акаляючая рэальнасьць, ні верныя ленінцы ад самага-самага верху да самага нізу. І ў тым была трагічнасьць ідэалістаў-рамантыкаў. Той жа Карпюк як існы барацьбіт за ідэалы партыі ў поўнай адпаведнасьці з духам і літарай Праграмы і Статуту бясстрашна і бескампрамісна, не зважаючы на чыны, рэзаў праўду-матку ў вочы, без усялякай абачлівасьці, ніколькі ня думаючы пра магчымыя пасьледкі. Менавіта гэтае донкіхоцтва больш за ўсё і ўскладняла ягонае жыцьцё. Вядома ж, не магло падабацца ўсемагутнаму першаму сакратару абкаму Міцкевічу, што яго публічна палошча-пляжыць з трыбуны кожнага пісьменьніцкага зьезду і пленуму ў прысутнасьці ня толькі самага высокага рэспубліканскага начальства на чале з Машэравым, але і першых асобаў саюзнага, брацкіх рэспубліканскіх пісьменьніцкіх Саюзаў, болей за тое – прадстаўніка ЦК КПСС, які невядома ў якія дзьверы ўвахожы і што можа напісаць ці нашаптаць некаму на вушка. Ды каб яшчэ папікаў за нейкія службовыя промахі, а то вышуквае такое, за што могуць прыпісаць і злоўжываньне...
Тады не зусім разумеў, а цяпер, перачытаўшы некалі падораны Карпюком салідны двухтомнік з размашыстым, напісаным ягоным ня дужа разборлівым почыркам аўтографам на абедзьве старонкі шмуцтытула, дзіўлюся: а з-за чаго па вялікім рахунку разгарэўся сыр-бор, усчалася тая шматгадовая антыкарпюкоўская кампанія? Памятаю, больш за ўсё прыдзіраліся, выяўлялі крамолу ў аўтабіяграфічнай “Маёй Джамалунгме”. Але ж толькі апошні зласьлівец ці вар’ят мог адшукаць нешта антысавецкае, антынароднае і ў гэтым, і ў іншых Карпюковых творах. З адлегласьці часу выразьней і яскравей відаць, што гаварылі нібыта пра мастацкія творы, а мелі на ўвазе ягоныя публічныя выказваньні. Вядома ж, і пра гарадзенскае начальства, і пра больш высокае, аж да самога дарагога Леаніда Ільіча, падтасоўваючы, падводзячы ўсё гэта пад ачарненьне сацыялістычнай рэчаіснасьці, ліцьцё вады на варожы імперыялістычны млын. Пісьменьніка шальмавалі ў прэсе, на партыйных, камсамольскіх, прафсаюзных сходах і пленумах, перасталі друкаваць, забаранілі сустракацца і выступаць перад чытачамі. Але каб спраўна гарэў аблічальны касьцёр, патрэбна падкідваць дровы. Аблыжныя ж, бяздоказныя абвінавачаньні між тым пачыналі тлець, як таплякі, а нечага істотнага, канкрэтнага супраць Карпюка не было і знайсьці не ўдавалася. Нарэшце, як заўсёды, вылучыліся доблесныя чэкісты – выкапалі ў архівах канцлагеру на тэрыторыі Польшчы, з якога некалі ўцёк Карпюк, ведамасьць з ягоным подпісам за атрыманьне ў немцаў грошай. Зрабілі фотакопію і адрапартавалі адпрацаванай версіяй: паколькі якія-небудзь уцёкі з нямецкіх канцлагераў выключаліся, значыць, немцы завербавалі Карпюка, зрабілі платным сексотам, а потым інсьпірыравалі ўцёкі з мэтай укараненьня ў партызанскі рух, дзе Карпюк і рабіў сваю чорную справу... Адрапартавалі куды трэба і сталі чакаць заслужаных узнагародаў, прэміяў, павышэньняў па службе, дачасных зорак на пагоны. За прэміямі, узнагародамі, зоркамі справа ня стала, а на Карпюка, паціраючы рукі, пачалі рыхтаваць спачатку персанальную справу па выключэньні з партыі, а затым і ўзбуджэньне крымінальнай за здраду Радзіме, правакатарства і платнае супрацоўніцтва з фашыстамі. Мала хто верыў, што чалавек, маладым трапіўшы у кіпцюры паліцыі пры выкананьні дыверсіі на чыгунцы, вытрымаў катаваньні ў турме, канцлагер, адкуль уцёк, ледзь ці не праз усю Польшчу дабраўся дадому, дзе з мясцовай моладзі арганізаваў баявы і дзёрзкі партызанскі атрад, узначаліў яго, ваяваў да самага прыходу Чырвонай арміі, а потым, маючы бронь, добраахвотнікам пайшоў у дзеючую армію, прымаў удзел у вызваленьні Варшавы, штурме Берліна, мае баявыя ўзнагароды і два раненьні, мог быць платным правакатарам і фашыстоўскім паслугачом, аднак... Пасьля ачышчэньня і самаачышчэньня кампетэнтных органаў ад сталіншчыны і берыеўшчыны не прынята было кідаць цень, падвяргаць сумненьню, кажучы словамі жалезнага Фелікса, гарачыя сэрцы і чыстыя рукі чэкістаў новай фармацыі. І ад факта нікуды не падзенешся: маецца фотакопія нямецкай ведамасьці з Карпюковым подпісам і ягонае прызнаньне, што подпіс сапраўдны, не падробка. А тое, што наадрэз адмаўляе факт атрыманьня грошай ад немцаў, нібыта ня можа прыпомніць, дзе, як, пры якіх абставінах расьпісаўся, патрабуе фотакопію ўсёй ведамасьці – гэта ўжо іншая опера... Нават блізкія яму людзі, хто бачыў усю недарэчнасьць і абсурд абвінавачаньняў, разумелі, што справа паварочваецца ўсур’ёз, спадзявацца можна толькі на цуд, паколькі па-ранейшаму ўсясільнае КДБ не любіць памыляцца, тым больш прызнаваць свае памылкі, ня кажучы, каб дазволіць гэтак садзіцца ў лужыну... Карпюк між тым патрабаваў, рваўся ў Польшчу, каб самому паглядзець тую ведамасьць у архіве, пераканацца, сфатаграфаваць, даказаць. Але яму перакрылі дзяржаўную мяжу, зрабілі нявыязным, навесіўшы падазрэньне ў цяжкіх злачынствах...
