Текст книги "I той дзень надыйшоў (на белорусском языке)"
Автор книги: Масей Седнев
сообщить о нарушении
Текущая страница: 7 (всего у книги 16 страниц)
Гэта – усё роўна як-бы мы ўсе разам пагаварылi: вы мне расказалi пра сябе, а я пра сябе. Я вас добра чуў. Вы расказалi ня толькi пра сябе, а й пра ўсе новасьцi, пра ўсё тое, што цяпер у вас адбываецца. Цiкава было-б дазнацца больш. Мае дарагiя мама, бацька, сястра, канчаю на гэтым сваё пiсьмо. Абнiмаю вас крэпка i цалую. Люблю вас. Думаю пра вас. Да хуткага пабачаньня. Застаюся з вамi. Ваш Мiкола".
Чутка, што Лявонавiч атрымаў ад сына пiсьмо не засталася сакрэтам для вяскоўцаў: "Лявонавiчу прыйшло ад сына пiсьмо". "Што сын пiша, – Лявонавiч не гаворыць – тоiць", "Ды што там таiць? Вiдна й так – заказамацiлi!"
Але чуткi – як чуткi: пранесьлiся й сьцiхлi. Што там каму чужая болька? Свайго ўсяго хапае... Слоў няма – шкада хлапца, але Лявонавiчу можа так i трэба – скнара, жлоб.
Iшлi днi, тыднi, месяцы, – ды што там "месяцы"? – прамiнуў не адзiн ужо год, i хваля забыцьця праглынула людскую памяць пра Лявонавiчава сына. Яе засмактала штодзённая турбота пра сваё. Чужая журба – ня журба.
Ды не пакiдала тая журба Лявонавiчаву хату. Ягоная хата й так была як на водшыбе, а цяпер як-бы адзьдзялiлася яшчэ болей, адасобiлася, замкнулася ў сабе самой, у сваiм горы i засмучэньнi. Ейныя жыхары выглядалi цяпер, як адкiнутыя, выселеныя, сталi быццам чужымi. На хату Лявонавiча глядзелi цяпер як на адарваную часьцiну ад цэлага. Калi Лявонавiч прыходзiў на агульны сход калгасьнiкаў, пачуцьцё адчужанасьцi яшчэ больш узмацнялася: яму здавалася, што ён лiшнi, што ён ня свой, што ягонаму гору не спачуваюць, а радуюцца ў душы. Аднойчы, будучы на сходзе, Лявонавiч захацеў прылюдна папрасiць старшыню, каб ён вызвалiў яго ад касы, ня можа-ж ён дзень-у-дзень хадзiць у касе, у той час як маладзейшыя i дужэйшыя за яго цэлымi днямi лынды б'юць i iм яшчэ налiчаюць за адзiн дзень лындаў паўтара, а то й два працаднi. Старшыня ня ўзьлюбiў гэтага i ў злосьцi пекануў Лявонавiчу:
– Масей, не забывайся дзе твой сын!
Большага болю старшыня ня мог прычынiць Лявонавiчу. Лявонавiч пакiнуў калгасны сход, панiклы, з сьлязьмi на вачох. Ён зарокся не хадзiць на сходы.
Сум, журба, жаль, усьведамленьне сынавых пакутаў, страх за ягонае жыцьцё няўпрыкмяць апусташалi душу Лявонавiча, зьядалi яе. Лявонавiч ня мог перажыць, ня мог пагадзiцца з думкай, што сына няма, i тым больш ня мог зьмiрыцца – што нiчога ня чуваць пра яго. Лявонавiча пужала невядомасьць. Бясконцае чаканьне нейкiх – хутчэй за ўсё нядобрых – навiнаў, страх перад iмi, трымалi Лявонавiча ў заўсёдным неспакоi i напружаньнi. Часта яму здавалася, што сын недзе тут, некуды пайшоў i хутка вернецца. Ён адкляпаў яму касу i яны йдуць разам касiць у Супырыцу. Па дарозе сын расказвае яму, што ён нiдзе й ня быў, што ён свабодны i йдзе во разам з iм – няма чаго смуцiцца i плакаць. Рады, Лявонавiч просiць Маланьню згатаваць iм, як прыйдуць з працы, сытную вячэру. А то ў нядзелю сядзяць яны за сталом, абедаюць, сын курыць сам – не хаваецца ўжо, дарослы – i частуе яго, бацьку, папяросамi з прыгожай каробкi, – ён прывёз з Менску цэлую тузiну такiх каробак. Кураць вось так, гавораць. Ён дзiвiцца, што сын гэтак шмат ведае пра ўсё – што значыць вучоны чалавек! Бацьку вялiкi гонар. Расьпiваюць з iм паўлiтра i мацi не пярэчыць, яшчэ й падкладвае закуску. Ды хутка Лявонавiч ловiць сябе, што ўсё гэта толькi ўява, што ў сапраўднасьцi сына няма i пустка ў душы яшчэ даймае больш. Яшчэ з большай сiлай апаноўваюць iм нясьцiханныя, неадступныя, у змрок ахутныя думы.
Нi з кiм асаблiва Лявонавiч у гутарку ня ўступае – робiць сваё, толькi калi ў брыгадзе пачуеш ад яго якое слова, дый то як кароткi адказ на якое-небудзь запытаньне. Буркне i сьцiхне. Думае нешта сваё. З гэтым усе звыклiся, i нiхто надта не набiваўся яму ў суразмоўнiкi. Гэтак i заставаўся ён сам па сабе, а людзi самi па сабе.
Адылi яму ой як хацелася з кiм-небудзь загаварыць, ды ня было з кiм. З Маланьняй ён дзялiўся толькi сваiмi снамi пра сына, але гэта яго не задавальняла, яму трэба быў нехта чужы, перад кiм ён мог-бы адкрыцца, выкласьцi ўсё, што накiпела ў ягонай душы. Ды такога чужога ня было ў яго, i нявыказны жаль тлеў у нутры, не знаходзiў выхаду.
Асаблiва цяжкой была для Лявонавiча нядзеля, калi ён не працаваў i калi ў клюбе – што праз дарогу – моладзь спраўляла свае гулi: танцавала, сьпявала, весялiлася. Гэта балела Лявонавiчу. Ён глядзiць у вакно, бачыць, як моладзь сьпяшаецца, пачуўшы гармонiк – хто з кiм валяць валам. Сьмяюцца, рагочуць. А калi гарачыня, дык выходзяць з клюбу i танцуюць, можна сказаць, пад самым вакном Лявонавiчавай хаты. Глядзiць на ўсё гэта Лявонавiч i нiяк ня можа сьцiшыць болю ў сэрцы: "Усе тут. Усе тут, толькi няма яго аднаго. Гуляюць вось i што iм да каго?" Лявонавiч ня можа заснуць, пакуль ня сьцiшыцца ўсё на вулiцы, пакуль не разыйдуцца хто куды. Дый пасьля, калi настане цiшыня, Лявонавiч усё роўна ня можа заснуць – лезуць думы адна за аднэй. Думае пра Вяркеева. Можа загляне. Быў-жа ўжо колькi разоў. I ўсё ўначы. Саромiцца, баiцца заходзiць днём. Пабачуць – скажуць: спачувае. Ды ён – малайчына. Пагаворыць. Супакоiць. I лягчэй на сэрцы. Ня цураецца. Няхай-бы забег во й цяпер. Пэўна, недзе гуляе. Што яму, маладому?
I Вяркееў прыкацiў – п'янюсенькi. "Хоча ўзнаць што пра сына цi так пагаварыць? От – як вымалiў яго".
Селi за стол упоцемках.
– Я, Лявонавiч, толькi на хвiлiнку. Бег i вось забег. Як дзялы? Надта не мардуйце сябе. Будзе перамена i ўсё пераменiцца. I пабачаце – Мiкола хутка вернецца.
– Аткуль ета вы знаеце?
– Скажу вам вось што. Давяраючы вам. Гiтлер усё-ткi нападзе на нас. Мала што ён з намi дагавор заключыў. Усё, што мы атрымалi па дагавору з iм, забярэць назад. I каб-жа толькi гэта! Як ашалелы прэцца й прэцца. Скруцiў вон Францыю, i ў Яўропе нiхто ўжо не ўстаiць процi яго. Завернецца, кажу, i папрэцца на нас. I тады што? Наўрад, каб мы яго стрымалi – праломiць нашу абарону i пойдзе наскрозь, аж да Ўралу. Прабойная сiла ў яго вялiкая. Дык разьляцяцца i тыя лягеры. I пойдуць, пабрыдуць з iх ува ўсе канцы нявольнiкi. Гэтак прыйдзе дахаты i Мiкола. Кажу вам!
Лявонавiч слухаў настаўнiка, вучонага чалавека, насьцярожана i з пэўнай доляй недаверу: "Як гэта ён так раптам загаварыў пра вайну, пра Гiтлера. Усё як-бы цiха, а ён пра вайну... Нiхто нiчога не гаворыць, а ў яго на языку вайна. Цi можа сп'яну?" Ды тым ня менш слухаў уважлiва, стараўся нiчога не прапусьцiць, усё ўцямiць. "Пэўна-ж, мы, сьляпыя людзi, нiчога ня ведаем – што i да чаго. А гэта во чалавек разьбiраецца, бачыць наперад. Прадказвае".
Лявонавiч слухаў i адчуваў, як у ягоную душу ўлiваецца нешта новае, дасюль нячуванае нешта радаснае, хоць i трывожнае. Вяркееў узбудзiў у ягонай душы надзею, ашаламiў яго нязвычайнымi новасьцямi. Лявонавiч адчуваў, быццам у яго пад нагамi вырасла нейкае апiрышча.
– Цi пра ета, пра вайну, пiшуць газэты, цi вы гэта ад сябе?
– Газэты выхваляюць посьпехi Гiтлера ў заваяваньнi Яўропы, але маўчаць, што ён можа заваяваць i нас. Газэты пра гэта пакуль што маўчаць. Але ёсць людзi ў Крамлi, што бачаць такую апаснасьць. Нездарма-ж наша ваенная тэхнiка дзень i ноч грукочыць праз станцыi i паўстанкi. Вязуць. Куды, вы думаеце? На Захад. Для спатканьня з Гiтлерам. Нашым снаражэньнем завалены ўжо ўвесь наш заходнi фронт. Адкуль я ведаю, запытаецеся? Ня сумнявайцеся! Мы ведаем. Мы ведаем, што Гiтлер вылупляе свае вочы на нашыя прасторы, дык мы i хочам стварыць надзейны заслон супраць яго. Гэта адно. Iншае – каб як вытварыцца адпаведная сытуацыя, ударыць Гiтлеру ў сьпiну. Ён там, на Захадзе, будзе курпечыць розныя Бэльгii, Галяндыi, Данii, а мы – тут як тут. Раз-два, i ўся Нямеччына наша. Не падумайце, Сталiн таксама ў шапку ня сьпiць. Вусамi сваiмi добра стрыжэ.
Лявонавiч ня можа ўседзiць на месцы спакойна – усё гэта так нязвычайна для яго. Усё гэта такое пажаднае, але й такое ненадзейнае. Захапленьне яго вялiкае, але й апаска ня меншая: як пачнецца тое, дык чым яно скончыцца.
– Вы думаеце, што й мы тут, на месцы, ня рыхтуемся да гэтых падзеяў? Не, Лявонавiч, рыхтуемся, дый яшчэ як! Мы лiчымся, – трэба-ж разьлiчваць на самае горшае, – што Гiтлер можа праскочыць, заняць некаторыя нашы тэрыторыi, у тым лiку i наш раён. Дык што вы думаеце, мы будзем сядзець, склаўшы рукi? Не, у нас на такi выпадак будзе ўжо ўсё гатова. У нас ёсьць ужо бронь: старшыня сельсавету застаецца ў тыле, наш камсамольскi важак...
– А вы?
– I я. Да нас далучацца i некаторыя раённыя кiраўнiкi, на чале з сакратаром партыйнай арганiзацыi. Мiж iншага, пакiдаецца ў тыле i наш з вамi ўпаўнаважаны для арганiзацыi партызанкi, на выпадак, калi, кажу, вораг дапне i сюды. Вось такiя, Лявонавiч, пляны. Я з вамi гавару сакрэтна, давяраючы вам. Хоць вы i пакрыўджаны савецкай уладай чалавек, але вы ня вораг савецкай улады. Я думаю, Сталiн распусцьцiць турмы – патрэбны людзi. Выйдзе i Мiкола, ваш сын, а мой таварыш. Дзеля яго, у iмя яго я й гавару пра ўсё гэта з вамi. Мы з iм не заўсёды ладзiлi, але я паважаю яго, як здольнага, карыснага нам чалавека. Пабачаце, Лявонавiч, мы яшчэ будзем з iм партызанiць... Мне шкада цёткi Маланьнi – гэтак яна ўбiваецца! А Дар'я? Гэта-ж золата, а ня дзеўка! Прывязаўся я да вашай сям'i, як нi да кога. Вы сапраўдныя людзi. Вы мне – як бацькi. Вы думаеце, я прырос тут, знайшоў душэўных людзей? Не, каб ня вы, мне некуды было-б дзецца. Я можа дзеля гэтага i ў бяду папаў – пусьцiў на сьвет Божы незаконнае дзiцяцi.
Жальба, скарга Вяркеева падкупiла Лявонавiча, ён стаў болей верыць у тое, што яму гаварыў паважаны iм настаўнiк.
– Думаеце, Сямёнавiч, Сталiн пабярэць i тых, што ў турме сядзяць? Возьмiць ён iх ў армiю?
– Усе яму спатрэбяцца... А як-жа? Але, Лявонавiч, я-ж ня Бог, усяго ведаць не магу. Можа яно ўсё пойдзе падругому.
– Я, Сямёнавiч, баюся, што як пачнецца вайна, зьняволеным будзе горш. Iх можа Сталiн i пастраляць.
– Нашто яму iх страляць? Вайна пастраляе, як яна пачнецца. А я ўпэўнены ў тым. Але-ж пайду ўжо – глядзiце, ужо вiднеецца.
Лявонавiч зiрнуў у вакно – супакоеная за ноч дарога ўжо шарэла, плот насупраць выступаў з iмглы сваiмi абрысамi.
– Дык, Лявонавiч, iду. Хай наша гутарка застанецца памiж намi. Можа я вам i зашмат нагаварыў... Ад Мiколы-ж нiчога ня чуваць, а?
– Я-ж бы не таiўся ад вас.
Вяркееў пайшоў, пакiнуўшы ў душы Лявонавiча надзею, спадзяваньне, сумляваньне, трывогу.
На прызьбе дзеда Мельнiка сядзяць дзяўчаты – вечар ядраны, халаднаваты, i яны туляцца адна да аднэй. Хлопцы ўклiньваюцца памiж iмi, садзяцца на каленi, залазяць запазуху, просяць пагрэць там свае рукi. Дзяўчаты брыкаюцца, адпiхваюцца, верашчаць. Але хлопцы, асаблiва найбольш нахабныя, лезуць зноў, дамагаюцца свайго. Але лезуць не да ўсiх. Ёсьць дзяўчаты, якiх яны баяцца: тыя добра даюць iм кулакамi пад рэбры.
– Няхай сядзяць, недатрогi. Каму яны патрэбныя? У нас ёсць вон маладзейшыя.
I чапляюцца да тых "маладзейшых" – новай зьмены, якой папоўнiлася дзявочая грамада пад хатаю дзеда Мельнiка. Сярод гэтай новай зьмены i – Дуся. Яна прыходзiць сюды сьпяваць. Мацi просiць яе не пазьнiцца, прыходзiць дахаты, калi яны яшчэ не лажацца. I калi Дусi доўга няма, па яе прыходзiць мацi. Забiрае яе, i яны разам iдуць дахаты. Хлопцы суправаджаюць iх жартамi, сьмехам i скаромнымi словамi:
– Усё роўна не ўцалее.
Сёньня вечар звонкi, i дзяўчатам трэба ўсё-ткi засьпяваць. Сьцiхаюць i хлопцы. Часамi i яны слухаюць, хоць i нядоўга. Дзяўчаты радзяцца, з якой песьнi пачаць. Пагаджаюцца на той, якая будзе далей чуваць. Спрабуюць свае галасы. Нейкая з iх – вядучая – бярэ ноту – завысока, кажуць. Просяць – нiжэй. I вось, ужо зладжаныя, натхнёныя, яны аддаюцца песьнi, аддаюцца ўсёю душою, высьпеўваюць усё тое ў ёй, што насьпела i просiцца на волю. Песьня ўзьнялася высока, паплыла, пакацiлася, яна то замiрае, то зноў узносiцца, бясконцая, запаўняе прастору, i ў ёй, у гэтай прасторы, здаецца, ужо нiчога няма, апрача самой песьнi. Дуся мае надзвычайны слых i голас. Ейны голас пазнаюць нават на адлегласьцi, у блiжнiх вёсках, дзе таксама зьбiраюцца па вечарох хлопцы i дзяўчаты. Адклiкаюцца сваiмi песьнямi, або прыслухоўваюцца, як сьпяваюць iхныя суседзi.
– Чуеце? Гэта-ж Хiмiна Дуся гэтак бярэ.
Калi Дуся ня прыходзiць на сьпеўку, яе выклiкаюць ейныя сяброўкi. Сярод дзяўчат на прызьбе дзеда Мельнiка ёсць выдатныя сьпявачкi, "харысткi", як iх называюць хлопцы. Да "харыстак" належыць i Дуся. Зрэшты, яе надта i ня трэба ўпрашваць – сама рвецца на пагулянкi. Ейная мацi добра ведае, што дачку цiкавяць ня толькi песьнi. Дзеўка яна ўжо "бальшая", i Хiма неспакойная за яе. Выгадавала. Выпеставала. Дзеўка завiдная. Не налюбавацца. I ростам выйшла, i стройнасьцяй, i з твару нiхто не зраўняецца – шляхетныя рысы, бровы ўзьнятыя, вочы – iскрыстыя, зiрнець – не ў аднаго сэрца ёкне. А было-ж – iх за людзей ня лiчылi: бедныя, хата голая, нi кала, нi двара. Толькi нядаўна Пiлiп прыбудаваў сенцы. Гультаяваты, басьнi толькi расказвае. Пачоту ў людзей ня мае – дзiвак нейкi. А во глядзi – якую дзеўку праiзвёў! Сын – як сын. А гэта ўзяла ўсiм. Пiлiп нават аўтарытэт набыў: такую дачку мае.
Пацiшэла на прызьбе ў дзеда Мельнiка – дзяўчаты пачалi разыходзiцца. Позна ўжо. Заўтра трэба рана ўставаць на працу.
З рэчкi на вулiцу папоўз туман, нiчога нявiдно – схавалiся хаты. Дуся йдзе дамоў. Яе нiхто не праваджае. Хлопцы пагналiся за iншымi. Яна нi з кiм не захацела iсьцi разам. Аж нехта ззаду цапнуў яе за плячо.
– Дуся, гэта я! Мiкола.
Дуся пазнала Мiколу Бугрова. Ён ня прыходзiць на прызбу да дзеда Мельнiка, адасабляецца – камсамольскае званьне не дазваляе яму змешвацца з гуртам. Але за Дусяй ён страляе. Даганяў яе па дарозе дахаты ўжо ня раз. Угаварваў, каб яна з хаты перабралася спаць у клець. Дуся баiцца яго. Дый мацi, яна ведала, ня пусьцiць яе ў клець – будуць прыходзiць хлопцы. I Дуся ня выходзiла, як нi схiляў яе да гэтага Мiкола Бугроў. Не сказаць, каб яна ня цiкавiлася iм хлопец ён ладны, хоць i вялiкi хвалько. Яго так i празвалi дзеўкi – Хвалько. I Дуся, уласна, была цяпер ня супраць, перад тым як пайсьцi ў хату, пастаяць з iм якую часiнку. Спынiлiся. Мiкола адразу паказаў свой хлапцоўскi спрыт: пацягнуў Дусю далей ад хаты, у закутак на двары. У няспыннай жарсьцi цалаваў яе, абнiмаў. Калацiўся ўвесь, як у лiхаманцы. Дуся ўпiралася, ня йшла ад хаты. Мiкола пачаў тады прыпiраць яе да сьцяны, i, прыпёршы, шчыльна прыпаў да яе, цалуючы i хапаючыся аднэй рукой за ейную сукенку зьнiзу. Дуся ня ўпусьцiла яго i ён, зьвяўшы, у зьнямозе, абвiс у яе на грудзёх. З агiдай Дуся адштурхнула яго i ўцякла ў сенцы. Хiма, вiдавочна, пачуўшы як яны валтузiлiся, пачала гукаць у вакно:
– Дуся! Зараз-жа ў хату!
Ужо ў хаце мацi запыталася ў дачкi:
– Хто гэта быў?
Дуся ёй нiчога не адказала i моўчкi лягла спаць. Заўтра-ж ейны дзень: будзе выпуск. Атрымае пасьведчаньне аб заканчэньнi сямiгадовай школы. "Але я не пайду. Я завялiкая для сямiгодкi – дылда".
Але на выпускны вечар Дуся ўсё-ткi пайшла. Мацi адзела яе як найпрыгажэй. I сапраўды, Дуся выглядала хутчэй як нявеста, а не як вучанiца. Ды сорам у яе мiнуў, яна загарэлася ахвотай пайсьцi на вечар. Там будуць ейныя настаўнiкi, сяброўкi, бацькi, хлопцы, усе, хто захоча прыйсьцi. Будуць танцы. Гэта ейны дзень! Перад адыходам, паглядзелася ў люстэрка: у вачох – таемнасьць, глыбiня, задуменнасьць, бровы – узьнятыя, мiрглiва-насьцярожаныя, твар радасна-ўсьмешлiвы, белы каўнерык блюзкi зграбна абняў шыю, чорныя, з праборам на галаве, воласы спадаюць за сьпiной дзьвюмя туга сплеценымi косамi. Агледзеўшы сябе, засталася задаволенай. Пакiнула хату.
Пасьведчаньнi аб заканчэньнi Макранскай сямiгадовай школы былi раздадзеныя выпускнiкам удзень. Цяпер-жа, увечары – заканчэньне з танцамi. Дуся ўвайшла ў самае большае iхнае класнае памешканьне, добра асьветленае, ператворанае ў салю. Сталы, расстаўленыя ў выглядзе лiтары "П", былi ўжо занятыя. На самым ганаровым месцы сядзелi ў поўным складзе настаўнiкi, у тым лiку сам дырэктар школы. Дуся невядома чаму зьбянтэжылася, угледзеўшы iх. Саромiлася. Ёй здавалася, што толькi на яе i глядзяць яны. На яе, такую ўбраную i можа не адпаведна дадзеным абставiнам. Яна ўлавiла погляд Вяркеева i ў iм – здавалася ёй – асуджэньне яе. У разгубленасьцi яна ня ведала, куды ён прыстаць. Усхваляваная, яна ня прыкмячала сваiх сябровак. Села – невядома ёй самой, чаму – якраз на вiдавоку ў настаўнiкаў, на месцы, што заставалася не занятым нiхто хiба не хацеў сядзець гэтак блiзка каля настаўнiкаў. Вучнi-выпускнiкi i таксама з нiжэйшых, шостых i пятых класаў, стаялi цiха на ўзбоччы ў чаканьнi распарадку. За сталамi-ж сядзелi пераважна бацькi i iншыя госьцi. Пазванiў дырэктар. Пачаў гаварыць. Ягоная прамова была ськiраваная болей да бацькоў, чымся да вучняў-выпускнiкоў. Ён як-бы даваў справаздачу перад бацькамi, як-бы апраўдваўся перад iмi за тыя недахопы ў школе, якiя ў ёй мелi месца. I напачатку здавалася дзiўным, што ён гаворыць пра гэта. Але ў другой палавiне сваёй прамовы ён выпуклiў настолькi дасягненьнi свае школы, што недахопы перасталi быць недахопамi, зьявiлiся як-бы тымi стымуламi, якiя й прывялi школу да ейных сёньняшнiх, цалкам дадатнiх вынiкаў. Прамаўлялi i настаўнiкi, але, як выглядала, толькi таму, што трэба было. Больш красамоўным аказаўся Вяркееў. Ён, можна сказаць, апраўдаў сябе ў вачох бацькоў, якiя крыва глядзелi на яго, як выхаваўцу, у сувязi з яго недастойнымi настаўнiка паводзiнамi. Мелася на ўвазе Акулiна. Канешне, ён плацiў Акулiне алiмэнты, i тая ня мела да яго больш нiякiх прэтэнсiяў. Усё было як-бы ў парадку, але паступак Вяркеева ня ўсiмi лiчыўся маральным. Бальшыня была на баку Акулiны, простай, але сумленнай дзеўкi. "Чаго лез, калi не падабалася". Шкадавалi ейнага хлопчыка, "чыстага Вяркеева".
Цяпер, гледзячы на Вяркеева, статнага i прыгожага, здатнага на слова i жарт, бацькi-слухачы як-бы даравалi яму ягоныя грахi.
Дусiных бацькоў на вечары ня было – iм загадала дачка ня прыходзiць. Яна будзе саромiцца пры iх, чуцца несвабоднай.
Пачалi граць. Пачалiся танцы. А Дусю нiхто не запрашае. Адвярнулiся i сяброўкi. "Няхай не ганарыцца сваёй красатой. Няхай пасядзiць". Хлопцы-выпускнiкi ўжо занятыя. Яны знайшлi сваiх i з iмi не разлучаюцца. Хлопцаў-няшкольнiкаў нешта ня вiдаць. Такiя танцы iм не падабаюцца. Дуся ў адзiноце. Яна гэткага не чакала. Яна не разумее, што здарылася. Чаму ёй такая помста? Аглядаецца па бакох. Ня ведае, што рабiць. За сталамi азiраюцца на яе. "Што такое? Чаму яе не бяруць?"
Канчаецца танец. Пачынаецца другi – Дуся як сядзела, так i сядзiць. Нiхто яе не бярэць. Не запрашае. Сама яна ўжо цяпер не адважваецца запрасiць каго-небудзь з сваiх сябровак. Сядзiць. Але ўжо болей ня можа сядзець. Гатова заплакаць. Гэтак рыхтавалася! Гэтак хацела быць тут! Гэтак была ўпэўненая ў сваiм посьпеху! А цяпер... Чаму я прыйшла сюды? Што мне тут трэба? Я сюды не належу. Я тут чужая. Я тут завялiкая. Гатова ўзьняцца й кiнуцца за дзьверы.
Вяркееў назiрае за ёй. Вяркееў разумее яе. Бачыць яе пакуты. "Пайсьцi? Нiчога няпрыстойнага?" Вылазiць з-за стала. Iдзе. "Куды ён iдзе?", глядзяць на яго. Вяркееў накiроўваецца да Дусi. Яна тут. Да яе недалёка. Iдзе нi на кога не азiраючыся. Падыходзiць да яе. Запрашае. Дуся пасьпешна ўстае i, уратаваная, iдзе з настаўнiкам у круг. Шчасьлiвая, закружылася ў танцы. Азмрочаны было, цяпер ейны твар засьвяцiўся ўсiмi ейнымi прывабнымi рысамi. Вяркееў, будучы някепскiм танцорам, вёў яе ў танцы сьмела, зусiм не бяручы на ўвагу, што яна яго вучанiца, а ён ёй настаўнiк. Зрэшты, яна ўжо цяпер не ягоная вучанiца i ён ня ейны настаўнiк. Яна можа быць з iм свабоднай. Вяркееў, выглядала, i расцэньваў яе гэтак, танцаваў з ёй як з поўнасьцяй дарослай, не саромячыся шчыльна прытуляць яе да сябе, асаблiва калi апыняўся з ёю ў менш асьветленым мейсцы танцавальнай пляцоўкi. "Во гэта якраз тое, што яму патрэбна. Ня тое, што Акулiна", ацэньвалi жанкi за сталамi.
Танец скончыўся i Вяркееў пасадзiў сваю былую вучанiцу на ейнае месца. Пачаўся наступны танец. Зноў Дусю нiхто не бярэ. Цяпер можа-б хто з хлопцаў-выпускнiкоў i падыйшоў да яе, запрасiў-бы да танцу, але яе ўжо лiчылi занятай i не абы кiм, а самiм настаўнiкам. Гэтак i заставалася яна сядзець. I тут Вяркееў не палiчыў нейкай нетактоўнасьцяй – запрасiў Дусю зноў. Танцаваў з ёй з iмпэтам. Яна адказвала тым-жа. I ад iх, абаiх, стваралася ўражаньне як ад якой-небудзь закаханай пары. Вяркееў уже не прапускаў з ёй нiводнага танцу, аж пакуль дырэктар не паклiкаў яго да сябе. Распачаў з iм нейкую гутарку. Не адпушчаў яго, уважаючы, вiдавочна, паводзiны Вяркеева не дастаткова прыстойнымi.
I Дуся, ня хочучы больш заставацца на вечары, пасьпяшалася дахаты. На мосьце яе пераняў Мiкола Бугроў.
– Я цябе чакаў тут. Ведаў, што ў цябе iншай дарогi няма. Вось i спаймаў.
Гэта ён гаварыў нiбы жартам, але Дуся баялася яго – пачне прыставаць, як i ўчора. Ды Мiкола быў сёньня лагаднейшы, не спрабаваў абнiмаць яе, хацеў толькi ўзяць пад руку, i калi Дуся не давалася, успрыняў гэта спакойна, iшоў побач мiрна i зважна.
– Можа пройдземся паўз рэчку? Ты ведаеш, як там утульна iсьцi мiж траў i вербалозу, а якiя пахi! Галава кружыцца ад арамату!
Дуся ўспрыняла паэзiю Мiколы падазрона.
– Я нiкуды не пайду. Я iду дахаты.
У яе цяпер такi настрой – нiкога ня бачыць, нi з кiм ня знацца. Думала, як збавiцца ад яго. Неспадзяванае спатканьне з Мiколам было для яе прыкрым, але яна не хацела даць яму адчуць гэта. Сваю цьвёрдую адмову ягонай прапановы прагуляцца злагодзiла нязручнасьцяй iсьцi мiж траў i кустоўя ў такiм убраньнi, якое ў яе цяпер. Мiколу такое тлумачэньне задаволiла, тым больш, што Дуся ўжо дазволiла яму трымацца аднэй рукой за ейную талiю. Ля свае хаты яна не пабаiцца адкiнуць яе.
I вось яны ўжо каля Дусiнай хаты. Дуся хоча разьвiтацца з iм, але Мiкола не адпушчае яе, трымае за руку, не дае ёй вырвацца.
– Я закрычу, калi ты не адпусьцiш!
– Закрычыш?
I Мiкола адным рашучым узмахам рукi распаласаваў на грудзёх у Дусi ейную блюзку. Павольна, не сьпяшаючыся пайшоў ад яе ў кiрунку хаты дзеда Мельнiка.
Дуся ў сьлёзах цiхенька, каб не пачулi бацькi, увайшла ў хату. Разьдзелася. Падзёртую блюзку схавала, каб заўтра не пабачыла мацi. Дуся ня скажа пра выпадак з Мiколам Бугровым.
Па нейкiм часе Мiкола Бугроў ад некага пачуў, што Дуся перайшла спаць у клець. I ён захацеў пераканацца ў гэтым. Увечары чакаў, пакуль разыйдуцца з прызбы дзеда Мельнiка. Там-жа i Дуся – чуцён ейны голас. Ён толькi падпiльнуе, куды яна пойдзе – у хату цi ў клець. На спатканьне з ёй пасьля ўчарашняга ён не разьлiчваў. Учарашняга яна яму не даруе. Ён хацеў-бы замазаць сваю вiну, папрасiць у яе прабачэньня, але як даступiцца да яе. "Я ня ўлiчыў, што яна дзеўка iншага тыпу, не такая, як усе. Больш далiкатная. А я лез нахрапам. Гэта ня той да яе падыход. Нашых дзевак комкай як хочаш, але не яе. А можа яна i саўсiм ня хоча знацца са мною? Яна, можна сказаць, ужо студэнтка, а я хто? Лапаць. Скончыў тры класы i ўсё. Тады ў нас i было толькi што тры класы. Сямiгодкi ня было. Ды каб i была, куды мне, пераростку, было пхнуцца? Сядзець разам з малечай у вадным класе? Вось i пайшоў у камуну, на лёгкi хлеб. Выбiўся ў актывiсты. Паслалi на курсы. З курсаў вярнуўся камсамольцам. Заняўся культурна-асьветнай работай. Але якi я культурнiк? Адчынiў хату-чытальню ў Мокрым. Прывёз з раёну кнiжак, журналаў. Пачалi iсьцi да нас газэты. Хацеў заманiць моладзь. Дык дзе там? На прызбу да дзеда Мельнiка йдуць, у хату-чытальню – не! Кiнулася мне неяк у вочы яна. Страшэнна спадабалася дзеўчанё! Напачатку саромiўся загаварыць з ёю, такой яшчэ маладзенькай, а сэрцам быў ужо ўлiпшы. Праз якi год цi болей гляджу – яна ўжо, невядома калi ў дзеўкi выйшла. Я й прыўдарыў. Сораму ўжо ня меў – пачаў пiльнаваць яе, а яно ня тут то было. Я й пачаў тады сiлаю браць. Вось i папсаваў гэтым усё".
Мiкола стаiўся за вуглом Дусiнай хаты, чакае, калi яна будзе йсьцi. Ад дзеда Мельнiка ўжо разыходзяцца – вулiца ажывiлася сьмехам i гаворкай. Павiнна iсьцi i яна. А можа-ж будзе йсьцi не адна, з якiм хлопцам? Дык добра ведаць. Я мушу з ёй так цi iнакш скончыць. Думка, што яе нехта можа праважаць, палыснула па сэрцы. Рэўнасьць, i ад таго яшчэ большая любасьць да яе. Яе ўсё яшчэ няма. Яна мусiла-б ужо быць. А можа яе хто павёў у другi бок? Вусьцiн-жа прымазваецца да яе. Гагатаў на прызьбе. Цi мо яшчэ хто? Яна-ж цяпер ужо студэнтка i кавалеры, роўныя ёй, знойдуцца. Ён чуе ейны голас. Яна з некiм гаворыць. Хто гэта? Не пазнаю. Разьвiтваюцца i адлягло. I вось яна йдзе. Мiкола як сам ня свой. Не, ён яе цяпер не зачэпiць. Ведае наперад, што з гэтага будзе. Ён хоча толькi ўбачыць, куды яна пойдзе – у хату цi ў клець. I вось ён бачыць – Дуся падыходзiць да дзьвярэй у клець, што тут-жа, насупраць сянец. Адчыняе. Уваходзiць. Мiкола чуе, як заклаўся засоў: зачынiлася. Пачакаю – няхай уляжыцца. Яна будзе пытацца – хто? Я свайго голасу не падам. Пазнае не адчынiць. Але як я хачу быць там, у яе! Адурманiла мяне, дурнога. Крадучыся, падыходжу да дзьвярэй. Замiраю. Цiха стукнуў. Прыслухаўся. Маўчыць. Яшчэ раз – нешта рыпнула. Але нiякага адказу. Прастукаў дробненька яшчэ. У маiм стуку – просьба, хаценьне. Чую – злазiць з ложку. Тупае. Падыходзiць да дзьвярэй. Пытаецца: "Хто гэта?" Маўчу. Адгукнуся – не адчынiць. Я стукаю яшчэ, ужо больш настойлiва. Ня можа-ж быць, каб яна не адчынiла. Яна-ж ня ведае, хто. Усё-ж яна спадзяецца на некага. Нашто-ж бы яна пераходзiла ў клець? Пераходзяць-жа, каб некага ўсё-ткi пушчаць. Я мармычу, каб не пазнала, шапчу, прашуся. Адкладае засоў. Адчыняе. А мне гэта й трэба было – я ўжо ў клецi. Яна некуды адскочыла. Цямнота – ня ведаю, дзе яна. Ушчыркнуў сьпiчку – седзячы на ложку, пасьпешна накiдвае на сябе сукенку. Кiдаецца да дзьвярэй – хоча выскачыць. А я за яе. Нясу на ложак. А яна ў плач. Малоцiць мяне нагамi. "Ня бойся, – кажу. – Я цябе не зачаплю. Прабач мне ўчарашнюю дзiкасьць". А ў самога iншае на ўме: "Можа як прылашчу i ляжам мiрна". Ад яе йдзе п'янкая пахнасьць, някранутая сьвежасьць, чую дрыготкасьць ейнага цела. У мяне нястрымная да яе цяга. От-бы звалiў i прысмактаўся. А яна ўсё ня сьцiхае, калоцiцца, як птушка ў сiле. Просiць мяне: "Пусьцi!" I мне шкада яе. Да мяне пачала варочацца цьвярозасьць. Я выпусьцiў яе з сваiх рук i яна памкнулася зноў да дзьвярэй. Ды я сiлай усадзiў яе побач сябе на ложку, трымаючы яе за плечы. I чую – перастала ўсхлiпваць, супакоiлася. Думаю, пайшло на лад. Хачу сказаць ёй нешта самае прыгожае, ды ня ўмею – муцiцца ў галаве ад хаценьня авалодаць ёю. Маўчу. Мiжволi тулюся да яе, а яна наадварот – тапоршчыцца, супрацiўляецца ўсёй iстотай. I я зразумеў, што ўсё – надарэмна. Узьняўся хачу пайсьцi. А яна: "Мiкола, ня гневайся на мяне, што я такая. Прабач".
У гэтых словах Мiкола адчуў такую дабрыню, такую ласку, такое спачуваньне да яго, што ягонае сэрца зайшлося ад шчымлiвага болю i адначасна ад нейкай вялiкай любасьцi да яе. Гэта было для яго ўзнагародай за ўсе ягоныя мукi. Мiкола праняўся яшчэ большай шчырасьцяй да яе: "Якая яна залатая!" I ад таго, што яна такая добрая, любая для яго, Мiколу забiрае рэўнасьць: каму яна дастанецца такая добрая, пяшчотная?
Мiкола ўсё-ткi знайшоў сiлу ў сабе пакiнуць яе. У заходлiвасьцi сэрца, у раздвоенасьцi душы выйшаў з клецi. Пайшоў у свой пасёлак за Мокрым, празваны Камунай.
Дуся зачынiлася зноў i лягла, але заснуць ужо не магла. "Хто яму сказаў, што я ў клецi? Я нiкому не гаварыла. Мне хацелася выйсьцi з хаты, як i ўсе выходзяць. "Выйсьцi" – у гэтым ёсьць нешта цiкавае, нейкая тайна, нешта невядомае. Што сустрэне цябе? Гэта-ж першы крок у тваiм выхадзе, нясьмелы крок, але i адважны. Выйсьцi з хаты – гэта як выйсьцi ў жыцьцё. Выйсьцi насустрач жыцьцю. Кiнуць яму выклiк. Усё роўна як сказаць яму: "Я iду. Я гатова. Я аддаюся табе. Я твая". Але цi гатова я? I як-бы нехта ўнутры мяне: "Гатова!" Але я баюся гэтага голасу, такога падманнага i здрадлiвага. Я ўжо была гатова. I як гэта ўсё абярнулася! Так, ён адчуваў, што я была гатова i хацеў узяць мяне, як гатовую. Бяз усякай асьцярогi. Няўжо гэта так бяруць? Няўжо гэта так сустракаюць твой выхад? Тваю гатовасьць? У гэтым таямнiца выхаду? Няма нечага больш звабнага? Гэтак усё проста? Толькi гэта i ўсё? Мiкола хацеў толькi гэтага? I я адштурхнула яго. Можа гэта была памылка з майго боку? Ня буду я каiцца? Прыйдзе ён зноў?
Сьвет звабнасьцi пачаў даўно мяне трывожыць. Я пачала разумець гэта толькi цяпер. Тады-ж, у маю гусiную пару, мне было прост добра, прыемна i ўсё. Тады мне было прыемна, што ён глядзiць на мяне, гаворыць са мною. I мне сумна было, калi я ня бычыла яго. Калi ён не стаяў на мосьце, або калi я ня бачыла яго, як чытаў, лежачы ў траве ля рэчкi. А найболей, калi ён сядзеў у нас са мною за сталом, гэтак блiзка, што ад той блiзiнi мне было млосна, сэрца знывала ў салодкай стоме. Дзiўна, пры iм я заўсёды хацела быць у лёгкай сукенцы i абавязкова, каб мае рукi былi голыя. А калi чыталi, схiлiўшыся над кнiжкай, я хацела, каб мой лёкан дакранаўся да яго твару. Мне было прыемна ўсякае ягонае датыкненьне, такое далiкатнае, лёгкае, узварушлiвае. Сапраўды, я баялася грому. Баюся i цяпер. Але тады... тады я хацела, каб ён мяне суцяшаў, каб ён падыйшоў да мяне. I ён падыйшоў. А я накрылася. Я хацела, каб ён раскрыў мяне i ўбачыў мяне, якая я прыгожая. Я хацела нават, каб ён лёг каля мяне, мне было-б тады сьцiшна i прыемна i я ня чула-б тады грому. Ён ня лёг каля мяне i я ўскочыла тады яму на рукi. Як гэта было добра! I я хацела, каб ён заставаўся ў нас, жыў у нашай хаце. Помню-помню маю гусiную пару, нязвычайную. А брацiкава вясельле... Я ўсё бачыла тады. Як ён пайшоў з ёю. Я пабегла за iмi. I знайшла iх... у кустох. Чаго яны хавалiся? I што яны рабiлi? Яна, тая другая, была гатовая? I ён браў яе? Гэтак як хацеў узяць мяне Мiкола? Я магла тады забiць тую жанчыну. Яна адбiрала ў мяне яго. Але дзе яна дзелася? Я ня бачыла яе. Куды яна зьнiкла? Ад нейкай уявы таго, што яны там рабiлi, па ўсiм маiм целе прабегла дрож, скалынула мяне ўсю, тое, невядомае, таямнiчае, што было ў iх там, завалодала мною нагэтулькi, што калi ён ужо ўцякаў ад яе, я, iдучы яму напярэймы, скочыла яму на грудзi, каб ён схаваў мяне ў сабе, так, як тую жанчыну, каб я была з iм, як адно, каб мяне ён нёс некуды.
Ня пушчала мяне мацi ў клець. Прасiла. Малiла. Але я выйшла. Я хацела чамусьцi выйсьцi ў суботу. Пад нядзелю. Я хацела, каб гэта было, як сьвята. А сьвята не наступiла. Можа яшчэ яно будзе?"
Змора, уяўленьнi перамаглi Дусю i на сьвiтаньнi яна заснула глыбокiм сном.
У калгаснай канцылярыi, што насупраць Лявонавiчавай хаты – граюць. Нядзеля, i старшыня дазволiў моладзi танцы, тым болей, што пагода дрэнная i сена зграбаць не пашлеш яе. Танцы ў канцылярыi – адзiным прыгодным для гэтага быдынку – пачалiся яшчэ папаўднi i зацягнулiся аж да вечару. Дуся думала, пайсьцi ёй на танцы, цi не i ўрэшце вырашыла пайсьцi. Пасьвяточнаму адзелася i рушыла. Калi яна ўвайшла ў канцылярыю, на сярэдзiне салi пабачыла Лявонавiча, абступленага з усiх бакоў моладзьдзю. Гармонiк ня йграў, у бубен ня бiлi. Стаяла затоеная цiшыня. Лявонавiч – вiдаць па ўсiм падвыпiўшы – трымаў у руках газэту. Моладзь ужо ведала – ня раз яна бачыла яго тут з газэтай – што Лявонавiч мае нешта сказаць, як заўсёды – нешта надта сьмешнае, цi – калi пра сына – надта журботнае, жаласьлiвае. Лявонавiч просiць моладзь ня крыўдзiцца на яго, няпрошанага госьця, што ён сваiм прыходам перапынiў усю iхную "музыку". Гаворыць, што ён доўга ня будзе тут. От, учуўшы музыку, ня ўцерпiў i прыйшоў аддаць чэсьць. Адразу-ж i пойдзе. Скажа толькi якое слова. Ня будзе iм замiнаць. Стаiць, сьсiвелы i засмучаны. Нясьмелы, хвалюецца, быццам ня ведае, з чаго пачаць цi саромiцца той увагi, якую ён тут напаткаў. Паднёс блiзка да вачэй газэту – дагары, загалоўкам унiз:
