Текст книги "I той дзень надыйшоў (на белорусском языке)"

Автор книги: Масей Седнев

сообщить о нарушении

Текущая страница: 15 (всего у книги 16 страниц)

Ды як-бы там нi было, майму я прад'яўлены цяпер рахунак. I я плачу па iм. Ужо заплацiў самай дарагой i жудкай цаной. Нарэшце, маё я прывяло да таго Зыходу, пра якi я гаварыў раней.

Застаўшыся з сваiм рахункам сам-на-сам, я сяджу цяпер i думаю. Не, я нават ня думаю. Маё я ня думае. Яно ня ўмее думаць. Цi можа ня хоча. Ня хоча азмрочваць свайго iснаваньня, як я.

Пайду да Дусi. Я даўно ўжо ня быў у яе. Ад самага Вялiкадня. Працаваў у сястры, што ў Красным Вуглу. Ейны муж прыйшоў быў з палону, але не пабыў у хаце i тыдню, як яго сьцягнулi з печы партызаны i забралi з сабою. Мiж iншага, пазьней ён загiне ў Бэрлiне, пры ўзяцьцi Рэйхстагу. Калi я прыйшоў да Дусi, у яе былi пачаўшыся ўжо схваткi. Цэлую ноч ня спала. Прайшлi болi, а цяпер зноў. Мацi супакойвае яе, кажа, што гэта яшчэ толькi "зьвяшчэньне". Пры мне Дуся хоча трымацца бадзёра, але гэта ёй ня надта ўдаецца. У сьлязах гаворыць мне: "Памру, Юзiк", просiць быць з ёю. Яна перайшла ў нашу Сьвятлiцу, за шырму. Лягла на ложак. Я каля яе. Цалую яе. Супакойваю. Хачу адхiнуць коўдру, якой яна накрылся, хачу паглядзець, як будзе йсьцi Юзiк, а яна просiць не глядзець на яе, гаворыць, яна цяпер няпрыгожая. Сьцiхла. Мусiць, заснула. Хiма просiць мяне адыйсьцiся ад Дусi – няхай пасьпiць. Я выйшаў з Сьвятлiцы, узяўшы з Дусiнай палiчкi ейны сшытак i алавiчок. Сеў за стол. Хачу нешта напiсаць Юзiку. Даць яму нейкае настаўленьне, якiм-бы ён кiраваўся ў жыцьцi. Думаю. I ўжо, хутчэй мой розум падказаў мне:

Родись и смело в мир иди,

ставь на своем, борись i добивайся,

имей нахальство с вежливостью и

всегда недремлющее око.

Калi Дуся паднялася, я даў ёй прачытаць гэта.

– Юзiк, ета мне не нравiцца. Я не хачу, каб наш Юзiк меў нахальства. Ён-жа будзе ў нас добранькi, мiленькi, лагодненькi. I як гэта – каб ён ня спаў, нiколi не драмаў, меў заўсёды "нядрэмлюшчае вока"? Юзiк, даражэнькi, родненькi, напiшы яму што-небудзь другое, нешта такое прыгожае, вясёлае.

Я пачаў суцяшаць Дусю: напiшу, напiшу, не хвалюйся.

Дусi стала дрэнна. У корчах яна пайшла на ложак за шырму.

У Хiмы напагатове стаяла на загнеце нагрэтая вада, а на стале ляжаў цэлы ахапак бялiзны, у тым лiку прасьцiрадла, побач стаялi начовачкi з мылам у iх. Хiма выскачыла з хаты i хутка вярнулася з бабкай-павiтухай. Хiма мне сказала:

– Iдзi, Масеевiч, куды-небудзь адсюль. Ня стой тут. Мужчына ня мусiць быць цяпер у хаце.

I я выйшаў на двор. На вулiцы не хацеў заставацца. Iду ў поле. Яно тут-жа, побач. Усё навокала – у веснавым цьвiценьнi, пышнае, у мностве колераў, грае, жыве, узьнiмаецца, расьце, як вокам кiнуць – шырыня, прастор, захапленьне. Iду i мне здаецца Вялiкадне яшчэ ня скончылася. Поле йдзе паўз рэчку. Там узьняўся ва ўсiм сваiм жоўтым царсьцьве вербалоз. Прыгадалася мне, як на Вербнiцу секла мяне Хiма галiнкамi вярбы з шэра-срэбнымi коцiкамi на iх, секла й прыгаварвала:

– Верба ксьцiць – Бог прасьцiць. Глядзi, не пакрыўдзi мне Дуську. Верба ксьцiць – Бог прасьцiць.

Я пакрыўдзiў Дуську? Як яна цяпер там? Боязна. Радасна. У адчуваньнях цэлы нейкi хаос. Усё занялося ў душы, што дасюль драмала. Запякло. Зашчымела. Iду i ўжо нiчога ня прыкмячаю. Увесь у сабе самiм. Дык вось яно, нарэшце, i прыйшло тое, пра што й ня думалася, што атрымалася само па сабе. Няхай i так. Усё яно i было можа толькi для гэтага. Цяпер яно набывае iншы сэнс. Сапраўдны. Тое, што было мiмалётнiм, замацуецца цяпер навекi. Нiколi ня высахне крынiца радасьцi. Яна заструменiцца новым ключом, будзе наталяць тваю смагу i ты будзеш прыпадаць да яе, пiць з ейнага самага дна i будзе яна заўсёды поўнай.

Апамятаўся. Бягу назад. Хiма сустракае мяне на парозе:

– Мiколка, (яна ўпяршыню пакiнула сваё "Масеевiч"), Мiколка, паздраўляю цябе з хлопчыкам. Такiм слаўненькiм хлопчыкам.

Крык "хлопчыка" агаласiў усю хату, а мне ўпаў у самае сэрца. Я ўжо – за шырмай. Дуся трымае яго, як абмазанага нечым, на руках. Вочы ў яе... З чым iх можна параўнаць? Спакутвана-радасныя, глядзяць на мяне, блiшчаць, паведамляюць, гавораць нешта дасюль няведамае.

– Юзiк, ну дык падыйдзi-ж. Спужаўся цi што? Вазьмi нашага Юзiка. Патрымай на сваiх руках. Паглядзi на яго – i ён усьмiхнецца табе.

Я ўзяў, ня ведаючы, як яго трымаць, на рукi. Закрычаў. "Бачыш, i адгукнуўся табе. Давай назад. Ты ня ўмееш трымаць. Як мы яго назавём, Юзiк? Я ўжо хачу цяпер-жа называць яго ягоным iмём. Мы не будзем даваць яму iмя Юзiк. Юзiк – толькi ты ў мяне адзiн. Ты мне казаў, што, калi будзе хлопчык, дасi яму iмя твайго брата Васiля. Так? Згодны? Ну й добра. Васiль, Васiлёк, Васiлёчак. Глядзi, як ён усьмiхнуўся, наш Васiлёчак. Пачуў, што яго клiчуць.

Дуся палажыла Васiлька вобак сябе, а мяне прыцягнула:

– Ня хочаш мяне пацалаваць, дык я цябе.

Я прыгарнуў Дусю з усёю сваёю жарсьцяй да сябе. На ейных вачох заблiшчэлi сьлёзы радасьцi. Гавару ёй: "Ну вось мы ўжо i ўтрох". Цалую яе. "Я табе буду гушкаць Васiлька ў люльцы. Каб ты магла паспаць". "Дзякую. Я прысплю Васiлька i прыйду да цябе. Пачакай яшчэ".

Дусiн твар перасмыкнуўся сударгай болю.

– Але я хутка папраўлюся, Юзiк. Глядзi, Васiлёк цмокае, плямкае губкамi. Хоча есьцейкi.

Дуся бярэ Васiлька. Прыладжвае да грудзей. Дае яму цыцы.

Прайшоў тыдзень i з Васiльком усё ўнармавалася: вясёленькi i задаволены, цмокча сабе, ухапiўшыся пальчыкамi за матчыну цыцку. Яна дае яму з абедзьвюх, i для Васiлька хапае болей, чымся даволi. Усяго й ня спажывае, i яно, бывае, льлецца яшчэ на Дусiны грудзi – уся ейная блюзка закапаная. Сьпiць Васiлёк таксама добра – усю ноч не прачынаючыся. Толькi ў Дусi ня ўсё яшчэ ў парадку: нешта ў яе там ня гоiцца, цi што. I мацi парадзiла ёй запрасiць мяне. Дуся баялася, што ёй будзе балець, а калi дайшло да гэтага, яна была ахвочай, ня менш чымся звычайна. Хiмiна парада апраўдала сябе i Дуся была цалкам ужо на нагах, заблiшчэла новым бляскам маладой жанчыны-мацi.

Усё iдзе, як мае быць. Толькi ня йдзе яно як мае быць са мною. Дусю я не магу ўвесьцi ў сваю хату, як належылася-б. Не магу, бо ня сёньня дык заўтра пакiнеш яе, сваю хату. Хата ўжо як не свая. Мне ўжо позна шукаць магчымасьцяў, якiя-б дазволiлi мне заставацца тут. Я не магу парайначваць сябе. Я апынуўся зноў на фатальнай дарозе. Быў час, калi мне давалi магчымасьць падумаць. Але я не хацеў думаць. Я жыву ў бяздум'i, аддаюся яму. Я спазнаў найвышэйшую асалоду ў бяздум'i i не хачу выходзiць з яго. Я знайшоў яго ў поўнай аддачы сябе некаму другому. Той другi пайшоў насустрач мне i абодвы мы, праглынутыя тым бяздум'ем, правалiлiся ў iм. Што – я прыходжу цяпер да разуму? Не, мой позьнi розум ужо не дапаможа мне. Мяне вядзе маё бяздумнае я. Мяне ўжо мо й забылi каму я патрэбны? – але я ўсё хаваюся ад iх. Я баязьлiвец? Ня мужчына? Не салдат? Ня патрыёт? Нездарма-ж я прызнаваўся сваiм сябрам, што я – Мечык з Фадзееўскага "Разгрому", якi, ухiляючыся ад бою, хаваўся ў кустох, каб не загiнуць. Мой сьледчы дакараў мяне гэтым, разглядаў гэта як здраду радзiме. I сапраўды, я хаваюся ў кустох. Я не для бою. Я для нечага iншага. Я схаваўся пад крылом жанчыны. Я ў палоне жаночага. У мяне яно было прапушчана, i цяпер я не магу адарвацца ад яго.

Я не начую ў хаце. Лета ўва ўсёй свае красе, i я начую ў полi, як некалi, калi я быў малым i вадзiў у начное коняй. Надыходзiць вечар, i я, адпаведна апрануўшыся, iду ў ноч. Яна поўны мой уладар i ахоўца. Я спасьцiг ейную мову цiшынi, ейны таемны ход i я не баюся начы. Я з ёю заадно. Я болей углядаюся ў начное неба, як сплю. Над маёй галавой асыпаецца зорны пыл. Я любуюся i замiраю, глядзячы, як каторая з iх, сарваўшыся, падае ў бездань, пакiдаючы за сабой агнiсты сьлед.

Ранiцою я вяртаюся дахаты i калi бачу сястру, выйшаўшую на наш агарод, значыць – усё ў парадку, магу заходзiць у хату. Нiхто мяне не падпiльноўвае. Днём я працую ў полi на вiдавоку – калi-б ехалi адкуль партызаны, можна схавацца. У полi яны не бяруць людзей. Ня тое, што ў хаце, дзе цябе яны могуць заўсёды зашчучыць. Але часьцей за ўсё ранiцою я чакаю на Дусю. Заходжу на iхную сенажаць, што за выганам. Адсюль я бачу нават iхную хату. Сонца, ўзьняўшыся, добра ўжо сьвецiць, пад iм заблiшчэла, замiгцела блакiтным вогнiвам раса. Абрасяненыя, выпаўзаюць на кветкi пчолы. Спакой. Нiдзе навокал нiкога. Толькi дзесьцi ў жыце манiць сваiх дзяцей перапёлка. Узьняўшыся, я гляджу на выган, цi ня йдзе Дуся. Iхная хата насупраць выгану i калi яна ўвойдзе ў яго, я буду бачыць яе. Вось, бачу – iдзе: трымае – неяк высока – на руках Васiлька, сьпяшаецца. Махаю ёй рукой, каб бачыла, дзе я. Васiлёк ужо вялiкi – можа сядзець. Дуся заўсёды прыносiць усё патрэбнае для яго. Васiлёк пазнае мяне – усьмiхаецца, трэпае ручкамi. Мы содзiм яго, падклаўшы нешта, на траву, мiж красак, даём цацку i ён бразгае ёю, глядзiць, забаўляецца. Дуся ў лёгкай сукенцы, уся правеўная, лёгкая, даступная, садзiцца побач мяне на маё начное ўбраньне. Мы хочам адзiн аднога i доўга ляжым, забыўшыся на Васiлька, нам сьцiшна i ўтульна, ляжiм аж пакуль закрычыць Васiлёк. Узьнiмаемся. Суцяшаем яго, бавiмся самi з iм. Адчуваньне, што мы адны, што мы ў полi, сярод такога прыгаства, i што чуем недзе перапёлку з яе парапялятамi, заварожвае нас i мы аддаёмся гэтаму адчуваньню, свабодныя i радыя. I мы ня думаем, што ёсьць недзе iншае жыцьцё, суровае i страшнае, якога трэба баяцца, ад якога трэба хавацца, берагчыся. У нас сваё жыцьцё. Ёсьць Васiлёк, ёсьць мы, а тое, што трэба нам сустракацца ў полi – нас нiколькi ня дзiвiць. Мы жывём як-бы на асобнай, сваёй пляцоўцы жыцьця, адгароджанай ад iншых. Дусi падабаецца быць у полi. Яна кажа, што яна як-бы вярнулася да сваiх гусiных часоў. З замiлаваньнем i нейкiм шкадаваньнем прыгадвае тое месца, дзе мы калiсьцi сядзелi з ёю ў траве, прыгадвае божую кароўку, што перапаўзала з мае травiнкi ёй на палец. Тое адчуваньне казытлiвасьцi адзываецца ў яе i цяпер. Ня раз мы хадзiлi на тое месца. Але цяпер яно выглядае iнакш, таго, што было тады, нямаш.

Дуся прыносiць з сабой i яду, i мы тады застаемся ў полi даўжэй. Да паўдня сходзiм яго ўсё. Гэта-ж тое самае поле, якiм я бег, уцякаючы ад партызана, што страляў па мне. Дуся дакладна вызначае мой сьлед, той сьлед, iдучы якiм, яна знайшла мяне з Дар'яй у Вiроўцы. Гэтай вясной, калi сагнала сьнег, яна змагла сабраць усе гiльзы ад тых куль, што былi выпушчаны па мне. Яны клалiся радком i Дуся лёгка знаходзiла iх. З падваконьнiку ў нашай хаце, дзе яны цяпер ляжаць, iх нiхто ня прыймае. Калi сястра, выцiраючы пыл, закране iх, яны скрануцца i пакоцяцца, каб потым зноў супакоiцца.

Я люблю глядзець, як Дуся, седзячы ў траве, кормiць Васiлька. Вынiмiць, вызвалiць свае цыцы i дае яму, ён рупна бярэцца за сваё i, задаволiўшыся, засынае ў яе на руках. Калi яна кормiць яго, яна сьцiшаецца, як-бы прыслухоўваецца, замiрае, аддаецца яму ўся i чуе, як Васiлёк яе цягне. Гэты цяг ёй дужа падабаецца. Гаворыць: "Няхай цягне, набiраецца сiлы, дужэе, расьце".

Дзень пачаўся нязвычайным зьявiшчам. Густа ўкрылася самалётамi неба над Мокрым. Нiзка лятуць i садзяцца дзесьцi недалёка, за лесам. А адтуль, з-за лесу, узьнiмаюцца iншыя, iдуць насустрач. Разьмiнаюцца. Як адны, гэтак i другiя – нямецкiя самалёты. Плаўна iдуць над вёскай, пакалыхваюцца пузам, аглушаюць навакольле. На тых, што ўзьнiмаюцца з-за лесу – чырвоныя крыжы: вязуць параненых. Што йдуць туды – на тых падмацаваньне. Усiх iх гэтулькi, што ад iх цёмна ў небе. Ценi ад iх пнуцца па зямлi. Праляцiць адна хваля, а за ёю – другая. Хоць яны йдуць над Мокрым няхутка – усё роўна як плывуць – але яны лятуць у сьпешцы, быццам ад таго, як яны справяцца, залежыць быць iм цi ня быць. Там, куды яны лятуць, iдзе гарачае жнiва – крывавы бой, у разьзяўленае жэрла якога кiдаюцца ўсё новыя i новыя ахвяры, i самалёты з чырвонымi крыжамi, здаецца, не спраўляюцца вывозiць iх адтуль. Тыя, што йдуць туды, зьнiжаючыся над лесам, здаецца, спаўзаюць па ягоных верхавiнах унiз. А адтуль выныраюць iншыя. Узьняўшыся настолькi, каб не зачапiцца за дрэвы, яны пралятаюць над хатамi гэтак нiзка, што здаецца гатовы ўсмактаць iх. Яшчэ людзi не пасьпелi выгнаць статак на поле, i ён з перапуду шалее ў хлявох. Людзi, што дасюль ня бачылi вайны, мiрна сядзелi ў сваiм забалоцьцi, напалоханыя гэтым насланьнём, ня ведаюць цяпер, што дзеецца. Але вось, як па якой камандзе, лёт перапынiўся. Нi туды, нi адтуль – нiводнага самалёту. Людзi высыпалi на вулiцу, зьдзiўленыя i напалоханыя. Пытаюцца адзiн у ваднога – што гэта будзе? Iнвалiд Першай сусьветнай вайны, Вусаты Якаў, акружаны бабамi, тлумачыць: нашы здорава дзяруцца, душна немцу, дык i ратуюцца во. Гэта ясна. Праз дзень-два – пабачыце – нашыя будуць тут. Немец не ўратуецца. Бачаце, як яго калоцiць лiхарадка.

Але па абедзе самалёты хлынулi зноў гэтак-жа нечакана, як i ранiцою. Толькi самалёты ўжо iншыя – чорныя, цяжкiя, раўма равуць, рэжуць неба, магутныя. З-за лесу, як-бы з-пад зямлi, крута ўзьляцела ў неба некалькi малых самалётаў. Яны разьвярнулiся ў небе, iмклiва i рашуча, у вадно iмгненьне, шчапiлiся ў бiтве i адзiн з iх, з хвастом дыму i скогатам упаў на лес. Бiтва iшла высока ў небе. Мiж кiм яна йшла – людзi з Мокрага ня ведалi. Толькi бачна было, што з малымi самалётамi шчапiлiся iншыя, такiя-ж малыя самалёты. I было страшна глядзець, як яны рэзалiся, узьляталi, падалi, зноў узьляталi. У ваднаго з iх адарвалася крыло, i самалёт тарчма ўпаў у Махавое балота. Бой трываў нядоўга, адна з старон – чыя яна? – вiдаць было, не ўстаяла i змылася з неба гэтак-жа хутка, як i наляцела.

Надзвычайнае вiдовiшча, пра якое я толькi што гаварыў, застала мяне з Дусяй i Васiльком у полi. Дуся прыйшла рана, калi было яшчэ ўсё спакойна. Я быў зьдзiўлены, калi заўважыў яе з Васiльком яшчэ ў выгане i ў страху падумаў, што нешта здарылася нядобрае. Ужо па тым, як яна iшла, па ейнай паходцы, зразумеў – ня з добрымi весьцямi. Пабег ёй насустрач i Дуся ў сьлязах: "Бугроў!" Бяру ў яе Васiлька. Выцiраючы сьлёзы, яна: "...прыставаў, пагражаў. Я кармiла якраз Васiлька – праснуўся ўначы i не хацеў спаць. Колькi ня люляла, не хацеў ляжаць у люльцы – прасiўся на рукi. Чую – нехта пачаў тармасiць дзьверы. Бацька зьлез з печы – адчыняе: наставiўшы на бацьку лiхтарык, улазiць Бугроў i з iм яшчэ нейкiх двое. Я як трымала на руках Васiлька, так i засталася сядзець з iм на ложку. Адразу да мяне – ад яго тхнула гарэлка "Пазнаеш гэтага рабёнка"? Уталопiўся ў Васiлька: "Так табе гэта ня пройдзе!" I сунецца да мяне. Я ў крык i, прыцiскаючы Васiлька да грудзей, адсоўваюся задам да сьцяны. Бацька як стаяў сярод хаты, схапiў у парозе таўкач i, замахнуўшыся, гатовы быў выцяць яго ззаду, ды тыя двое, што стаялi таксама з лiхтарыкамi, схапiлi бацьку i навотмаш кiнулi на падлогу. Мацi кiнулася да мяне. Засланяе мяне. Крычыць на ўвесь голас: "Людзi добрыя, ратуйце! Памажэце, людзi добрыя!" Бугроў аголтаўся. Адступiў. Бацька, устаўшы, падыйшоў да яго: "Што табе трэба ў нас? Выйдзi, прашу цябе па добраму!" Калоцiцца ўвесь. Не можа стрымацца. Двое тыя кiўнулi Бугрову галавой – адыходзiць! Ён-жа не йдзе. Абазваў мяне абiднымi словамi. I ў парозе ўсё яшчэ крычаў: "Пазнаеш па чым хунт табаку!" Выходзячы, тыя двое паказалi бацьку на таўкач: "Глядзi, каб ён не пахадзiў па тваёй галаве." I выйшлi".

Дуся абыймае мяне i ў плачы просiць: "Юзiк, калi ты любiш мяне, калi табе дораг Васiлёк, пойдзем адсюль. Пойдзем, куды хочаш, абы ня быць тут. Мы ня можам заставацца тут. Ён азьвярэў, седзячы ў лесе. Ён уходаець i мяне, i Васiлька, i цябе. Яму трэба людзкая кроў. Куды нам дзецца, Юзiк? Шукай для нас мейсца. Чаго-ж мы тут дачакаемся?"

Плача... З Васiльком на руцэ прыцiскаю Дусю да сябе. Яна ўхапiлася за нас, абаiх, а тут – самалёты. Адкуль нi ўзялiся, наплываюць. Сунуцца. Адзiн па адным. Хвалямi. Пакрываюць неба. Гудуць. Нiзка. Над самай галавой. Дуся ў бяспамцьстве – што i адкуль? Хапаецца за Васiлька. У сполаху глядзiць на мяне. Гавару ёй: "Ня бойся. Нас не зачэпяць. Пралятуць".

Толькi, калi ачысьцiлася неба ад самалётаў, сьцiх iхны гул, мы пакiнулi поле. Прыйшлi да Дусi ў хату. Пiлiп i Хiма былi ў засмучэньнi i, вiдаць, ня надта задаволеныя мною. Хiма зноў пачала зьвяртацца да мяне: "Масеевiч".

– Масеевiч, трэба-ж нешта думаць. Не пакiдаць-жа Дусю з дзiцем на страд.

Яго бачылi, як ён iшоў па вулiцы – адкрыта, не хаваючыся, спаважна. Ён iшоў так, каб яго прыкмецiлi, каб яго пазналi, хто ён такi. Iшоў, нiкога i нiчога не баючыся – сярод белага дня. Не аглядаўся па бакох – iшоў проста па вулiцы, акамянелы i суровы. Iшоў не пазiраючы ў вокны, але з выглядам, што ён усё бачыць, ведае, чым хто дыша, каго хто чакаў, на што спадзяваўся. Апаясаны патранташам i з наганам пры боку, ён дэманстраваў свой паварот, паказваў, што ён ня згiнуў, прыйшоў во i будзе тут, як i быў. Уся ягоная постаць гаварыла, што скончыўся час у тых, хто яго ўжо не чакаў. Прайшоўшы вулiцу з канца ў канец, ён вярнуўся, каб прайсьцi яе яшчэ раз. Дайшоў да будынку сельсавету, узыйшоў на ганак i, як гаспадар, азiрнуўся навокал – глядзiце, як стаяў я тут, так i стаю. Сыйшоўшы з ганку, агледзеў звонку колiшнюю сваю рэзыдэнцыю – вокны з пустымi праёмамi i ўзломаным франтонам. Глядзеў, упэўнены, што яго бачаць i што ягоная прысутнасьць робiць адпаведнае ўражаньне. Пастаяў перад апусьцелым i разгромленым Сельпо. Пайшоў на мост, каб прайсьцiся i па вулiцы Мокрага Другога. З мосту яшчэ зiрнуў на школу, што паказалася яму вызваленымi ад бляхi страпiламi. Уступiў у вулiцу. Коўратаў, якiмi яна зачынялася, няма. Направа i налева – першыя, знаёмыя яму хаты. Ён не аднойчы быў у iх. Выпiваў. Абмяркоўваў важныя пытаньнi з людзьмi, блiзкiмi яму. Наступная хата зьлева... Ён ня можа ўстрымацца, каб ня кiнуць вокам на яе. Кiнуў – а там, у вакне, матнулася нечая постаць. Убачылi яго? Яшчэ пабачаць! Пайшоў далей, у самы канец вулiцы.

Лявонавiч думаў, што ён будзе вяртацца назад – вулiца-ж канчаецца абрывам – але, колькi ён нi стаяў перад вакном, яго болей ня вiдно было. Паказаўся i зьнiк. Навёў страху i пайшоў, пакiнуўшы загадку пра сябе. Але тут ня было нiякай загадкi. Бронь пачала вылазiць з лесу, адкрыта паказвацца на вачох. Чуваць ужо дыханьне фронту, пахне крывёю, сасьмяглым жалезам i порахам. Глуха ўздыхае зямля. Туды i назад шнуруюць самалёты. У Касьцюковiчы прыбываюць няспыннай чарадою амбулянсы з параненымi, акрываўленымi немцамi. Партызаны паралiзавалi чыгунку. Iм трэба чым-небудзь апраўдаць сваё доўгае сядзеньне ў лясох. Прыйдуць свае i ў iх запытаюцца, што яны рабiлi, якiя iх баявыя дзеяньнi, змагалiся яны цi хавалiся пад спаднiцамi, каго яны болей зьнiшчылi немцаў цi сваiх. Яны зашавалiлiся, рыскаюць па ўсiх дарогах, ловяць, затрымлiваюць, дапытваюць. Яны думаюць – пра iх даносяць ворагу. Яны надта пiльныя. У тыле ворага яны стварылi спрыяльныя перадумовы для пасьпяховага наступу Чырвонай армii. Ачысьцiлi тыл ад здраднiцкiх элемэнтаў. Ведаюць усё, дзе якая небясьпека i як яе папярэдзiць. Яны падрыхтавалi насельнiцтва для сустрэчы пераможнага шэсьця Чырвонай армii. Яны няздарма пралiвалi кроў – сваю i чужую, пакутвалi, мёрзьлi, гэтымi iхнымi пакутамi забясьпечана перамога.

Мокрае Першае i Другое жылi дасюль няпрыкметным жыцьцём. Яно iшло на глыбiнi, недаступнай пабочнаму воку, было прыглушаным i цiхiм. Вёскi жылi ў няведаньнi, у чаканьнi свайго лёсу. I вось яны дачакалiся: спакутваныя воiны iдуць да iх, нясуць iм вызваленьне, хоць iх i няма ад чаго вызваляць. Яны былi тут забытыя, пакiнутыя на самiх сябе. Ды радасьць, а з ёй разам i трывога разварушылi збалелыя душы: "Нашыя йдуць. Слава Богу, вяртаюцца. Iдуць да матак сваiх i сясьцёр, да жонак i нявестаў сваiх. Iдуць сасьмяглыя, зьнясiленыя, спакутваныя. Няма слоў радасьцi i гору нашаму. А цi-ж вернецца мой? А цi-ж вернуцца мае? А цi-ж вернуцца ўсе, што пайшлi адсюль? Ой, ня ўсе вернуцца! Ой, ня ўсе прыйдуць! Густа ляглi яны. Усю зямлю ўкрылi".

Вайна далёка была – боль тупейшы быў. А наблiзiлася, кроўю, потам запахла – сэрца разрываецца: цi пабачу свайго? Цi ўгледжу? Я-ж сьнiла яго жывым i цэлым. Бачыла такiм, якiм ён пайшоў. А мо прыйдзе i пойдзе далей, не пабачыўшыся са мною? Яшчэ далёкая дарога ў яго.

Лявонавiч нiкога не чакаў – у яго ня было такой радасьцi. У яго было засмучэньне. Нехта прыйдзе, вернецца сюды, на сваё селiшча, а ён мусiць пакiдаць сваё. Ён ня хоча глядзець у вочы тым, хто прыйдзе. Ён спадзяваўся на iншае, а яно не наступiла. Ён ня хоча, каб над iм насьмiхалiся. Ён лепей пойдзе адсюль у сьвет, захавае свой боль пры сабе. Няхай ведаюць, што я нескароны. Мо скажуць – i я быў-бы ўсьцешаны тым – пакiнуў усё сваё, а даказаў. Такi быў ён, гэты пакутлiвы i абыйдзены шчасьцем чалавек. Нат шкада яго.

Балюча зракацца таго, што было сэнсам твайго жыцьця, што было набыта, створана табою, а яшчэ перад табою – тваiмi бацькам i дзедам, балюча пакiдаць свой кут, дзе ты пражыў усё сваё жыцьцё, дзе нарадзiлiся й вырасьлi твае дзецi, узварушвае да сьлёз растаньне з усiм, табе блiзкiм i родным, стоптаным i сходжаным табою, зросься, зраднiўся ты з кожнай драбнiцай, табе мiлай i дарагой, i ўсё-такi з усiм гэтым мой бацька вырашыў раськвiтацца. У хаце засмучанасьць, пакора, маўклiвасьць. Рукi нi за што не бяруцца, ня прыстаюць. Трэба тое схаваць, а гэна закапаць – усяго з сабою ня возьмеш. Гаршчок, чыгун, мiска, лыжка, патэльня просяцца ў рукi, а як гэта ўсё возьмеш? Усё, што нажывалi цяпер трэба пакiдаць. Перажываць гэта – вышэй чалавека. Мацi ня ведае за што ўзяцца. Начамi яна насiла дачцы ў Красны Вугал усё, што яна магла несьцi. Кошку, i тую аднясла, каб не засталася адна ў пустой хаце. Мы пераправiлi сястры ў Красны Вугал авечак, парсючка, курэй, крупы, жыта, ячменю. Шмат чаго закапалi на агародзе – будзем прыходзiць з Касьцюковiчаў i пакрысе забiраць. З сабой мы мала чаго можам ўзяць – у нас няма каня. Карысталiся iм па радоўцы.

I так я накiроўваюся ў Касьцюковiчы – шукаць для ўсiх нас нейкага прытулку. Яшчэ добра не сьцямнела, пусьцiўся ў дарогу. Iду на Вараноўку. Трэба завiтаць да Агапкi. Гэта мне па дарозе. Чуў – яна ўсё яшчэ там. Жыве ў школьным будынку. Ужо ссутунела, калi я прыйшоў ў Вараноўку. Падыйшоў да школы. У вуглавым пакоi гарыць лямпа. Вакно зацягнутае, i я не магу разгледзець, хто ў хаце. Але заходжу. Усё роўна – адна яна цi з кiм. Стукаюся. Адчыняе. Бясконца радая. Знаёмiць мяне з прысутным – старэйшым чалавекам. Той, аднак, пачаў зьбiрацца выходзiць i Агапка не затрымлiвала яго. Цалуе. Пытаецца, як гэта я надумаўся. Садзiць за стол. Пытаецца, цi хацеў-бы я выпiць што напачатку.

– Але – не. Перш раскажы, што ты робiш? Да каго ты там прыклеiўся, што вачэй не паказваеш? Нi слыху, нi дыху ад цябе. Добры з цябе таварыш. Расказвай усё падрабязна. Часу-ж у нас хопiць. Заначуеш у мяне. Дарэчы, куды йдзеш? Чаму ты захацеў мяне тут пабачыць? Я табе маю таксама шмат чаго расказаць. Ну дык расказвай, Мiкола.

Я сказаў, што йду ў Касьцюковiчы.

– А чаго процi ночы? – I жартам: – У мяне хацеў перабыць?

– Не. Рад-бы. Ды сьпяшаюся. Справа ёсьць.

– Цi не надумаўся ты здуру ўцякаць? Але што мы гаворым так, на суха. Давай чаго глытнем за сустрэчу. Такую дарагую для мяне.

Падыйшла. Абняла. Потым дастала з шафы пляшку гарэлкi, стаканы. Выпiлi.

– Дык можа-б ты цяпер разгаварыўся? Мяне цiкавiць перш бабскае дзела. Я-ж баба. Ты мо ажанiўся? Зрэшты, цi гэта мае якое значэньне цяпер? Я жанатая, але што з таго? Пакiньма гэта. Пра гэта потым. Ты-ж хiба ведаеш – нашыя не за гарамi. Блiзка ўжо. Дык мо сапраўды хочаш драпака даць? Чаго-ж у Касьцюковiчы? Мяне ня бойся. Гавары. Я з табою нарасхлiст.

Падыйшла i, ужо трохi ап'янелая, абвалiлася на мяне.

– Гапа, паслухй мяне. Ты пытаешся – чаго ў Касьцюковiчы? Хачу пакiнуць Мокрае. Назаўсёды. З бацькамi i з...

– Са мною? Дурылка, нiкуды ня йдзi. Заставайся ў мяне.

– Пачакай, Гапа. Раскажы ты. Як ты жывеш? Што новага ў цябе? Мне цiкава.

– Ты нейкiм багамольцам стаў.

Села на сваё мейсца.

– Дай я табе яшчэ падальлю. А сама я ўжо ап'янелая. Кажаш, хочаш пакiнуць Мокрае? Я таксама хацела-б выбрацца адсюль. Збрыдла. Коцiк, паедзем з табою ў Менск? Хацела-б туды. Можа-б я пабачыла свайго, калi ён – малюся – жыў. Возьмеш мяне? Куды-ж мне адной?

Села мне на каленi. Закiнула рукi за шыю.

– Нiкуды ня пушчу. У Менск... у Менск. – Цалуе. Прыпала да маiх грудзей. Я стамiлася, Мiкола. Я памагала нашым у лесе. Колькi магла. Шкада iх. Але-ж i сябе шкада. Ты шкадуеш мяне? – Утуляецца. – Колькi ўсякага ў iх! I ўсё страшное. Не магу прымiрыцца. Ты-ж мо чуў, што Вяркеева няма ў жывых? Дзесьцi iх закуталi. Божачка. Гэта-ж i твой таварыш.

Ейнае "гэта-ж i твой таварыш" ацьвярозiла мяне. Я ўзьняўся з крэсла, адвёўшы Гапкiны рукi.

– Хочаш мо чым падсiлкавацца?

– Дзякую, Гапа. Я пайду. Мне трэба, Гапа. Дзякую за пачастунак.

Абнiмаю яе крэпка-крэпка. Цалую. Гарну да грудзей. Прытуляю ў сьцiшнасьцi i жарсьцi. Яна супакоiлася. У супакоенасьцi самi па сабе пайшлi ў яе сьлёзы. Яны заблiшчэлi на ейных вейках, калi, вызвалiўшыся з маiх абдымкаў, яна паглядзела на мяне.

– Мiколка, iдзi, куды йдзеш. Трымаць цябе ня буду. Мо стрэнемся ў Менску?

I кiнулася яшчэ раз мне на грудзi. Апамятавалася. Падала руку. Я накiраваўся да дзьвярэй i, спынiўшыся на момант у цiхiм разьвiтальным паклоне, выйшаў.

У Касьцюковiчах я атрымаў месца бухгальтара на маслазаводе. З гэтага заводу ўцёк бухгальтар, забраўшы з сабою ўсю выручку. Мне далi ягоныя бухгальтарскiя кнiгi i папрасiлi адразу-ж распачаць працу. У нейкiм напоўразбураным будынку адвялi мне кватэру, вялiкi пусты пакой, накшталт нейкай салi, бяз кухнi, вады, ложкаў i ўсяго iншага, патрэбнага для жыцьця. Паставiлi толькi стол, з канапай побач. На гэтым стале я й пачаў разглядаць бухгальтарскiя кнiгi. Гартаў iх, углядаўся ў запiсы. зробленыя папярэднiм бухгальтарам, гартаў i нiчога не разумеў – дзе дэбiт, дзе крэдыт. Дырэктар маслазаводу – падазроны для мяне чалавек – у першыя днi на коратка заходзiў да мяне паглядзець што я за бухгальтар. Як ён паяўляўся ў дзьвярох, я пачынаў ляскаць на сваiм лiчыльнiку косткамi, ганяючы iх направа i налева, каб паказаць, што я нешта раблю, але па тым, як я гэта раблю, дырэктар, бязумоўна, здагадваўся, што я нiколi ня трымаў у сваiх руках гэтай прылады. Запытаецца ў мяне пра што-небудзь, коратка i суха, i пойдзе, а я застаюся сядзець над кнiгамi, спрабуючы разабрацца ў iх. Дырэктар папрасiў мяне зрабiць нешта накшталт рэвiзii, праверыць па кнiгах, што там i як. Колькi я нi бiўся, у мяне нiчога ня выходзiла. Нiяк ня мог праверыць балансу: кожны раз на лiчыльнiку ў мяне атрымлiвалася розная, ня тая самая лiчба. Падлiчваю адзiн i той-жа слупок па некалькi разоў, а вынiковая лiчба ўсякi раз не сыходзiцца. Стамляюся. Кiдаю. Пачынаю зноў. Нарэшце, пераконваюся, што гэта праца мне не па плячы. Асаблiва занепакоiўся, калi пачуў, што мой дырэктар маслазаводу быў у супалцы з сваiм папярэднiм – што ўцёк – бухгальтарам i што ён узяў мяне, недасьведчанага чалавека, у надзеi што iхнай афэры я не раскрыю, а яшчэ больш заблытаю i такiм парадкам магу яшчэ сам улезьцi ў гэта нячыстае дзела. Кляну сябе, што прыняў гэтую працу, хоць нiякiх iншых магчымасьцяў у мяне i ня было. Балазе, што мне паабяцалi кватэру, пiльна патрэбную мне. Удзень я б'юся над кнiгамi, а ўвечары – хоць задавiся. Сяджу адзiн у сваёй кватэры-пустэльнi. Ня ведаю, дзе дзецца. Баюся тут спаць. А лягу – сплю трывожна, мармычу, крычу, у сьне шукаю пры сабе Дусю, грабаю рукамi, а яе няма. Пуста. Яна мусiла-б ужо й быць. Але, вiдаць, нейкая затрымка, ды й не так лёгка выбрацца адтуль. Шкадую, што ня прыйшоў сюды разам з ёю. Як яна можа з дзiцем дабрацца сюды? Не дадумаў. Ня ўлiчыў усiх абставiнаў. Сапраўды, пакiнуў на "страд". Безадказна. Нясур'ёзна. Не памужчынску. У часе абеду забягаю на рынак – можа прыпадкам пабачу каго з Мокрага. Прыходзяць-жа сюды, каб здабыць што, з самых далёкiх куткоў, пераважна за сольлю. Ды нiкога з сваiх на рынку ня бачу i, занепакоены, iду назад, у сваю багадзельню. Саджуся за мае кнiгi. Гляджу ў iх, а думаю пра iншае, пра тых, каго са мною няма, а мусiлi-б ужо быць. Прачынаюся рана. Бягу на дарогу, што йдзе з Сьцюдзянца, паглядзець – можа йдуць яны, усе разам, з Дусяй. Нi па якой iншай дарозе яны ня могуць iсьцi. Ад Сьцюдзянца сюды толькi дзьве вярсты i гэта ўжо самы бясьпечны адцiнак дарогi. Пабачыў-бы iх, каб iшлi, але ня йдуць. Няма. Пануры, вяртаюся назад. За сваю бухгальтэрыю не бяруся ўжо. Знайшоў тры ложкi i матрацы да iх – прыйдуць, будзе на чым легчы. Але ня прыходзяць. Настае дзень, бягу зноў на дарогу i зноў – няма. Мокрае патанула ў нейкiм мроiве, хачу ўявiць яго, а яно – як па-за сьветам, як няма яго. А то наадварот – зырка бачу ў сваёй уяве то Дусю, як яна iдзе з дзiцем сюды, то бацькоў i сястру з клумкамi за сьпiною. Але гэта толькi ўява. Iх няма. А тут, у мястэчку, усё болей i болей нарастае трывога – чуцён фронт. Вязуць параненых, здаецца толькi што падабраных з поля бiтвы. Мой дырэктар маслазаводу патайна рыхтуецца да адступу, зафрахтаваў сабе цэлы вагон, каб калi надыйдзе той час, пакiнуць Касьцюковiчы з усiм сваiм скарбам. Ходзяць самыя розныя чуткi: немцы ўжо пакiдаюць Фэльдкамэндатуру, раённае начальства гатова змыцца ў кожную хвiлiну, палiцыя перабегла да партызанаў, на цягнiк бяруць толькi тых, хто гэтага даможыцца. А я? Я нiкога тут ня ведаю i мяне нiхто. У мяне нiякiх сувязяў. Я чуюся тут чужым i ўсё тут для мяне чужое.

Ня спаў усю ноч. А настала ранiца – усхапiўся. Ня ўмыўшыся, бягу на Сьцюдзянецкую дарогу. Яшчэ рана – нiхто ня едзе i ня йдзе. Толькi я на гэтай дарозе – iду, наблiжаюся да Сьцюдзянца. З вёскi выходзяць i выяжджаюць. I сярод тых, хто выходзiць – бачу бацьку з каровай на повадзе, а за iм – мацi i сястру. Убачыўшы iх, ня столькi ад радасьцi, колькi ад жалю хлынулi сьлёзы. За iх, пакутных.

Прывёў на сваю "кватэру". На агародзе навязалi карову. Увайшлi. Сястра азiрнулася – i ня вытрымала. Бацька моўчкi зьнiмае з сваiх плячэй хатулi. Мацi, паставiўшы свае клумкi на падлозе, выйшла нарваць на агародзе травы для каровы.

На стол сястра кладзе хлеб, некалькi вараных яек, агурэц, памiдор. Вярнулася з агароду й мацi. Селi за стол. I ня можам дакрануцца да яды – рукi не бяруцца за яе: сьцiснулася, закамянела душа. Пры кожным глытку – глытаюцца i сьлёзы. Калi ацiхлi, сястра першая парушыла маўклiню. Расказвае, як яны йшлi. Гаворыць – пакiнулi хату, калi ўжо сьцямнела. Iшлi ўсю ноч. Мусiлi часта спыняцца, каб даць адпачынак карове. Ранiца застала на паўдарозе. З паўдарогi iшлi ўжо пры сьветлым. Баялiся, што дзе-небудзь нагоняць цi перастрэнуць. Пра Дусю сястра не гаворыць нiчога, хоць i бачыць, што я з нецярпеньнем жду слова i пра яе. Нарэшце, сястра пачала i пра Дусю. Кажа: