Текст книги "I той дзень надыйшоў (на белорусском языке)"

Автор книги: Масей Седнев

сообщить о нарушении

Текущая страница: 4 (всего у книги 16 страниц)

Пiлiпава хата стаiць над рэчкаю, насупраць нашай. Наша на адным баку рэчкi, Пiлiпава – на другiм. Як тая, так i другая – на ўзгорках i адлегласьць памiж iмi невялiкая. Калi ня йсьцi праз мост, а наўпрасткi, праз рэчку, дык тую адлегласьць можна пакрыць за хвiлiну – сiгануў, i ты ўжо на тым баку. Як я хадзiў з Ягорам у нашу пачатковую школу, дык iдучы да яго, каб разам iсьцi з iм, я нiколi ня йшоў праз мост, толькi праз рэчку. Рэчка была на месцы пераходу вузенькай i плыткай, i я лёгка перабягаў яе па бервяну, што было пакладзена праз яе. Зiмою-ж рэчка замярзала, дык было яшчэ лацьвей. З нашага вакна, што на рэчку, можна бачыць два вакны ў Пiлiпавай хаце. Я заўсёды люблю глядзець на iх, калi заходзiць сонца. Тады вокны гараць, ахопленыя полымем.

Рэчка памiж нашымi хатамi густа парасла вербалозам i дзецi, заседзеўшыся за зiму ў хаце, гуляюць тут вясною ў хованкi. Тут ёсьць вельмi ўтульныя, зарослыя травой, мясьцiны. На iх можна паляжаць, загарэць на сонцы.

З вакна бачу, як да Пiлiпа iдуць госьцi. Пасьвяточнаму ўбраныя – маладыя i старэйшыя. Нешта нясуць з сабою. Валяць як на кiрмаш. Але я знарок не сьпяшаюся, хоць мяне й цягне туды. Ды й сястра яшчэ не гатовая, усё прыстройвае – i ўсё ня можа – перад люстэркам прычоску.

Адазваўся гармонiк у Пiлiпавай хаце, вясёлае рэха пакацiлася па рэчцы значыць, прыйшлi скамарохi. Ударылi ў бубен i маё сэрца скалынулася ў салодкай трывозе.

Нарэшце, мы выбралiся з сястрой. Iдзём праз мост, сястра баiцца запылiць бацiнкi, ступае асьцярожна. Яна малая, прыгожая, стройная, з кветкамi ў руках. Iдзе як-бы ў царкву, сьцiплая, прыўзьнята-засяроджаная. Мне чамусьцi шкада яе. Шкада, што яна такая прыгожая i добрая. Я хацеў-бы, каб гэта было ейнае вясельле. Але мая сястра ня хоча выходзiць за абы каго. Сваталiся ўжо – не захацела, не пайшла. I ў першы раз, i ў другi.

Перад Пiлiпавай хатай чыста падмецена вулiца – тут, думаю, будуць танцаваць. Вынесены стол з двума крэсламi побач. Дзень – як таго хацелася: сонечны. Сонца ўжо на самай сваёй вышынi.

Уваходзiм у хату. Хiма адразу перахапiла нас, вядзе да стала на покуце. Сястра, паставiўшы кветкi на стол i прывiтаўшыся з Эмай i Ягорам, адыходзiць на дзявочую старану. Я саджуся за стол, як хацела Хiма – побач Ягора. З другога боку, побач мяне будзе сядзець – яго яшчэ няма – старшыня сельсавету. Гэта мне ня вельмi падабаецца. Ня вiдаць яшчэ i Вяркеева. Але ён казаў будзе. За сталом таксама фiнагент i капэратар, Ягорава радня – старыя i маладыя, мужчыны i жанчыны, незнаёмая для мяне маладая пара – усяго ўцiснулася тут чалавек пятнаццаць. Да стала прыстаўленыя, апрача крэслаў, услончыкi, розныя скрынкi. Шмат чаго з гэтага было прынесена гасьцьмi. Паўз сьцен стаялi яшчэ сталы. Пасярэдзiне-ж хаты стаяў даўжэзны стол, густа заселены i застаўлены бутэлькамi. З правага боку ад стала, што на покуце, сядзелi скамарохi з гармоняй, скрыпкай i бубнам.

Пiлiп хадзiў ад стала да стала, прывiтваў гасьцей, глядзеў, каму чаго не хапае, дапамагаў жонцы. Той ня было супыну – падавала на стол ежу, талеркi, нажы, вiдэльцы, прыймала гасьцей, што ўсё яшчэ напаўнялi i так ужо перапоўненую хату. Госьцi яшчэ ўстрымлiвалiся есьцi i пiць, гаманiлi, жартавалi, сьмяялiся, чакалi пакуль нехта павядзе рэй, падасьць каманду, але каманды той усё ня было, гаспадары былi паглынутыя сваiм жаданьнем дагадзiць гасьцям нагэтулькi, што забылiся знайсьцi распарадчыка, якi мог-бы весьцi вясельле, калi i не па старому звычаю, дык хоць надаваў-бы яму нейкi лад i зладжанасьць. Госьцi аглядвалiся, цi ня ўзьнiмецца хто на покуцi – пара-ж пачынаць. Маладыя пачувалiся няёмка, на iх была зьвернутая ўся ўвага. Нарэшце, вярнуўся да свайго стала на покуце Пiлiп, узяў напоўненую шклянку i, узьняўшы яе, акiнуў вачыма гасьцей. Тыя, угледзеўшы яго, сьцiхлi. Пiлiп пачаў:

– Ета я хачу сказаць, дарагiя госьцiчкi, што мы ета рады, што вы не пагрэбвалi намi i прышлi. Не абяссудзьце, калi што ня так. Дык ета пажылаем нашым маладым, – Хiма падыйдзi й ты! – нашым дзецям сыгласнай i шчаслiвый сумесный жысьцi. Прашу ета ўсiх дружна выпiць за ета.

Хiма, стоячы побач мужа, дадала, хрысьцячыся на iконы ў покуце:

– Памажы iм, Божанька...

Яна нешта яшчэ шаптала, як малiтву. Госьцi весела i дружна, з пажаданьнямi шчасьця маладым, хто ўзьняўшыся, хто седзячы, радыя, што, нарэшце, быў дадзены ход справе, выпiлi за маладых, крыкнулi "Горка!" Ды Эма неяк упарцiлася, ня надта ахвотна цалавалася з Ягорам, калi той першым падстаўляў вусны.

– Што ета яна? – не пасаромiўся нехта выгукнуць. – Гарманiст, давай, братка!

Скамарохi адказалi дружнай, залiхвацкай музыкай. Пачалiся частыя тосты. Не разабраць, хто што гаворыць. Тлумна. Весела.

На парозе паказаўся старшыня сельсавету з Вяркеевым. Хiма, падляцеўшы да iх, павяла ўвайшоўшых да стала на покуце. Старшыня, iдучы, вiтаўся з усiмi, матляючы галавой направа i налева. Вяркееў iшоў сьледам за iм. Старшыня ўсеўся ля мяне, ня прывiтаўшыся са мною. Я ня надта рады быў ягонаму суседству. Вяркееву ня было месца, але бабы, ап'янеўшыя ўжо, уцiснулi яго мiж сабой.

Старшынi ўлiлi ў шклянку i ён – нi з бухты-барахты, – узьняўшыся, нацэлiўся гаварыць прамову. Госьцi прыцiхлi – будзе-ж гаварыць старшыня. I старшыня пачаў:

– Спiрва пыспасiбкаю ета Пiлiпу i Хiме, што й мяне нi прамiнулi. Быльшая чэсьць для мяне быць тут. Стыршыню нi любяць, но прiглашаюць (на хаце зарагаталi). Ета я знаю. Но Пiлiп чылавек наш, хырошый чалавек, пыддзержываець савецкую ўласьць на ўсiх яе крутых пываротах. Пiлiп первый пашоў у калгас, аддаў увесь свой скот. Нi шэпчыцца па завугольлю. Пiлiп савецкiй, хрiсцiянскiй чылавек. Пiлiп сямейсьцьвенный чылавек. Я ўжо не гаварю пра Хiму. Таварiшчы, Хiма залатэй чылавек – яны выгыдавалi дзяцей. Дык вып'ем ета за харошых бацькоў – Пiлiпа i Хiму.

Старшыня, асушыўшы, стукнуў дном парожняй шклянкi аб стол – паставiў.

– Таварiшчы, цяперь ета хачу прыздравiць нашых маладых. Харошая пара. Красiвая пара! Можна сказаць, смычка дзяреўнi з горадам (сьмех). Смычка крiсьцьянства з прылiтарiятам! Маладзец. Ягор! Нi павёў сваю к папу. Прывёў к нам, у сiльсавет, зарыгiстравацца. Так ета i нада! Пасавецкаму. А што-ж там! Ат чыстага серца ета прыздраўляю вас, Ягор i Эма, жылаю вам харошэй, шчасьлiвый, мiрный жысьцi (што-б нi бiлiся!). Любiце адзiн аднаго, дзяцей ныжывайце i нас нi забывайце. Вып'ем ета, пакуль яны не пайшлi ў клець, за маладажонаў!

Узьняўшы налiтую ўжо для яго шклянку, старшыня дыхам асушыў яе i высока ўзьнятай, ударыў ёю аб падлогу, – эфэкт быў поўны. Старшыня сеў i, заядаючы, зьвярнуўся да мяне:

– Ну, а ты чаго сядзiш куцьцёй – нi бэ, нi мэ? Тост быў, а ты й нi пiў? Не, так, таварiшч пiсацель, ня пойдзiць! Якей-жа ты пiсацiль, калi ня п'еш? Пiсацiлi п'юць. На тое-ж яны й пiсацiлi.

Налiў сабе i, ня пытаючыся, падлiў мне. Падагрэты, пад ягонай прынукай, я выпiў да дна поўную шклянку "пшанiчнай". (Гэтую гарэлку прынёс – некалькi бутэлек – капэратар.) Чую, як заклала вушы, цёплы струмень пайшоў па жылах, аж да самых пят. Да мяне даходзiць – як на вялiкай адлегласьцi – прыглушаны гуд на хаце i ўдар бубну. Мне лёгка, радасна, я ўжо не саромлюся, я ўжо не "куцьця", я ўжо нiчога не баюся. Я – п'яны. Я хачу гаварыць, але не з старшынёй, у маiм п'яным мазгу нядрэмны кантралёр падказвае мне не гаварыць з iм, высьцерагацца яго. Балазе ён ушчаў гаворку з Ягоравай цёткай, што сядзела насупраць яго. Эма падсоўвае мне талерку, каб я закусваў, але гэтага я добра ня ўспрымаю, дакрануся толькi да ежы i забываю – ня ем. Я хачу гаварыць, гаварыць, гаварыць. Мне сьмешна й добра. Бубен ня сьцiхае – б'е. Пэўна, я ўсё-ткi п'яны. Хачу вылезьцi з-за стала – мне дрэнна. Эма падае мне руку памагае вылезьцi. Гаворыць, якая ў мяне цёплая, далiкатная рука, у Ягора шурпатая, Ягор – ФЗУ. Хоча са мной танцаваць, а я ледзьве стаю на нагах. Нехта гаворыць: "Набраўся ўжо", "Зялёны яшчэ". А што мне тое, пра што яны гавораць. Няхай гавораць! Пашлi яны к чорту!

Ягор бярэ мяне ў ахапак, чую ягоныя "шурпатыя рукi". Хоча вынесьцi мяне ў сенцы, на прахалоду. Скулу! Не панясеш! Адштурхнуў яго. Набегла Хiма: "Штой-та вы, даражэнькiя?" Дае мне выпiць расолу. Я не бяру. Нашто мне расол? Я ўжо не п'яны. Iду к сталу на сваё месца. Налiваю сабе гарэлкi.

– Во цяперь ты пiсацiль, – узьнiмае сваю шклянку старшыня сельсавету. Хоча са мною чокнуцца, а я ўжо выпiў. Не хачу чокацца з iм. Эма дражнiць Ягора: кормiць мяне. I цяпер я слухаю яе – ем. Але – не! Я не хачу дражнiць Ягора! Мне не патрэбная ягоная Эма! Мне добра самому. Я хачу паказаць, што я не "зялёны", што я не "набраўся" – магу выпiць яшчэ болей. Налiваю сабе. П'ю. Слухаю Эму – ем. У мяне вялiкi апэтыт. П'ю i закусваю. Гарэлка мяне не бярэ. Магу танцаваць. Запрашаю Эму, але яе перахоплiвае Ягор. Стаю ў нерашучасьцi. Да мяне падбягае з кругу, пакiнуўшы сваю сяброўку, адна маладзiца, валачэ мяне, п'яная, танцаваць, i я пайшоў. Я танцую ня толькi з ёю – жартуючы, мяне адбiраюць ад яе, галоднай, iншыя – у крузе амаль што адны жанчыны. Мужчыны сядзяць за сталом – п'юць, гамоняць, сьпяваюць. Бабы, як ачмурэлыя, трэпяцца шмоцьцем у танцы, цiснуцца, цалуюцца, абнiмаюць адна адную. Адкуль у iх такая сiла? Скончыцца танец – цягнуць мяне за стол, даюць мне пiць, п'юць самi, падносяць мне закуску на кончыку нажа. Цягнуць зноў у танец. I мне добра з iмi. I сораму няма ў мяне. Танцую. Абнiмаюся. А што-ж там? Я – п'яны. Аж бачу – ля загнету стаiць з сваiмi таварышкамi Дуся. Глядзiць! Яна ўсё бачыла! Калi яна прыйшла? Адкуль? Як я ня ўгледзеў яе? Спрабую ўсьмiхнуцца ёй, хачу загаварыць, але мая няўрымсьлiвая маладзiца, абхапiўшы мяне двума рукамi на поясе i адкiнуўшы назад сваю галаву, кружыць мяне нясьцiханна, не адпушчае. Я зьбянтэжаны. Ня ведаю, што рабiць... Калi мы, кружымся, праходзiм па кругу паўз Дусi, яна адварочваецца, загаворвае з сваiмi таварышкамi. Косы ў яе iльсьняцца, бровы ўзьнятыя, пагляд кiдкi, строгi. У новым сьвяточным адзеньнi, яна нявымоўна прыгожая. Скончыўся танец, я вырываюся з рук мае маладзiцы, падыходжу да Дусi, а яна з сваiмi таварышкамi – за парог, на вулiцу! Там поўна моладзi – хлопцаў i дзяўчат. Танцуюць. Скамарохi сядзяць на лаўцы ў хаце памiж адчыненымi вокнамi i iхная музыка чутная як у хаце, гэтак i на вулiцы. Я хачу таксама iсьцi на вулiцу – мне душна. Але мая маладзiца ўчапiлася за мяне не на жарт.

– Ты ня хочаш мяне?

Цягне да стала. Цалуе. Бачу – вылазяць з-за стала старшыня i Вяркееў. Iдуць да выхаду паўз мяне. Мяне не зачапляюць. Чорт з iмi – няхай iдуць! Саджуся з маёй маладзiцай за ейны стол. Маё месца на покуце даўно страчана. Там сядзяць яшчэ фiнагент i капэратар. Яны не танцуюць – п'юць. Да iх прысеў i сам гаспадар. Хiма-ж усё глядзiць за гасьцьмi, ходзiць ля сталоў, выяўна мной не задаволеная – на мяне не глядзiць, як-бы не прыкмячае. Ёй, вiдаць, не падабаецца, што я сяджу з малодкай, танцую з ёй, дазваляю, каб мяне цалавалi. Мусiць яшчэ й таму, што не сяджу з Ягорам, не знаходжу з iм, колiшнiм таварышам, гаворкi.

У хаце духата. Цяснота. Хатай апанавалi жанчыны. Ап'янеўшыя, яны ўдарылiся ў танцы, але з мужчын мала хто з iмi танцуе i бальшыня з iх, абняўшыся, танцуюць самi з сабой. Нас такiх, як я, толькi некалькi. Бабы замучылi i скамарохаў – iм грай i грай бесьперастанку.

I скамарохi выйшлi з хаты граць на вулiцу. Сонца ўжо нiзка – не пячэ. На вулiцы правеўней, больш прастору. Але жанчыны на вулiцу ня йдуць – iм у хаце ўтульней, зацiшней, да таго-ж у цясноце мала хто бачыць, што яны вытвараюць. Апроч таго, яны саромяцца дзяўчат – усё-ж яны бабы, а ня дзеўкi i на вулiцы ў iх меней шанцаў падчапiць хлапца.

Ад сваёй маладзiцы я ўсё-ткi адкараскаўся – пайшоў танцаваць з дзяўчатамi на вулiцу. Перад тым як выйсьцi, выпiў для храбрасьцi: iдзеш-жа на вулiцу, на сьвятло дзённае, там ты на воку ў людзей. Ня тое, што ў хаце, сярод п'яных, у клуме i ў паўзмроку. Вось каб нi на што не зважаць i выпiў.

На вулiцы, пад самай хатай, поўна народу. Пераважна моладзь. На вясельле яна прыходзiць незапрошанай. Вясельле маладых, значыць i яны тут. У iх таксама некалi будзе вясельле.

Дзяўчаты стаяць на адным, хлопцы на другiм баку. Так ужо заведзена. Скамарохi – за сталом. Сярод дзяўчат бачу сястру i Дусю з таварышкамi. Сястра, угледзеўшы, падыходзiць да мяне:

– Цi ета ты здурнеў – ты-ж п'яны! Асаромiшся!

– Нiчога, сястрыца, я ў парадку.

Стаю. Разглядаюся. Пачаўся танец. Граюць падыспань. Я не пайду запрашаць. Падыспань не танцую. Яшчэ многа дзяўчат незапрошаных – стаяць у чаканьнi кавалераў. Я ня люблю гэтага слова – кавалер. Я не кавалер i ня ўмею быць кавалерам. Пайшлi яны к чорту ўсе кавалеры! Мы – хлопцы.

Эма выйшла з хаты i, адшукаўшы вачыма Дусю, запрашае яе танцаваць. Тая, бачу, не пагаджаецца. Але Эма цягне яе за абедзьве рукi ў круг, прыпяваючы:

Ай, падыспанец

харошанькiй танец.

Дуся, нясьмелая, выходзiць. Напачатку ў яе ня ладзiцца. Ды хутка яна пачынае патрапляць, i я, гледзячы на яе, зайздрошчу ейнаму ўменьню, ейным зграбным рухам. Эму, падыйшоўшы, зьмянiў Ягор, але танцаваў з сястрычкай няўдала – ня ўмеў. Я ўжо, прыгледзеўшыся, мог-бы хiба ляпей за яго. Iду падмянiць Ягора. Той уступае мне сястрычку, а яна – наўцёкi ад мяне...

Вясельле вiруе, ня спыняецца. Наадварот – у прадчуваньнi свайго канца набывае яшчэ большую сiлу. Пачалi танцаваць i тыя, што не танцавалi, саромiлiся. Цяпер, калi ўжо пашарэла, пачаў узьнiмацца ў нiзiне, над рэчкай, туман, папоўз на вулiцу i ахутаў неўзаметку Пiлiпаву хату. Налезла ў круг гэтулькi, што не разьбярэш, хто з кiм танцуе. Нясьмелыя, у сутунках яны сталi сьмелыя, акрыленыя, яны аказалiся найлепшымi танцорамi. У iх абудзiлася нязвычайная здольнасьць у заляцаньнi. Гэта настала iхная пара. Дзе падзелася iхная сьцiпласьць?

Музыкантаў пояць, кормяць, цалуюць, каб яны гралi задзiрасьцей i ня думалi канчаць. Ходзiць ходарам хата – там таксама ня сьцiхае бабскае вясельле. Зрэшты, у iх там свая, бабская капэля. Яны, здурэўшы, граюць самi сабе – на качулках, на талерках, на сваiх вуснах, на ўсiм, што пападзе iм пад рукi. Нехта з мужчын – трэба-ж, каб быў i бубен! – пярыць лыжкай у заслонку.

Нутро маё, спаленае гарэлкай, просiць пiць – сапраўды, я перабраў: глытаю i не наглытаюся вады – цёплая, i я нiяк не магу спатолiць свае смагi. Смага. Смага. Смага. Я ня ведаю, чым яе патушыць. Я сёньня надзвычайны. Я нiколi яшчэ ня быў такiм. Я п'яны i ня толькi ад гарэлкi. Мне падабаецца, што я п'яны. Мне гэтак хораша, быццам я толькi цяпер нарадзiўся. Я радуюся, што да мяне прыйшоў посьпех. Мне здаецца, што я ўсё магу, што мне ўсё даступна. Ад усьведамленьня гэтага я здаюся самому сабе куды важнейшым, чымся я ёсьць на самай справе.

Але хто гэта бярэ мяне ззаду за плечы, дыхае на мяне, абдае валасамi, абнiмае, шэпча, тулiцца? Маладзiца? Я хапаюся за яе, iду з ёю. За ёю. Некуды ўнiз. Да рэчкi. Далей i далей. Займае дух. Яна то йдзе, то прысядае. Яе забiрае нясьцерп. У жарсьцi прылiпае да мяне. Не можа йсьцi, гатовая павалiцца, як ачмурэлая. А трава – дываном. I мы ў траве...

З вулiцы дайшоў да слыху бубен. I, узьняўшыся, сьпяшаюся назад, да грамады, а мне наперарэз постаць у белым – Дуся! Яшчэ не ачомаўся, як яна, скочыўшы, павiсла мне на шыi. Як малую, у страху i радасьцi прытуляю яе. Яна калоцiцца, як ад холаду. Хачу спусьцiць яе з рук, а яна яшчэ больш прыклейваецца.

– Нясi мяне. Мне добра ў цябе. Я хачу, каб ты нёс мяне i нёс. Мне добра, калi ты мяне нясеш.

I я нёс яе, як падарунак, як найбольшы здабытак. I мне было, як нiколi добра, i ў мяне адпала засмучэньне, i душа мая ачышчалася ад грэху.

Перад ейнаю хатаю яна зьлезла з маiх рук.

На вулiцы, за хатаю, яшчэ бiлi ў бубен, але зморана i глуха – як у бочку.

Мы ўвайшлi ў хату. Гасьцей ужо ня было. Толькi свае.

– Дзе ета вы так былi? От добранька, што прыйшлi, – ласкава сустрэла нас Дусiна мацi. – Пасядзiм. Пагаворым спакойна. А ўбiраць ужо будзем заўтра.

Прыглядаючыся да Дусi:

– Чаго ета ты такая смутная? Масеевiч, прысядзь за стол. Можа яшчэ захочаш выпiць цi зьесьцi. I ты таксама, Дуся.

За сталом сядзелi Пiлiп i Ягор з Эмаю. Яны заўтра ад'яжджаюць. Сьпяшаюцца на працу. На станцыю iх адвязе Пiлiп. Я пагадзiўся сесьцi за стол дзеля ветлiвасьцi. Гавару з Ягорам, распытваю яго пра ягоныя пляны, калi ён зноў будзе ў Мокрым, можа напiсаў-бы калi, а ў самога ў мяне на душы зусiм iншае я чую побач Дусю, маўклiвую, задуменную. Мне здаецца, што яна ня слухае, што я гавару – думае пра сваё. Гэта мучыць мяне, хоць ведаю, што зачапiць яна мяне цяпер ня можа.

Мне лепей-бы пайсьцi цяпер ад iх. Я хачу цяпер быць сам з сабою. Выказваю яшчэ раз мае найлепшыя пажаданьнi Ягору i Эме. Гавару Ягору, што мне было прыемна сустрэцца з iм пасьля столькiх год, пазнаёмiцца з ягонай абраньнiцай. Дзякую гаспадаром за гасьцiннасьць. Зьбiраюся выходзiць, толькi ня ведаю, як разьвiтацца з Дусяй. Стаю ля парогу. Маруджу. Яна застаецца сядзець за сталом.

– Дуся, ты не пачцiвая. Хоць-бы разьвiталася з Масеевiчам.

– Мамачка, я ўжо разьвiталася.

Падыйшла да мяне i – з выглядам быццам гэта загадала ёй мацi – падала мне руку. Я ўзяў яе ў абедзьве свае, глянуўшы ёй у вочы. Яна зьлёгку ўсьмiхнулася, не забiраючы ад мяне свае рукi. Запыталася:

– Табе спадабалася наша вясельле? Табе было добра ў нас?

– Вельмi добра.

Адпусьцiў ейную руку. Пакланiўшыся ўсiм, сказаў:

– Добрай ночы. Шчыра дзякую.

– Заходзь, Масеевiч, да нас. Ня чужайся. От шкада – тваiх радзiцеляў ня было ў нас, – сказала на разьвiтаньне Хiма.

Я не пайшоў на мост. Ад Пiлiпавай хаты спусьцiўся ўнiз, на рэчку. Перайшоў яе па бервяну. Iду праз хмызьнякi па мурожнай траве. "Няўжо Дуся бачыла тут мяне з ёю?"

У хату не заходжу. Лёг на свой ложак у сенцах. Сястра, канешне, ужо ў хаце. Прыйшла раней мяне.

Цяжка перадаць усё тое, што я перадумаў, лежачы ў пасьцелi. Я нiколi яшчэ так ня думаў пра жыцьцё, пра сябе. Я ўсё яшчэ быў недарослым. Сёньня я ўжо дарослы, стаўся такiм толькi некалькi гадзiн таму назад. I гэтая мая даросласьць як-бы падказвае мне: я мушу задумацца над сабой. Я быў у сваiх бацькоў пад iхнай аховай i мне ня трэба было думаць. Цяпер хата адыходзiць ад мяне, бацькоўская апека канчаецца. Яны ў страху, што iхнай апекi цяпер недастаткова, каб уберагчы мяне, што нада мною стаў мой уласны лёс, што я ўжо падуладны свайму лёсу i ўсё залежыць цяпер ад таго, наколькi я спраўлюся з iм, калi спраўлюся наагул. Я ўжо за парогам бацькоўскай хаты. I мне, як нiколi, робiцца шкада сваiх бацькоў. Больш таго – у мяне страх за iх. Я баюся, што iх напаткае тая-ж фатальнасьць, што й мяне. Мяне мучыць нейкая вiна перад бацькамi,. вiна, што ўзьнiмаецца ў мяне да ступенi грэху. А якi грэх? Мая вiна i грэх – гэта iхная памылка адносна мяне – памылка, якую я замацоўваў у iхным уяўленьнi пра мяне. Я падтрымлiваў у iхных вачох сябе такiм, якога яны хацелi бачыць. Цяпер я ўспрыймаю гэта, як грэх.

Я часта думаю над пытаньнем дабрынi. Цi добры я? Адказ у мяне атрымлiваецца хутчэй адмоўны. Але мяне ўспрыймаюць, як добрага. Напраўду-ж, я ня ведаю, цi гэта так. У кожным разе, я ўсюды i перад усiмi стараюся паказацца добрым. I гэта, думаю, губiць мяне. Я нiколi адкрыта i гнеўна не паўстаў супраць каго-небудзь цi супраць чаго-небудзь. Я не паказваю свайго характару. У мяне яго няма. Я хачу паказацца добрым перад усiмi. Але-ж тады мяне няма. Я ўвесь у адчуваньнях i яны, адчуваньнi, змушаюць мяне быць добрым з усiмi. Я ня люблю войстрых людзей, матэматычна пасьлядоўных, яны – цяжкiя для мяне. Але цi гэта азначае, што я – добры? Мой брат, напрыклад, у вачох бацькоў "нядобры" у яго ёсьць характар. Нязломны. Ён заўсёды адзiн i той-жа. Ён нязьменны. Я прыстасоўваюся. А ён – не. Ён усюды i заўсёды ён. Не таму, што ён хоча гэтак. Не, ён такi сам па сабе. Ён ёсьць. Мяне-ж няма. У маiм "я" мiльёны "я" i таму ў мяне няма "я". Няма мяне. Майго брата менш любяць, як мяне. Ён "нядобры". А якi ён добры на самай справе! Толькi нiхто гэтага ня ведае. Я цаню яго вышэй сябе. Але ён залiчае мяне да "ўгоднiкаў" i, магчыма, ня любiць мяне. Ён ня ведае, што я высока цаню яго. Ён ведае толькi, што я ўгоднiк, карыстаюся ў сям'i прывiлеямi. Ён таго ня ведае, што я саромлюся свайго ўгоднiцтва. Брат вывеў "угоднiк" з "угождать". Мне дагаджаюць. Мяне выдзяляюць, мяне больш любяць, мне даюць усё лепшае, нават падчас абеду мне даюць, напрыклад, не якое-небудзь, а любовае мяса, ня тлустае. Бацькi ведаюць, што ад "жырнага" мяса мяне можа вырваць. Я гiджуся. Я, бачаце, малiмоньнiк, мне давай толькi смачнае, любовае. Я ўгоднiк.

Раптоўная, як маланка, думка пра ўпаўнаважанага перарвала гэтыя мае дзiўныя разважаньнi. Упаўнаважаны закрэсьлiў у маёй памяцi ўсё, што адклалася ў ёй за перажыты дзень. Я адчуў, што я стаю на ростанi i што мне трэба ўсьведамiць хто я? што я? Упаўнаважаны паўстаў у маiх вачох гэтак зырка, што я мог разгледзiць у iм самую найдрабнейшую рысу. Найперш ён сам – нiзкi, камлюкаваты, прысадзiсты, цяжкi. Гэтае ўражаньне ўзмацняецца яшчэ ягонымi новымi падкоўкамi на абцасах. Галянiшчы, халявы ягоных ботаў даходзяць да самых каленяў i яны там закасаныя. Галiфэ, скуранка i ленiнская кепка на брытай галаве завяршаюць ягоны вобраз, надаюць яму такую суцэльнасьць, якая ня выклiкае сумлеву адносна ягонай зьлiтнасьцi. Лоб – пляскаты, вочы – у вузенькiх шчылiнах. Глядзiць праз iх – як сьмяецца. Ты ня бачыш неба ў iх яны замутненыя i схаваныя i таму ты ня можаш меркаваць аб зрухах ягонай душы. Што асаблiва ўражвае пры гэтым – ягоны ласкавы голас, што выклiкае цябе на шчырасьць з iм.

Вобраз упаўнаважанага як-бы спусьцiў заслону на сцэне майго дня, дзе я граў, i перавёў мяне ў другi плян – у плян начы. Вобраз гэты патушыў мой зыркi, шматфарбны дзень.

Я ўжо заснуў, я сплю, а мая душа ўсё жыве – жыве яшчэ яскравымi ўяўленьнямi, то радаснымi, то хмурымi, то трывожна-неспакойнымi.

Мне ўжо ня хочацца працаваць у калгасе. Але i сядзець у бацькоў i не працаваць я таксама не хачу. Мне трэба пакiдаць Мокрае. Выбiрацца. Куды? На Дальнi Ўсход, як радзiў фiнагент? Вяркееў гаворыць тое самае. Бацькi нiчога мне не падказваюць. Яны ня ведаюць самi, што ляпей – уцякаць мне, цi ехаць у Менск канчаць вучобу. А чаму ўцякаць? Мы-ж – не кулакi. Падатку вунь колькi год бацька не плацiў – вызваляўся як бядняк. У школу заўсёды сельсавет даваў мне даведку, што я – бядняцкага паходжаньня. Як бедняку, сельсавет танна прадаў бацьку хату кулака. Мы толькi коратка, перад самым калгасам, былi ўжо больш заможнымi, але-ж пад кулака нiяк не падыходзiлi. Дый цяпер-жа бацька калгасьнiк. З кулакамi расправiлiся, бацьку не зачапiлi. Дык чаго мае баяцца ягоны сын? Я-ж i не кантррэвалюцыянэр. Ды ўсё-ж бацька, урахаваўшы ўсё, быў за тое, каб я зьехаў, не варочаўся ў Менск. Шукаць мяне нiхто ня будзе. Уцяклi-ж з Мокрага кулакi i нiхто iх ня шукае. Нават ня так далёка – у Леспрамгасе зашылiся i сядзяць – нiхто iх ня выдае. Не папалiся пад гарачую руку, дык i жывуць сабе. А хто чакаў свайго лёсу, дык i дачакаўся – схапiлi. Гнояць турму цi мруць у тайзе.

Сягоньня дождж i калгас сядзiць у хаце. Недзе працуюць толькi на гумнах, на фэрме, або нешта робяць для сябе, радыя дажджу – на поле брыгадзiр не пагонiць. Бацька таксама ў хаце – робiць новыя калёсы, мацi шые, а сястра пабегла да свае таварышкi, радая выхадному.

Я надумаўся пайсьцi да Вяркеева – недзе дзецца. Хацеў было пiсаць, але ня пiшацца – выходзiць ня тое. Як не стараюся настроiць сябе на патрэбны лад лезе самата, яна пераходзiць у адчай i канчаецца бунтам, а хто такое возьме ў мяне? Я гэтым летам думаў напiсаць цыкль вершаў i здаць яго ў "Полымя рэвалюцыi". Ды як ты здасi яго? Самому нават боязна чытаць тое, што выйшла, а ня то што каму паказаць. Вяркееву я не прызнаюся, што я нешта напiсаў. Чытаў толькi Вусьцiну – некаму-ж хочацца прачытаць, i Вусьцiн мяне не падвядзе. Праўда, ён хвалiцца маiмi вершамi, асаблiва, калi бачыць iх надрукаванымi. Тое, што я чытаў яму, ня надта даходзiла да яго. Затое спадабаўся яму мой верш пра наступ на мяне "зялёнай злосьцi". У вёсцы я адчуваю сябе ў зялёным палоне, акружаны бязьлiтасным зяленiвам, што напiрае на мяне з усiх бакоў, займае прастору, ад яго не схаваешся, ад яго няма ратунку, яно, гэтае зяленiва, цягнецца, хоча схапiць цябе. I я хачу ўцячы ад гэтага наступу, ад гэтай "зялёнай злосьцi". Куды? У горад. У сталiцу. Там ёсьць вышэйшыя ўлады i яны мусяць спынiць гэты "разбой нямы", там высокiя дамы спыняць наступ "зялёнай злосьцi". Вусьцiн адразу запомнiў канцовую зваротку гэтага вершу i ўсюды дэклямаваў яе:

Там улады вышэйшыя ёсьць

спыняць гэты разбой нямы.

Там зялёную злосьць

затрымаюць высокiя дамы.

У Вяркеева была якраз Акулiна, i я памкнуўся быў пакiнуць iх адных, але Вяркееў затрымаў мяне i я – застаўся. Акулiна-ж – жывот у яе быў ужо надуты пасьпяшалася выйсьцi. Вяркееў прапанаваў мне паехаць разам з iм у Касьцюковiчы на настаўнiцкую канфэрэнцыю. Пазнаёмiшся з людзьмi. Прадстаўлю цябе начальству. Атрымаеш куды-небудзь у школу прызначэньне. Папрацуеш з год якi, адпачнеш, абабiшся трохi, а там i ў твой Менск. Думаю, усё-ткi ўцякаць табе нiкуды ня трэба. Куды табе гэтак сьпяшацца? Цi мо напiсаў што i сьпяшаешся здаць у друк?

Я нават абрадваўся прапанове Вяркеева паехаць на настаўнiцкую канфэрэнцыю i даў яму сваю згоду.

– Ну вось i добра. Старшыня дае каня i цялегу на зялезным хаду, засьмяяўся Вяркееў. – Выяжджаем рана. Дамовiлiся! Заходзь па мяне.

Да Касьцюковiчаў трыццаць пяць вёрст, i я падняўся досыць-такi рана. Зайшоў да Вяркеева – ён быў ужо сабраны.

"Цялега на зялезным хаду" чакала нас (учора Вяркееў нiчога не сказаў) на Пiлiпавым двары, гатовая да ад'езду. Значыць, Пiлiп павязе нас у Касцюковiчы. Ён ужо чакаў на нас. Забачыўшы нас, прывiтаўся:

– Добра, што не заспалiся. Валаводзiць ня будзем. Будзем запрагацца.

Пад павецьцю стаяў у хамуце стаеньнiк вараной масьцi. Дагледжаны, гладкi, аж блiшчыць, вiдаць, што стаiць на аўсе. На iм езьдзiць толькi начальства, уласна старшыня сельсавету.

"Цялега", ужо падмазаная, стаяла напагатове. На ёй сядзеньне на два чалавекi. Ззаду ў пiхцiры – свежаскошаная трава.

– Усё ўжо на мазi, – Пiлiп выцер рукi вехцем травы i кiнуў яго навотмаш. Сядайце, госьцейкi. Заедзем па "хазяiна".

"Сабака ўсё-ткi Вяркееў. Не сказаў, што з намi едзе старшыня сельсавету "хазяiн". Мог-бы, саскочыў-бы з "цялегi на зялезным хаду" i нiкуды-б не паехаў".

Калi выехаўшы на вулiцу я зiрнуў у бок Пiлiпавай хаты – у рашчыненае вакно, высунуўшыся да палавiны, глядзела Дуся. Усьмешлiвая, махала нам загарэлай па самы плячук рукой.

– Татка, вяртайцеся-ж хутчэй, – крычэла.

Невядома было, цi гэтая просьба была адрасавана толькi "татку", цi й нам. Напэўна, i нам. Я нiколi ня чуў, каб Дуся зьвярталася да свайго бацькi на "вы".

Ранiца пасьля ўчарашняга дажджу выдарылася росная, чыстая з туманам над рэчкай. З агародаў моцна тхне ўкропам, кмiнам, агуркамi, бульбоўнiкам. Хаты сьцiшна, адзiнока стаяць у сваёй дрымоце, як-бы пакiнутыя людзьмi. Пастух яшчэ не выганяў кароў. Як гэта хораша ўставаць рана, першым!

Спынiлiся перад новай хатай старшынi, лепшай у цэлай вёсцы, з вялiкiмi, сьветлымi вокнамi. Старшыня прывiтаўся, здавалася – толькi з Пiлiпам. Мая прысутнасьць яго нiколькi ня зьдзiвiла, значыцца, ён ужо ведаў, што i я буду. Бачу, яму недзе сесьцi, сядзеньне занятае намi. Яшчэ старшыня ня ўзьняўся на падножак, як я, асвабанiўшы для яго месца на сядзеньнi, сеў нiжэй, на мяшок з аўсом.

Рушылi, нарэшце, у дарогу. Конь, адгадаваны, выгуляны, панёс нас, не чакаючы Пiлiпавай прынукi. Ён бег, быццам рады быў, што вырваўся з стайнi. Пiлiп нат стрымлiваў яго, каб ня браў адразу гэтак прытка.

"Цялегу" нашу няшчадна кiдае на бакi, i старшыня з Вяркеевым, каб не звалiцца з сядзеньня, хапаюцца за ляскi. Мне-ж хоць-бы што – я сяджу ня так высока, мне мякка на аўсе. Маўчу, унураны, а яны (Вяркееў i старшыня былi для мяне сапраўды "яны") гавораць i гавораць, перастаюць, толькi, калi iх моцна кiдае на бакi. Заплюшчыўшы вочы, бачу Дусю ў вакне, усю залiтую ранiшнiм сонцам. Яно ўжо ўзышло i трымае Пiлiпаву хату, як у фокусе.

Праяжджаем Жаркi, вёску, дзе я некалi трымаў экзамен за тры клясы пачатковай школы. Калi гэта было? Здаецца даўно-даўно! А якая гэта была радасьць – вытрымаць першы ў тваiм жыцьцi экзамен! Быў такi-ж сонечны дзень, як i сёньня. Разам з сваiмi настаўнiкамi прыйшлi здаваць экзамен вучнi з суседнiх пачатковых школаў. Ня шмат iх было, хлопчыкаў i дзяўчатак, убраных пасьвяточнаму. Нашая настаўнiца, Мiхневiч, рыхтавала нас, як толькi магла – з усёй стараннасьцяй. У Жарках на экзаменах з усiх настаўнiкаў яна – самая маладая i самая прыгажэйшая. Нам здаецца, што яе й найбольш паважаюць здароўкаюцца з ёю, усьмiхаюцца ёй, прахаджваюцца з ёй пад ручку.

Пачынаюцца экзамены. Нас пасадзiлi ў вялiкай клясе групкамi, паводля школаў. Самая найменшая групка – наша. Адзiн з настаўнiкаў, з вусамi i з вiсючым на грудзёх гадзiньнiкам, дыктуе нам паволi, выразна. Дыктоўка – гэта што я люблю. Я не раблю пабеларуску памылак i дзеля гэтага не баюся дыктоўкi. Я баюся арытмэтыкi. Асаблiва задач. А выберуць-жа для экзамену ня самую лёгкую. Але нас выратуе наша настаўнiца. Калi будзе цяжкая задачка, яна ня ўцерпiць – падкiне нам яе разьвязку. I яна, баючыся, што мы ня ўправiмся, гэтак i зрабiла – падкiнула разьвязаньне, хоць задачка была не такая ўжо складная i мы рашылi яе самi.

Пасьля экзаменаў нам адразу-ж выпiсалi на гатовых блянках пасьведчаньне аб заканчэньнi трох клясаў. З якой радасьцяй я паказваў сваiм бацьком сваё пасьведчаньне пабеларуску!

На паўдарозе да Касьцюковiчаў нас сустрэла Машавое сваёй абезгалоўленай царквой. Якая яна цяпер брыдкая бяз купалаў i крыжоў! Тут я ўпершыню прычашчаўся, упяршыню быў у царкве. Прывозiла сюды мяне мая бабка. Мне тады было – ня помню колькi – можа якiх пяць-шэсьць год. Здалёк, калi мы яшчэ пад'яжджалi да Машавога, кiнулася нам на ўзгорку белая царква з запаленымi ўверсе ранiшнiм сонцам крыжамi. Заварожаны iмi, я не заўважыў, калi мы ўехалi ў сяло. Званы сваiм звонам запоўнiлi ўсю прастору i ўзбудзiлi ў мяне нешта незьяснёна-радаснае i адначасна ўзьнёсла-трывожнае – а як гэта я буду прычашчацца? Што гэта такое? Бабка мне тлумачыла ў хаце, але тады я, нажаль, яе ня слухаў. Прыежджыя людзi патокам уваходзiлi ў царкву, i бабця, узяўшы за руку, увяла мяне ў гэты паток i я з ёю i разам з усiмi ўзьнiмаўся па сходках усё вышэй i вышэй, аж пакуль не дайшлi да ўваходу ў царкву – шырокiх, рашчыненых дзьвярэй. Ужо за iмi я апынуўся ў нейкiм нязнаным мне царстве: усё наўкола блiшчыць золатам, з раськвечаных вокнаў струменiцца лагоднае сьвятло, блакiтна-шызая зварушлiвасьць, пахная дымнасьць кадзiльнiцы, сьвятар у нябескай рызе i побач яго – хлопчыкi. Недзе ззаду сьпеў – гэта, прашаптала мне бабця, сьпяваюць анёлы, я азiрнуўся, каб пабачыць iх, а на мяне – з самай вышнi, з купалу – глядзiць Багародзiца, строгая i ласкавая, i я заварожаны, стаю ў замiраньнi, ня ведаю, дзе я i што са мною робiцца.