Текст книги "Ogniem i mieczem, tom pierwszy"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 37 (всего у книги 38 страниц)
fatigatus (łac.: zmęczony) – tu M. lm fatigati: zmęczeni.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
molestacja (z łac.) – namawianie, zmuszanie.
puślisko – rzemień, który mocuje strzemię do siodła.
spectra (łac.) – zjawy.
Cunctator – Quintus Fabius Maximus Verrucosus Cunctator (ok. 280 p.n.e.–203 p.n.e.) – rzymski polityk i wódz, dyktator w czasie wojny z Kartagińczykami, prowadził wojnę na wyczerpanie, unikając otwartego starcia z Hannibalem; cunctator (łac.) – zwlekający.
Winnica – miasto w centralnej części Ukrainy, na wsch. Podolu.
Lityń – miasteczko w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na zachód od Winnicy.
Chmielnik – miasto położone nad rzeką Boh w centralnej części Ukrainy, ok. 50 km na płn. zachód od Winnicy, w XV–XVIII w. miasto należało do króla i spełniało funkcje obronne.
jasyr – jeńcy tatarscy.
chorowody – korowody.
komunik – jeździec.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
Zaporożec – Kozak z Zaporoża.
czerń – tu: chłopstwo.
litaury – wielkie bębny wojskowe, kotły.
kunktator (łac. cunctator) – zwlekający, przesadnie ostrożny.
buzdygan (z tur.) – rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.
koncerz – długi miecz, przeznaczony raczej do kłucia niż do cięcia.
Ludy, spasajtes (ukr.) – ludzie, ratujcie się.
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
wojewoda – Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.
statura (z łac.) – wzrost.
towarzysz – tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku.
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.
potrzeba (daw.) – bitwa.
awansowały (z łac.) – szły naprzód.
rum (z niem. Raum) – przestrzeń, miejsce.
gindżał a. kindżał – długi nóż, często zakrzywiony.
charakternik (z ukr.) – czarownik.
kulbaka – wysokie siodło.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
czczy – pusty.
otaborzyć się – spakować się, przygotować się do drogi.
regimentarz – zastępujący hetmana; w 1648 r., po wzięciu hetmanów do niewoli przez Tatarów, regimentarzami zostali Władysław Dominik Zasławski-Ostrogski (1618–1656), Aleksander Koniecpolski (1620–1659) i Mikołaj Ostroróg (1593–1651).
fakcja (z łac.) – stronnictwo.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
błahoczestywy (z ukr: pobożny, prawowierny) – prawosławny.
Połonne – miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.
siła (starop.) – wiele, dużo.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
Gajusz Mariusz (156–86 p.n.e.) – rzymski wódz i mąż stanu, zwany przez Plutarcha trzecim założycielem Rzymu, reformator armii rzymskiej, zwycięzca wielu wojen, wuj Juliusza Cezara (100–44 p.n.e.).
ukontentować (z łac.) – zadowolić, spełnić jego żądania.
kontentacja (z łac.) – spełnienie żądań, zadośćuczynienie.
interregnum (łac.) – bezkrólewie, czas pomiędzy śmiercią władcy a koronacją następcy.
kontempt (z łac.) – pogarda, lekceważenie.
(…) a pan Kisiel w Huszczy kontentację dla tego nieprzyjaciela obmyślają (…) – w tym czasie pisał książę do wojewody bracławskiego, między innymi, co następuje: „O, raczej było umierać potrzeba aniżeli takich doczekać czasów, które sławę tych zacnych narodów tak turpiter deformarunt et irreparabile [(łac.) szpetnie zhańbili i niepowetowane; red. WL.] zostawili w synach koronnych damnum [(łac.) straty; red. WL.].” A w końcu listu znajduje się dopisek: „Jeżeli za zniesieniem wojska kwarcianego i pobraniem hetmanów do więzienia kontentację otrzyma Chmielnicki i przy dawnych wolnościach zostawać będzie z tym hultajstwem, ja w tej ojczyźnie wolę nie żyć i nam lepsza rzecz umierać, aniżeliby pogaństwo i hultajstwo miało nam panować.” Księga pamiętnicza, 28, 55.
veto (łac.) – nie pozwalam.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
sto – dziś popr.: stu.
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.
wojna trzydziestoletnia (1618–1648)– konflikt na terenie Rzeszy niemieckiej pomiędzy protestantami niemieckimi, wspieranymi m.in. przez Szwedów a katolicką dynastią Habsburgów.
strzelba – tu: broń palna.
subordynacja (z łac.) – posłuszeństwo, wierność rozkazom.
watah – luźna grupa lub oddział Kozaków lub Tatarów.
niewywczas – brak odpoczynku i wygód.
folga – odpoczynek, ulga.
rezun (z ukr.) – siepacz, zabójca.
siła (starop.) – dużo, wiele.
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
Stań, obernysia… szyroko, hłuboko (z ukr.) – Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który posiadasz wiele, Równy będziesz temu, który nie ma nic, Bo ten sprawia, co wszystkim kieruje, sam Bóg miłościwie, Wszystkie nasze sprawy na swojej szali waży sprawiedliwie. Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który wysoko Umysł wznosisz, mądrości wiesz, szeroko, głęboko.
Stań, obernysia, hlań, zadywysia, kotory wojujesz (…) – zacytowane ułamki wyjęte są ze współczesnej pieśni zapisanej w Latopiscu, czyli Kroniczce Joachima Jerlicza. Wydawca przypuszcza, że pieśń ułożył sam Jerlicz, ale niczym przypuszczenia nie popiera. Chociaż z drugiej strony polonizmy, których się autor pieśni dopuścił, zdradzają jego narodowość. [przypis autorski]
Stań, obernysia… kierujesz (z ukr.) – Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się, który wojujesz, Łukiem, strzałami, prochem, kulami i mieczem szermujesz, Bo też rycerze, kawalerowie przedtem bywali, Tym wojowali, od tegoż miecza sami umierali! Stań, obejrzyj się, spójrz, zapatrz się i zrzuć z serca butę, Odwracaj oka, który z Potoka idziesz na Sławutę. Niewinne dusze bierzesz za uszy, wolność odejmujesz, Króla nie znasz, o rady nie dbasz, sam sobie sejmujesz. Hej, walcz ze sobą, nie zapalaj się, bo tyś regimentarzem, Sam buławą w tym polskim kraju, jak sam chcesz, kierujesz.
Loquor latine (łac.) – władam łaciną, mówię po łacinie; znajomością łaciny odróżniała się szlachta od chłopów.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.
siła (starop.) – dużo, wiele.
simnadciat' (ukr.) – siedemnastu.
esauł – oficer kozacki.
siła (starop.) – dużo, wiele.
fatigatus (łac.) – zmęczony.
cor, cordis (łac.) – serce; tu B. lm corda: serca.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
Polesie – płn.-wsch. część Ukrainy.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618-1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
Owrucz – miasto w płn. części Ukrainy, ok. 170 km na płn. zachód od Kijowa.
hetman litewski – godność hetmana wielkiego litewskiego piastował w 1648 r. Janusz Kiszka herbu Dąbrowa (1586–1653), a funkcję hetmana polnego litewskiego pełnił Janusz Radziwiłł młodszy herbu Trąby (1612–1655).
któren – dziś popr.: który.
przenieść – dziś: znieść.
impediment (z łac.) – przeszkoda, trudność.
zali (starop.) – czy.
przecz (starop.) – dlaczego.
Putywl – miasto położone nad rzeką Sejm w północno-wschodniej części Ukrainy, dwukrotnie oblegane przez wojska Jeremiego Wiśniowieckiego w czasie wojny smoleńskiej (1632–1634).
Starzec – rzeka na Ukrainie, nad którą rozegrała się bitwa pomiędzy zbuntowanymi Kozakami a wojskami Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego, którzy dzięki temu zwycięstwu stłumili powstanie Ostranicy (1638).
Kumejki – miejscowość w centralnej części Ukrainy, miejsce bitwy, w której wojska Mikołaja Potockiego i Jeremiego Wiśniowieckiego pokonały zbuntowanych Kozaków, kładąc kres powstaniu Pawluka (1637).
vice-rex (łac.) – vice-król, zastępujący króla, regent, interrex; funkcję tę pełnił tradycyjnie prymas; w 1648 był nim Maciej Łubieński herbu Pomian (1572–1652).
Zbaraż – miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 120 km na wschód od Lwowa, ok. 15 km na płn. wschód od Tarnopola; w XVII w. rezydencja rodowa książąt Zbaraskich.
kupić się (daw.) – zbierać się, skupiać się.
dragonia – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.
triarii (łac.) – żołnierze trzeciego szeregu, rezerwa.
dziewierz (starop.) – szwagier.
invidia (łac.) – zazdrość, zawiść.
Boże, Boże, odwróć ten kielich – nawiązanie do słów Jezusa Chrystusa, wypowiedzianych w modlitwie przed ukrzyżowaniem: „Ojcze, jeśli chcesz, zabierz ode Mnie ten kielich! Jednak nie moja wola, lecz Twoja niech się stanie!” (Łk 22, 42).
siła (starop.) – tu: bardzo.
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.
infuła – nakrycie głowy biskupa.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
Połonne – miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
Konstantynów (dziś ukr.: Starokonstantyniw) – miasto w środkowo-zachodniej części Ukrainy, założone w XVI w. przez magnatów Ostrogskich, twierdza obronna przeciw najazdom tatarskim.
Połonne – miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 70 km na płn. zachód od Chmielnika.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618-1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
siła (starop.) – wiele.
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.
dragonia – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.
barwa – tu: mundur.
kolet (z fr. collet: kołnierz) – strój wojskowy ze skóry łosia lub wołu.
jednostajne (starop.) – jednolite, takie same.
Halt (niem.) – stać.
Vorwärts (niem.) – naprzód.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie.
kontrować (z łac.) – sprzeciwiać się.
Pferd (niem.) – koń.
Zbrucz – rzeka w zach. części Ukrainy, dopływ Dniepru; w latach 1921–1939 rzeka stanowiła granicę państwową między Polską a Związkiem Radzieckim.
Łaszcz Tuczapski, Samuel herbu Prawdzic (1588–1649) – strażnik wielki koronny, awanturnik, 236 razy skazany na banicję za najazdy na sąsiadów, ułaskawiony za zasługi wojenne.
wojewoda kijowski – Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649), magnat, polityk, wojewoda kijowski.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
czerń – tu: chłopstwo.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.
Sed iam nox humida… Incipiam (łac.) – tymczasem już noc wilgotna zasnuwa niebo i spadające gwiazdy namawiają do snów, ale jeśli tak wielka chęć poznać nasze przygody, zaczynam (cytat z Eneidy Wergiliusza; tłum. W.L.).
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
arcana (łac.) – tajemnice, sekrety.
dywulgować (z łac.) – objaśnić, rozgłosić.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
piernacz – buława pułkownikowska kozacka, która zastępowała między Kozakami list żelazny, czyli dawała okazicielowi prawo swobodnego przejazdu i nietykalność.
Niżowi – Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
ditki (ukr.) – dzieci.
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.
sobaka (ukr.) – pies.
konserwować (z łac.) – zachowywać, zostawiać.
consuetudo altera natura (łac.) – przywzyczajenie jest drugą naturą.
Słucz – rzeka w płn.-zach. części Ukrainy, w dorzeczu Dniepru.
spisa – rodzaj włóczni; Kozacy używali najczęściej spis krótkich, z ostrymi grotami na obu końcach.
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.
nosacizna – choroba bydła.
Pater noster qui es in coelis (łac.) – Ojcze nasz, któryś jest w niebie.
Sanctificetur nomen Tuum (łac.) – święć się imię Twoje.
Adveniat regnum Tuum (łac.) – przyjdź królestwo Twoje.
Fiat voluntas Tua (łac.) – bądź wola Twoja.
mężobójczy (daw.) – zabójczy, morderczy.
teatrum (łac.) – teatr, przedstawienie.
mięsopust (daw.) – ostatki, huczna zabawa ludowa na koniec karnawału.
padło (daw.) – trup, ścierwo.
synowica (daw.) – bratanica.
Braty ridnyje, spasajte (ukr.) – bracia kochani, ratujcie.
inflancki – pochodzący z Inflant; Inflanty (hist.) – kraina położona na północ od Litwy, na terenie dzisiejszej Łotwy i Estonii, zamieszkana przez potomków plemion bałtyckich i ugrofińskich, o kulturze z silnymi wpływami niemieckimi i szwedzkimi.
Pohybnesz (ukr.) – zginiesz.
batorówka – szabla husarska, rozpowszechniona w polskim wojsku za czasów Stefana Batorego; takie szable często były zdobione podobizną lub imieniem tego władcy.
pisanej – tu: zdobionej.
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.
Puskaj (ukr.) – puść.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.
odzierżyć (daw.) – utrzymać.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.
Niżowi – Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.
hajdamaka (z tur.) – buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: Kozak.
justycja (z łac.) – sprawiedliwość.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.
mogiła – tu: wzgórze, kopiec.
pohybel (ukr.) – zguba, śmierć.
esauł – oficer kozacki.
lubo (daw.) – chociaż.
wyreżem (ukr.) – wytniemy, wymordujemy.
Ulisses a. Odyseusz – bohater Iliady i Odysei Homera, słynny ze sprytu, w czasie wojny trojańskiej i długiej podróży powrotnej wielokrotnie podstępem ratował się z opresji, był też pomysłodawcą konia trojańskiego, dzięki któremu Grecy zwyciężyli Trojańczyków.
Achilles – bohater Iliady Homera, syn króla Peleusa i nimfy Tetydy, najdzielniejszy wojownik grecki, zginął ugodzony strzałą w piętę.
Aleksander Macedoński a. Aleksander Wielki (356–323 p.n.e.) – król Macedonii, wybitny wódz, dzięki swoim podbojom utworzył ogromne imperium, które rozpadło się po jego śmierci.
lafa (starop.) – żołd.
modestia (łac.) – skromność.
Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649) – magnat, polityk, wojewoda kijowski.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.
spero (łac.) – mam nadzieję.
abominacja (z łac.) – obrzydzenie, wstręt.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.
quo modo (łac.) – w jaki sposób.
lacrimis (łac.) – łzami.
respons (z łac.) – odpowiedź.
ergo (łac.) – więc.
summa facit (łac.) – daje w sumie.
krwie – dziś popr. forma D. lp: krwi.
iuro (łac.) – przysięgam.
któren – dziś popr.: który.
towarzyszów – dziś popr. forma D. lm: towarzyszy.
nemine excepto (łac.) – bez wyjątku.
elementów – tu: żywiołów, pogody.
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.
repeto (łac.) – powtarzam.
conspectus (łac.) – widok.
legitime natos (łac.) – legalnych, urodzonych w legalnym związku.
Herkules a. Herakles (mit. gr.) – heros, mityczny siłacz; tu: siłacz, tj. Podbipięta.
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.
czerń – chłopstwo.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
lubo (starop.) – chociaż.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.
Zasław – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 40 km na płn. zachód od Konstantynowa, ok. 40 km na zachód od Połonnego.
Tarnopol – miasto w zachodniej części Ukrainy, ok. 110 km na wschód od Lwowa.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
cekhauz (z niem.) – arsenał, zbrojownia.
przygotowywa – dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: przygotowuje.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
błahocześciwy (z ukr.) – pobożny, prawowierny; prawosławny.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
ordynans (z łac.) – rozkaz.
Bar – miasto i twierdza w środkowo-zach. części Ukrainy, położone nad rzeką Rów, ok. 60 km na południe od Chmielnika.
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.
popsować (daw.) – popsuć.
czehryńcy – tu: mieszkańcy Czehryna; Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
kredens – naczynia, tj. kubki, kielichy, talerze, misy, często bardzo bogato zdobione.
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
lupus insatiabilis (łac.) – wilk nienasycony.
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.
konfidencja (łac.) – zaufanie, zażyłość.
zali (starop.) – czy.
aegrotum et inarmem (łac.) – chorego i nieuzbrojonego.
Niżowi – Kozacy z Niżu; Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
kontempt (z łac.) – wzgarda, lekceważenie.
rab (daw.) – niewolnik, sługa.
wżdyć (daw.) – przecież.
Zbaraż – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 20 km na płn. wschód od Tarnopola.
ordynans (z łac.) – rozkaz.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
