Текст книги "Ogniem i mieczem, tom pierwszy"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 36 (всего у книги 38 страниц)
Przecz-żeś to uczynił – dlaczego to uczyniłeś.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
kalwaria – miejsce cierpienia; z łac. Calvaria, gr. Golgota: Miejsce Czaszki, miejsce kaźni, gdzie ukrzyżowano Jezusa.
od ćwierci – od trzech miesięcy; ćwierć (daw.) – kwartał, trzy miesiące.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
insultować (łac.) – znieważać, źle traktować.
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
przecz (starop.) – dlaczego.
sagacitatis (łac.) – bystrość, przenikliwość.
pidsusidok (ukr.) – bezrolny chłop, płacący gospodarzowi za mieszkanie własną pracą, komornik.
proklinaw kak didko (z ukr.) – klął jak diabeł.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
konterfekt (starop.) – portret.
siromacha (daw. ukr.) – wilk-samotnik.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.
Czernihów – miasto w płn. części Ukrainy, ok. 140 km na płn. od Kijowa, w XVII w. stolica województwa w granicach Korony.
trosków – dziś popr. forma D. lm: trosk.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.
certacja (z łac.) – spór, dyskusja.
siła (starop.) – bardzo; wiele.
decus et praesidium (łac.) – chluba i obrona.
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651.
ex officio (łac.) – z urzędu.
wiktoria (z łac.) – zwycięstwo.
dies irae et calamitatis (łac.) – dzień gniewu i nieszczęścia.
Suła – rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
oficjalista – urzędnik, zarządca.
telega – duży wóz.
szaraban (z fr. char à bancs: wóz z ławkami) – wóz do przewozu ludzi, bryka.
hajduk (z węg.) – lokaj.
pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj.
mycka – okrągła czapeczka.
tołub – futro, kożuch.
Brahin a. Brahiń – miasteczko w płd.-wsch. części dzisiejszej Białorusi, w XII w. ważny ośrodek Rusi Kijowskiej, w XVII w. należało do dóbr rodu Wiśniowieckich.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
Wiśniowiec – miasto w zach. części Ukrainy, ok. 100 km na wschód od Lwowa, rezydencja Wiśniowieckich.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
cekhauz (z niem.) – zbrojownia, arsenał.
Czernihów – miasto w płn. części Ukrainy, ok. 140 km na płn. od Kijowa, w XVII w. stolica województwa w granicach Korony.
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary.
Kahamlik – rzeka na środkowowschodniej Ukrainie, na lewym brzegu Dniepru.
krętanina (daw.) – zamęt.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
greckie duchowieństwo – księża grekokatoliccy, podporządkowani władzy papieża rzymskiego, ale odprawiający nabożeństwa według tradycji prawosławnej.
Chorol – miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
szaraban (z fr. char à bancs: wóz z ławkami) – wóz do przewozu ludzi, bryka.
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
komput – jednostki wojskowe, zatrudniane i opłacane zgodnie z ustaleniami sejmu dodatkowo, w razie nagłej potrzeby.
dragonia – wojsko walczące pieszo, a poruszające się konno.
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, żołnierz.
domie – popr. forma W. lp: domu.
zali (starop.) – czy.
tysiąców – dziś popr. forma D. lm: tysięcy.
mogiła – tu: wzgórze, kopiec.
inkursja (z łac.) – najazd.
karwasz – element zbroi, osłaniający przedramię i łokieć.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
jasyr – jeńcy, niewolnicy.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski.
poczet – orszak, słudzy, towarzyszący panu w podróżach.
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
Trubież (ukr. Trubiż) – rzeka płynąca przez Nizinę Naddnieprzańską, lewy dopływ Dniepru.
Czernihów – miasto w płn. części Ukrainy, ok. 140 km na płn. od Kijowa, w XVII w. stolica województwa w granicach Korony.
miasto (starop.) – zamiast.
Wołosz a. Wołoszczyzna – tu: lekka jazda wołoska, w której służyli ludzie pochodzący z Wołoszczyzny, ale też Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
czaban – pasterz stepowy, koczownik.
Desna – rzeka płynąca przez Rosję i Ukrainę, najdłuższy lewy dopływ Dniepru; nad Desną położony jest Czernihów.
rękodajny – dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.
o śmierci królewskiej – Władysław IV Waza (1595–1648), król Polski w latach 1632–1648, zmarł niespodziewanie w maju 1648 r., w czasie opisywanych wydarzeń.
konwokacja – tj. sejm konwokacyjny, zjazd szlachty, na którym ustalano miejsce i warunki elekcji nowego króla.
elekcja – wybory króla.
interregnum (łac.) – bezkrólewie, okres pomiędzy śmiercią króla a objęciem władzy przez następnego.
w jednych ręku (starop.) – dziś: w jednych rękach.
Karol Ferdynand Waza (1613–1655) – książę, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632), biskup wrocławski i płocki, kandydat do tronu polskiego w 1648 r., po śmierci Jeremiego Wiśniowieckiego opiekun jego syna, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, przyszłego króla Polski.
Jan II Kazimierz Waza (1609–1672) – król Polski w latach 1648–1668, syn króla Zygmunta III Wazy (1566–1632).
Vivat Carolus rex (łac.) – niech żyje król Karol.
Ksenofont z Aten (ok. 430 p.n.e. – ok. 355 p.n.e.) – pisarz i żołnierz grecki.
Czernihów – miasto w płn. części Ukrainy, ok. 140 km na płn. od Kijowa, w XVII w. stolica województwa w granicach Korony.
Wołosz – tu: lekka jazda, w której służyli ludzie z Wołoszczyzny, a także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Lubecz – miasto nad Dnieprem w płn. części Ukrainy, jedna z najstarszych osad na Rusi, w IX w. warownia Waregów, w XVII w. w granicach Korony.
Brahin a. Brahiń – miasteczko w płd.-wsch. części dzisiejszej Białorusi, w XII w. ważny ośrodek Rusi Kijowskiej, w XVII w. należało do dóbr rodu Wiśniowieckich.
Mozyr a. Mozyrz – miasto nad Prypecią, na terenie płd. Białorusi, ok. 150 km na płn. wschód od Czernihowa.
Turów – miasto w płd. części dzisiejszej Białorusi, w X w. stolica Księstwa Turowskiego, zależnego od Księstwa Kijowskiego, w XVII w. dobra Sapiehów.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
szkaplerzyk własc. kaplerz – święty obrazek, malowany na blasze i noszony na szyi przez rycerzy w XVII w.; rodzaj medalika.
któren – dziś popr.: który.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
skonfundować się (z łac.) – zmieszać się, stropić się.
polityka (z łac.) – tu: grzeczność, ogłada.
psować (starop.) – psuć, niszczyć.
Turów – miasto w płd. części dzisiejszej Białorusi, w X w. stolica Księstwa Turowskiego, zależnego od Księstwa Kijowskiego, w XVII w. dobra Sapiehów.
Prypeć – rzeka płynąca przez płd. Białoruś i płn. Ukrainę, prawy dopływ Dniepru.
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.
lecha (starop.) – zagon.
rytmy (starop.) – wiersze.
desperacja (z łac.) – rozpacz.
Czernihów – miasto w płn. części Ukrainy, ok. 140 km na płn. od Kijowa, w XVII w. stolica województwa w granicach Korony.
surowie – dziś: surowo.
Wże win dobryj – on jest dobry.
Jarema ide (ukr.) – Jeremi idzie.
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.
Czehryn a. Czehryń, (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
Jahorlik – rzeka w płd.-zach. części Ukrainy, lewy dopływ Dniestru; miasteczko i stanica wojskowa u ujścia rzeki Jahorlik do Dniestru, ok. 150 km na płd. od Bracławia, wówczas przy granicy z Mołdawią i Turcją, dziś na terenie Mołdawii.
chutor a. futor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
Te Deum laudamus (łac.) – ciebie Boga wysławiamy.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
Białocerkiew a. Biała Cerkiew – miasto położone nad rzeką Roś, w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na południe od Kijowa, rezydencja Branickich.
zapadła koszem – założyła obóz.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.
jasyr – niewola tatarska lub turecka.
Potocki, Mikołaj, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651) – hetman wielki koronny w latach 1646–1651), kasztelan krakowski.
ataman koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny; kosz – obóz kozacki.
Nesterwar – dziś: Tulczyn, miasto na płd.-wsch. Podolu, w XVII w. rezydencja magnacka.
zbawiać – tu: pozbawiać.
kontentacja (z łac.) – zadowolenie.
(…) o którego śmierci wieść jeszcze nie doszła (…) – 12 czerwca pod Białocerkwią nie wiedziano jeszcze o śmierci króla. [przypis autorski]
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
rezun (z ukr.) – siepacz, zabójca.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
A ce szczo takie, jakie łycho (ukr.) – a co to takiego, jakie licho?
delia (starop.) – rodzaj płaszcza.
kołpak – wysoka czapka bez daszka, z futrzanym otokiem.
buława (z tur.) – symbol władzy wojskowej; dosł. rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
wypocząwszy wojsku – dziś: dawszy wypocząć wojsku.
wataha – tu: oddział.
Pohrebyszcze – miasto położone nad rzeką Roś w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na płd. zachód od Białej Cerkwi.
Mordujcie ich tak, by czuli, że umierają. – Rudawski twierdzi, iż słowa owe były wyrzeczone w Niemirowie. [Rudawski, Wawrzyniec Jan (1617–1690), autor pisanej po łacinie historii Polski 1648–1660, której polski przekład wyszedł w Petersburgu w 1855 r. Red. W.L.]
pan łubniański – książę Jeremi Wiśniowiecki (1612–1651); Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Żółte Wody – uroczysko i futor kozacki nad rzeką Żółtą w płd. części Ukrainy; dziś miasto z kopalniami rud żelaza i uranu, położone ok. 100 km na zachód od Dniepropietrowska; bitwa pod Żółtymi Wodami (1648) zakończyła się klęską wojsk polskich.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
niedrug (z ukr. nedruh) – wróg, nieprzyjaciel.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.
z Tatary – dziś popr. forma N. lm: z Tatarami.
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski.
bej (z tur.) – wódz.
czaus a. czausz (z tur.) – urzędnik, posłaniec.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
Łoboda, Fedir (zm. 1666) – dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
czaban – dziki pasterz stepowy, koczownik.
czehryński – z Czehryna; Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad jednym z dopływów środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
kiścień – rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.
błahocześciwy (daw. ukr.) – pobożny; prawosławny.
wiktoria (z łac.) – zwycięstwo.
od majestatu i stanów – tj. od króla i sejmu.
krwie – dziś popr. forma D. lp: krwi.
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
WMci – skrót od: waszej miłości.
IMP – skrót od: ich miłości panów.
Łoboda, Fedir (zm. 1666) – dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.
perejasławski – dowódca perejasławskiego pułku Kozaków rejestrowych; Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
Prawdu każe (urk.) – prawdę mówi.
Neprawdu, bresze psia wira (z ukr.) – nieprawdę, kłamie psia wiara.
etc (łac. et caetera) – i tak dalej.
piernacz – buława, symbol władzy pułkownika kozackiego.
partyzant – tu: zwolennik, stronnik.
Czabanować wam – powinniście bydło paść.
rab (starop.) – niewolnik, sługa.
pan krakowski – hetman Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651) piastował godność kasztelana krakowskiego.
bat'ko (ukr.) – ojciec.
kosz – obóz.
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
petyhorcy – średniozbrojna jazda w wojsku litewskim.
pidswynok (z ukr.) – prosiak.
Braty ridnyje, spasajte (ukr.) – bracia kochani, ratujcie.
niedrug (z ukr. nedruh) – wróg, nieprzyjaciel.
kontempt (z łac.) – obraza, pogarda, lekceważenie.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.
lud ognisty – artylerzyści.
komunik – jeździec, kawalerzysta.
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.
Pawluk, Paweł własc. Michnowicz, Pawło (zm. 1638) – przywódca antypolskiego i antyszlacheckiego powstania kozackiego (1637), pokonany przez polskie wojska pod wodzą hetmana Mikołaja Potockiego i ścięty; akt kapitulacji podpisał Bohdan Chmielnicki jako pisarz wojska zaporoskiego.
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) – ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.
Ostranica własc. Jakiw Ostrianyn (zm. 1641) – hetman kozaków zaporoskich, przywódca powstania kozackiego przeciw Polakom w 1638 r.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
Raz maty rodyła (ukr.) – raz matka rodziła.
Wiśniowiecki reżet i ja budu; on wiszajet i ja budu (z ukr.) – Wiśniowiecki zabija i ja będę, on wiesza i ja będę.
zamkiw dobuwaty, byty, rizaty, wiszaty! Na pohybel im, biłoruczkym (z ukr.) – zamki zdobywać, bić, mordować, wieszać. Śmierć im, białorękim (tj. szlachcie).
Ja z toboju (ukr.) – ja z tobą.
Koli! Koli! (ukr. koły!) – bij, zabij!
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.
Krzywonos, Maksym (ukr. Krywonis, zm. 1648) – jeden z przywódców powstania Chmielnickiego, brał udział w bitwach pod Korsuniem i pod Piławcami, zdobył Bar, Krzemieniec i Połonne oraz Wysoki Zamek we Lwowie, gdzie zmarł kilka dni po bitwie.
Białocerkiew a. Biała Cerkiew – miasto położone nad rzeką Roś, w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na południe od Kijowa, rezydencja Branickich.
Skwira – miasto w centralnej części Ukrainy, ok. 30 km na zachód od Białej Cerkwi.
Pohrebyszcze – miasto położone nad rzeką Roś w centralnej części Ukrainy, ok. 80 km na płd. zachód od Białej Cerkwi.
Machnówka – w XVII w. miasteczko, dziś wieś Komsomolskie w centralnej części Ukrainy, ok. 100 km na zachód od Białej Cerkwi.
kośba – koszenie trawy lub zboża; tu: rzeź.
Tyszkiewicz Łohojski, Janusz herbu Leliwa (1590–1649) – magnat, polityk, wojewoda kijowski.
poczet – orszak, słudzy, towarzyszący panu w podróżach.
oddziwić się – dziś: nadziwić się.
rękodajny – dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618-1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
Periculum in mora (łac.: niebezpieczeństwo w zwłoce) – opóźniać jest niebezpiecznie.
