Текст книги "Ogniem i mieczem, tom pierwszy"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 29 (всего у книги 38 страниц)
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.
popętać – powiązać; tu: skuć.
województwo bracławskie – w XVII w. województwo należące do Małopolski, sąsiadujące z woj. kijowskim i podolskim; Bracław – miasto na środkowej Ukrainie.
ruń – tu: roślinność, trawy.
rozłóg – dolina nieckowata o łagodnych zboczach.
rój – rodzina pszczół.
Ruś – wschodnia Słowiańszczyzna; tu: Ukraina.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
Humań – miasto na środkowej Ukrainie, w XVII w. rezydencja magnatów Kalinowskich, twierdza polska.
liman – zatoka u ujścia doliny rzecznej do morza.
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
polanka – obóz kozacki.
de nomine (łac.) – z nazwy.
suhak – ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy.
wataha – tu: zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi.
czambuł (z tur. czapuł: zagon) – oddział tatarski, dokonujący najazdów w głębi terytorium przeciwnika, w celu odwrócenia jego uwagi od działań sił głównych.
wołoski – z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
Buczacki Jazłowiecki, Teodoryk (zm. 1456) – kasztelan halicki i kamieniecki, starosta podolski, obrońca Podola przed Tatarami.
klangor – krzyk żurawia.
bodiak (ukr.) – oset.
bodiak (ukr.) – oset.
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.
jeźdźce – dziś popr. forma M. lm: jeźdźcy.
rozegrywała – dziś popr.: rozgrywała.
oczeret (ukr.) – trzcina.
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.
kapuza (z łac. caput: głowa) – futrzana czapka-uszanka.
arkan – bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.
chan – władca tatarski.
rozkulbaczyć – rozsiodłać, przygotować do odpoczynku; kulbaka – rodzaj siodła.
oczeret (ukr.) – trzcina; tu: suche liście na podpałkę.
zadzierżystość – skłonność do zaczepki, do szukania zwady, zadziorność.
drop – najcięższy latający ptak na świecie, gatunek ginący, w Polsce objęty ścisłą ochroną.
pardwa – ptak z rodziny kurowatych, podobny do kuropatwy lub bażanta, obecnie w Polsce właściwie nie występuje.
suhak – ssak krętorogi, spokrewniony z gazelami, dziś żyje tylko w Azji Środkowej, w XVII w. można go było spotkać na terenie całej dzisiejszej Ukrainy.
W czyich… ręku – dziś popr.: w czyich rękach; w ręku (starop.) – w dwojgu rąk (forma liczby podwójnej).
salwować (z łac.) – uratować, wybawić.
arkan – bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.
mosan a. mospan (daw.) – skrót od: miłościwy pan.
żołnierzów – dziś popr. forma B. lm: żołnierzy.
wojłok (z tur.) – filc z sierści zwierzęcej.
kulbaka – rodzaj siodła.
kulbaka – rodzaj siodła.
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość.
auxilium (łac.) – pomoc.
podzięków – dziś: podziękowań.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
Skrzetuski, Jan – postać literacka, stworzona na wzór Mikołaja Skrzetuskiego herbu Jastrzębiec (1610–1673), szlachcica z Wielkopolski, który wsławił się w czasie obrony Zbaraża w 1649 r.
J. O. księcia – jaśnie oświeconego księcia.
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
towarzysz pancerny – rycerz ciężkozbrojny, husarz.
buzdygan (z tur.) – rodzaj broni, ozdobna pałka; w XVII w. symbol władzy oficera.
buława (z tur.) – rodzaj broni, mała maczuga, często ozdobna; w XVII w. symbol władzy wojskowej.
zażywać – tu: używać.
chan – władca tatarski.
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
laty – dziś popr. forma N. lm: latami.
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie.
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.
ordynans (z łac., daw.) – rozkaz.
ciężkie terminy – poważne kłopoty.
invidia (łac.) – zazdrość, zawiść.
substancja (z łac.) – rzecz, przedmiot, obiekt materialny; tu: majątek.
rekurs (z łac.) – odwołanie, ucieczka; tu: sposób rozwiązania problemu.
Taśmina, ukr. Tiasmyn – rzeka na środkowej Ukrainie, prawy dopływ Dniepru.
rab – niewolnik, sługa; raby boże – ludzie bogobojni, cywilizowani.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny, Kozak.
bat'ko (ukr.) – ojciec; tu: szef, dowódca.
Szczo z toboju (ukr.) – co z tobą.
spasi Bih (ukr.) – uchowaj Boże.
Laszek – z ukr. Lach: Polak; tu w pogardliwym zdrobnieniu.
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.
całym i żyw —jestem cały i żywy.
Kozacy regestrowi – Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej.
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
deliberować (z łac.) – rozmyślać, rozważać coś, zastanawiać się.
banita (z łac.) – człowiek skazany na wygnanie.
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.
wataha – tu: zbieranina uzbrojonych, groźnych ludzi.
modestia (łac.) – skromność.
bisurmański (przest. pogard.) – muzułmański, tu: tatarski lub turecki.
adolescencja (z łac.) – młodość, wiek młodzieńczy.
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary.
zadywytsia wsij swit bożyj (ukr.) – zadziwi się cały boży świat; zadywytysia – zapatrzeć się, patrzeć z fascynacją.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny.
klejnot – herb szlachecki.
Chmielnicki, Bohdan Zenobi (1595–1657) – ukraiński bohater narodowy, hetman Kozaków zaporoskich, organizator powstania przeciwko polskiej władzy w latach 1648–1654.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny.
Oj wyzwoły, Boże (…) bidnych newilnykiw (ukr.) – Oj wyzwól, Boże, nas wszystkich, biednych niewolników, Z ciężkiej niewoli, Z wiary bisurmańskiej, Na jasne gwiazdy, Na ciche wody, Do radosnej krainy, Do świata chrześcijańskiego, Wysłuchaj, Boże, w prośbach naszych, W nieszczęśliwych modlitwach, Nas, biednych niewolników; bisurmanin – muzułmanin.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
bajdak (ukr.) – duża rzeczna łódź żaglowo-wiosłowa.
płynąć pod wodę – płynąc pod prąd, w górę rzeki.
Zaćwilichowski, Mikołaj – komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej.
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
chan – władca tatarski.
murza [wym. mur-za] a. mirza [wym. mir-za] – książę tatarski.
zagon – szybki wypad oddziału konnego daleko na tereny wroga, zorganizowany w celu zdobycia łupów, wzięcia ludzi w jasyr (tj. w niewolę) i osłabienia obrony przeciwnika; także: oddział konny, przeznaczony do takich walk.
szłyk – czapka futrzana, zwężana ku górze.
soboli – z futra sobolowego; soból – nieduży ssak drapieżny z rodziny łasicowatych o cennym futrze.
Wołoch – człowiek z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
Koniecpolscy herbu Pobóg – ród magnacki, wywodzący się spod Częstochowy i posiadający ogromne dobra na Ukrainie.
ekonomia – dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu.
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
feniks (mit.) – ptak ognisty, odradzający się z popiołów; tu: nagłe a spektakularne zjawisko.
wać – skrót od: wasza miłość.
bitwa pod Cecorą (1620) – zakończona zwycięstwem wojsk turecko-tatarskich nad Polakami podczas odwrotu, spowodowanego przez niezgodę i niesubordynację polskich magnatów; do niewoli dostał się wówczas m.in. Bohdan Chmielnicki; Cecora – miejscowość w pn.-wsch. Rumunii.
eksperiencja (z łac.) – doświadczenie.
Czapliński, Daniel – podstarości czehryński, rotmistrz wojska polskiego.
zalewać komuś sadła za skórę – związek frazeologiczny, znaczy: robić komuś na złość.
Czerkasy – miasto nad Dnieprem, położone ok. 60 km na północ od Czehrynia.
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
repeto (łac.) – powtarzam.
arkan – bicz, sznur, używany przez Tatarów do walki; lasso.
wać – skrót od: wasza miłość.
Zasławski-Ostrogski, Władysław Dominik (1618–1656) – książę, koniuszy wielki koronny i starosta łucki, jeden z najbogatszych magnatów Korony.
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
Ulisses – Odyseusz, bohater Iliady i Odysei Homera, znany ze sprytu.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
intelligo (łac.) – rozumiem.
siła (starop.) – dużo, wiele.
afirmować (z łac.) – potwierdzić.
in fundo – w lochu.
Koniecpolski, Aleksander herbu Pobóg (1620–1659) – książę, chorąży wielki koronny, magnat i starosta kresowy, uczestnik wojen kozackich, syn hetmana Stanisława Koniecpolskiego.
mieć wielkie plecy – związek frazeologiczny, znaczy: mieć poparcie.
Zaćwilichowski, Mikołaj – komisarz Kozaków zaporoskich pozostających na służbie Rzeczypospolitej.
siła (starop.) – dużo, wiele.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: zbrojny.
didków syn – diabli syn, czarci pomiot; didko (ukr.) – diabeł.
awersja (z łac.) – niechęć.
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.
waci – skrót od: waszej miłości.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
pan krakowski – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651.
waścin a. waściny – należący do waszej miłości; dziś: pana, pański.
oprymować (z łac.) – napaść.
Zaporożcy – Kozacy z Zaporoża.
ekonomia – dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu; tu: dzierżawiony przez Czaplińskiego majątek.
raróg – ptak drapieżny z rodziny sokołowatych, ceniony w sokolnictwie, zwany dawniej sokołem polskim a. sokołem podolskim.
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość.
hajdawery – szerokie, bufiaste spodnie, typowy element stroju polskiej szlachty w XVII w.; szarawary.
cyga a. fryga – wirująca zabawka dziecięca, podobna do bąka.
rogal (pogard.) – rogacz, zdradzony małżonek.
Vivant – niech żyją.
wiśniowiecczyk – żołnierz księcia Wiśniowieckiego.
oblan – dziś: oblany.
gonić w piętkę – coraz gorzej sobie radzić, tracić zdolność logicznego myślenia i działania.
ogar – pies gończy, tu pogard. o krewkim Czaplińskim.
kundys – kundel.
Galata – dziś dzielnica Stambułu, położona po europejskiej stronie cieśniny Bosfor, dawniej osobne miasto tureckie.
A taki breszesz i breszesz (ukr.) – No właśnie kłamiesz i kłamiesz a. No właśnie szczekasz i szczekasz; ukr. brechaty – kłamać (o człowieku); szczekać (o psie).
Szelmą jestem bez uszu – aluzja do zwyczaju obcinania uszu skazańcom.
słoboda – nowa osada, której mieszkańcy są początkowo zwolnieni od opłat na rzecz właściciela.
ekonomia – dobra ziemskie, z których dochód przeznaczony był na osobiste potrzeby króla i dworu.
znosić się z kimś (daw.) – spotykać się z kimś.
duchowieństwa obydwóch obrządków – tj. księży katolickich i prawosławnych.
wiśniowiecczyk – żołnierz księcia Wiśniowieckiego.
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
nad hetmany – dziś popr. forma N. lm: nad hetmanami.
Władysław IV Waza (1595–1648) – król Polski w latach 1632–1648.
Quatuor articuli judicii castrensis: stuprum, incendium, latrocinium et vis armata alienis aedibus illata (łac.) – Cztery artykuły sądu polowego: gwałt, podpalenie, rozbój i napaść zbrojną siłą na czyjś dom.
vis armata (łac.) – siła zbrojna.
głuszec – duży ptak z rodziny kurowatych, przysłowiowy ze względu na swoje obyczaje godowe, kiedy to puszy się i śpiewa pieśń godową, nie zwracając uwagi na żadne niebezpieczeństwo, nawet na zbliżanie się myśliwego.
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość.
kondemnata (z łac.) – wyrok skazujący.
infamis (z łac.) – człowiek pozbawiony honoru.
z czupryny a. z głowy się mu kurzy – żartobliwie o pijanym.
pludry – krótkie, bufiaste spodnie dworskie lub żołnierskie.
nescio (łac.) – nie wiem.
to pewna, że – dziś: to pewne, że.
osiedzieć się – zadomowić się.
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie.
Świebodzin – miasto w dzisiejszym województwie lubuskim, w XVII w. pod władzą Habsburgów, jeszcze od średniowiecza słynne z wyrobu i eksportu sukna.
moderunek (daw.) – ekwipunek, wyposażenie.
A czy by nie można do niego pod znak? – tj. czy można wstąpić do jego wojska, służyć pod jego chorągwią.
mistrz – tu: kat.
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego; tu mowa o suknie na mundury.
serpens (łac.) – wąż.
hadko (z białorus.) – przykro, obrzydliwie.
godność – tu: nazwisko.
waszeci – skrót od: waszej miłości.
podrywał – tu: przerywał.
bitwa pod Chojnicami (1454) – bitwa wojsk polsko-litewskich pod wodzą Kazimierza Jagiellończyka z Krzyżakami w czasie wojny trzynastoletniej; tę samą nazwę nosi bitwa z czasów potopu szwedzkiego (1657).
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość.
waćpan (daw.) – skrót od: wasza miłość pan.
sekundować (z łac. secundare: wspierać, popierać) – pomagać.
ze łbów się kurzy – żartobliwie o pijanych.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
spasi Chryste (ukr.) – ratuj, Chryste.
dokumenta – dziś popr. forma B. lm: dokumenty.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
bisurmanin (przest. pogard.) – muzułmanin; tu: sułtan turecki i chan tatarski.
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) – ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.
Zaporoże – tu: kozacy z Zaporoża, nie pozostający stale na niczyim żołdzie.
regestrowi – Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej.
czerń – tu: tłum, biedota.
futornicy – mieszkańcy futorów, drobna szlachta.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
religionis nullius (łac.) – żadnej religii.
Kisiel, Adam herbu Kisiel (1600–1653) – wojewoda bracławski i kijowski, pan na Brusiłowie i Huszczy, ostatni prawosławny senator Rzeczypospolitej, negocjował z Kozakami podczas powstań Pawluka i Chmielnickiego.
każden (daw., dial.) – dziś popr.: każdy.
samopał – prymitywna broń palna, używana przez Kozaków w XVI i XVII w.
piszczel a. kij – prymitywna ręczna broń palna, używana od XIV w.
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.
czumak (daw., ukr.) – chłop ukraiński, żyjący z handlu, przewożący swój towar, często na bardzo duże odległości, wozami zaprzężonymi w woły.
pasiecznik – hodowca pszczół, wytwórca miodu.
woskoboj a. woskobojnik (daw.) – człowiek zajmujący się obróbką wosku pszczelego, używanego do produkcji świec.
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.
podwoda – wóz konny do przewożenia towarów i ludzi.
Kozacy regestrowi – Kozacy pozostający na żołdzie Rzeczypospolitej.
siromacha (daw. ukr.) – włóczęga; wilk-samotnik.
Sokołe jasnyj… Ty dałeko widajesz. (ukr.) – Sokole jasny,/ Bracie mój rodzony,/ Ty wysoko latasz,/ Daleko sięga twoja wiedza (a. władza).
dziegieć – lepka, gorzka substancja pochodzenia roślinnego, używana jako smar, klej, impregnat, lek przeciw chorobom skóry i in.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich; poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę.
bitwa pod Masłowym Stawem (1638) – klęska Kozaków, zakończyła powstanie i pociągnęła za sobą znaczne ograniczenia przywilejów kozackich.
gryzące… munsztuk – nie całkiem opanowane, zdolne do samowolnych, groźnych działań przy pierwszej okazji; munsztuk – kiełzno, element uprzęży, zakładany na pysk koński i służący do kierowania szczególnie nieposłusznym wierzchowcem.
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
Czertomelik – rzeka na pd. Ukrainie, prawy dopływ dolnego Dniepru, na którym w tym miejscu istniała duża ilość wysp, zapewniających Kozakom kryjówki; tę nazwę nosiła też jedna z tych wysp.
wola – tu: wolność Kozaków, niepodlegających pańszczyźnie ani prawu; samowola, brak kontroli społecznej i prawnej.
Rusin – dziś: Ukrainiec.
