Текст книги "Ogniem i mieczem, tom pierwszy"
Автор книги: Henryk Sienkiewicz
Жанр:
Историческая проза
сообщить о нарушении
Текущая страница: 31 (всего у книги 38 страниц)
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
kiścień – rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
towarzyszów – dziś popr. forma B. lm: towarzyszy.
Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
pałanka a. polanka – obóz kozacki.
lubo (daw.) – chociaż.
gruba – palenisko.
karacena – zbroja z metalowych łusek, naszytych na skórzany kaftan.
ryngraf – szkaplerz, duży blaszany medalion z wizerunkiem Matki Boskiej lub z herbem.
misiurka – hełm z osłoną karku, wykonaną z plecionki kolczej (z kółek metalowych).
dziryt – rodzaj włóczni.
gindżał a. kindżał – długi nóż, często zakrzywiony.
jatagan – broń sieczna średniej długości, bez jelca, o podwójnie zakrzywionym ostrzu.
berkut (ukr.) – orzeł przedni.
roztruchan – kielich.
sepet – skrzynka na kosztowności.
altembas – kosztowna tkanina z wypukłymi wzorami, przetykana złotymi nićmi, rodzaj brokatu aksamitnego.
bławat – cenna tkanina jedwabna, najczęściej błękitna.
kwap – puch ptasi, sprężysty i doskonale utrzymujący ciepło.
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.
bojar – rycerz, szlachcic ruski lub wołoski.
wołoski – z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
maty (ukr.) – matko.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
czarnobrewa – dziewczyna o czarnych brwiach, ukraiński ideał urody.
teorban – lutnia basowa, duży strunowy instrument muzyczny, podobny do bandury.
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna; zuch.
lama – tkanina jedwabna, przetykana złotymi nićmi.
barwa – umundurowanie lub element stroju, świadczący o przynależności noszącego.
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
gindżał a. kindżał – długi nóż, często zakrzywiony.
Bakczysaraj – miasto na Krymie, stolica tatarskiego Chanatu Krymskiego.
Niż a. Zaporoże – kraina poniżej porohów Dniepru, zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.
Konaszewicz-Sahajdaczny, Petro herbu Pobóg (1570–1622) – hetman i wybitny wódz kozacki, walczył po stronie Rzeczypospolitej w wojnie polsko-rosyjskiej 1609–1618, organizował kozackie wyprawy łupieżcze do Stambułu, dowodził Kozakami w bitwie pod Chocimiem.
czajka – wiosłowo-żaglowa, pełnomorska łódź kozacka.
Chocim (ukr. Chotyn) – miasto i twierdza nad Dniestrem, wówczas na granicy z podporządkowaną Turkom Mołdawią, dziś w płd.-zach. części Ukrainy; bitwa pod Chocimiem (1621) – taktyczne zwycięstwo wojsk polsko-litewsko-kozackich nad armią turecką.
Spas (ukr.) – tu: Zbawiciel.
gorze (ze starop. gorzeć: palić się) – biada, nieszczęście, niebezpieczeństwo.
watażka – dowódca oddziału kozaków lub bandy rozbójników.
bałabajka a. bałałajka – ukr. i ros. instrument ludowy, o trzech strunach i trójkątnym pudle rezonansowym.
Sicz Zaporoska – Zaporoże, kraina zamieszkana przez Kozaków zaporoskich; także: ich wędrowna stolica, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
kusztyk a. kulawka – kieliszek bez nóżki, z którego trzeba wypić od razu całą zawartość.
maty (ukr.) – matko.
Terpy, synku, mohorycz bude (ukr.) – Wytrzymaj, synku, czeka cię nagroda.
prysiud (ukr.) – przysiad, figura taneczna; pójść w prysiudy – zacząć skocznie tańczyć.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
dulcis recordatio (łac.) – słodkie wspomnienie.
oribus (łac.) – ustami.
afekt (z łac.) – uczucie.
genus humanum (łac.) – rodzaj ludzki, ludzkość.
Pandar – jeden z bohaterów Iliady Homera, łucznik trojański; w poemacie Troilus and Criseyde Geoffreya Chaucera (1343–1400); Pandar, wuj tytułowej Kryzeidy, staje się posłańcem między nią a jej kochankiem.
naści (daw.) – masz, weź.
musztuluk a. munsztułuk (daw.) – nagroda, podarunek.
inkaust (daw.) – atrament.
czerniec (ukr.) – mnich, zakonnik prawosławny.
wasze – tu: pan; skrót od: wasza miłość.
jasyr – (z tur.) niewola.
Łacha ił Ałła – Allah jest jedynym bogiem; Tatar mówi tak dla podkreślenia wagi zobowiązania.
pięście – dziś popr. forma B. lm: pięści.
Wiśniowiecki, Jeremi Michał herbu Korybut (1612–1651) – książę, dowódca wojsk polskich w walkach z kozakami; ojciec późniejszego króla polskiego, Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1640–1673).
tempus fugit (łac.) – czas ucieka.
kunktatorstwo (z łac.) – zwlekanie.
rohatyna (z ukr.) – włócznia z grotem zaopatrzonym w hak, aby po wbiciu trudniej ją było wyciągnąć.
kiścień – rodzaj broni, złożonej z trzonka i kolczastej kuli na łańcuchu.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
szarak – ubogi szlachcic.
hołysz (z ukr.) – golec, biedak.
wejść w paragon (daw.) – mierzyć się, równać się.
aut pacem, aut bellum (łac.) – albo pokój, albo wojna.
z sokoły – dziś popr. forma N. lm: z sokołami.
maty (ukr.) – matko.
łopnąć (z ukr.) – trzasnąć, pęknąć.
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
półtorasta (daw.) – sto pięćdziesiąt, tu: stu pięćdziesięciu.
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
zali (starp.) – czy.
persona (łac.) – osoba.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Tużu, tużu, serce bołyt' (ukr.) – tęsknię, smucę się, serce boli.
serpentyna (daw.) – szabla szlachecka.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
synowica (daw.) – bratanica.
dziewosłęb – osoba starająca się o rękę dziewczyny w czyimś imieniu; swat.
zżyły – dziś raczej: zżyty.
ordynek (z niem. Ordnung) – porządek.
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. wyłącznie w piśmie.
chorągiew tatarska – hist. jednostka polskiego wojska, oddział lekkiej jazdy, liczący ok. 100 żołnierzy; nazwa wiąże się z tatarskim stylem walki, w którym szybkość i zwrotność rekompensowała brak ciężkiej zbroi; wojsko tego typu sprawdzało się doskonale w czasie pościgów za uciekającym nieprzyjacielem.
polanka – tu: obóz wojskowy.
od Tatar – dziś popr. forma D. lm: od Tatarów.
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
prezydium (z łac. praesidium) – straż, zbrojna załoga.
poroh (ukr.: próg) – naturalna zapora skalna na rzece, uniemożliwiająca swobodną żeglugę; kraina poniżej porohów Dniepru nazywała się Niżem albo Zaporożem i była zamieszkana przez społeczność Kozaków zaporoskich.
Chortyca – największa wyspa na Dnieprze, na wysokości dzisiejszego miasta Zaporoża, w XVII w. na Chortycy znajdował się ośrodek Kozaków rejestrowych.
Kuczkasy (ukr. Kiczkas a. Kuczuk-As) – miejsce o dużym znaczeniu strategicznym, położone na lewym brzegu Dniepru poniżej porohów, naprzeciw wyspy Chortycy, kiedyś osada kozacka, dziś w granicach miasta Zaporoża.
mogiła – tu: kopiec.
Czasem też, chociaż i spokojnie było od Tatar (…) – są to słowa Maszkiewicza, który mógł nie wiedzieć o bytności Samuela Zborowskiego na Siczy [Samuel Zborowski (zm. 1584), magnat polski, rotmistrz królewski, skazany za morderstwo banita, jako hetman kozacki przebywał na Siczy w latach 70-tych XVI w. Red. WL]. [przypis autorski]
Nienasytec – piąty z dziewięciu porohów Dniepru, blisko prawego brzegu znajdował się na nim 7-metrowy wodospad.
Scylla i Charybda (mit. gr.) – potwory morskie, opisane przez Homera w Odysei, zagrażające żeglarzom w Cieśninie Mesyńskiej.
od niedogarków (daw.) – z powodu niedopalonych resztek.
połoz – nazwa licznych gatunków dużych, niejadowitych węży.
1 łokieć – ok. 60 cm.
pro aeterna rei memoria (łac.) – na wieczną rzeczy pamiątkę.
Ulisses a. Odyseusz – bohater Iliadyi Odysei Homera, przeklęty przez Posejdona, boga mórz, podróżował przez 10 lat po świecie, nie mogąc trafić do domu.
do Hadu – do Hadesu; Hades (mit. gr.) – podziemna kraina umarłych.
fines (łac.) – granice, krańce.
orbis terrarum (łac.) – krąg ziemi.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
wakans (z łac.) – wakat, wolne miejsce.
Miserere mei (łac.) – zmiłuj się nade mną.
lafa (starop.) – wikt, żołd.
ochędóstwo (starop.) – porządek.
Malchus – według Ewangelii św. Jana sługa arcykapłana jerozolimskiego, człowiek, któremu święty Piotr obciął ucho podczas aresztowania Jezusa w Wielki Czwartek.
regimenta – dziś popr. forma M. lm: regimenty.
rękodajny – dworzanin, którego zadaniem było podawać rękę pani czy panu przy wysiadaniu z powozu, wstawaniu itp.
hajduk (z węg.) – lokaj.
pajuk (daw.) – członek służby lub straży przybocznej; lokaj.
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.
Chorol – miasto na Połtawszczyźnie, na lewym brzegu środkowego Dniepru.
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.
detyna (ukr.) – dziecko.
hajdamaka (z tur.) – buntownik, rozbójnik, uczestnik któregoś z powstań chłopskich na Ukrainie w latach 1730–1770; tu: awanturnik, opryszek.
Tytus Liwiusz (59 p.n.e.–17 n.e.) – historyk rzymski.
pastorum convenarumque plebs transfuga ex suis populis (łac.) – tłum pasterzy i przybyszów, zbiegów ze swoich plemion.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
towarzysz – tu: rycerz, szlachcic, służący w wojsku.
wojłok (z tur.) – filc, gruby materiał ze zbitej wełny.
My po bożej myłosti kniaź i hospodyn (ukr.) – my, z bożej miłości książę i pan.
etc (łac. et caetera) – i tak dalej.
Koriat a. Michał Giedyminowicz (ok. 1306 – ok. 1365) – książę nowogródzki, syn Giedymina, wielkiego księcia litewskiego; stryj króla polskiego, Władysława Jagiełły.
Rurykowicze – potomkowie Ryryka; Ruryk (zm. 879) – wódz Waregów (wikingów), założyciel państwa ruskiego (Rusi Kijowskiej i Nowogrodzkiej).
żołnierzów – dziś popr. forma D. lm: żołnierzy.
Wołoszka – kobieta pochodząca z Wołoszczyzny; Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
trabant (daw.) – żołnierz straży przybocznej.
hospodar – tytuł władcy Wołoszczyzny, państwa położonego na terenie dzisiejszej płd. Rumunii, zależnego od Imperium Osmańskiego.
Tatarzy budziaccy – Tatarzy zamieszkujący w Budziaku; Budziak – kraina hist. nad Morzem Czarnym, pomiędzy Dniestrem a Dunajem.
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
czaus murza (z tur.) – wysoki urzędnik dworski, wysłannik.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
Kudak (nazwa z tur.) – twierdza nad brzegiem Dniepru, zbudowana w 1635 r. z inicjatywy hetmana Stanisława Koniecpolskiego, nazywana „kluczem do Zaporoża”, dziś w granicach miasta Dniepropietrowska.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
excitare (łac.) – wzbudzić.
non prohibeo (łac.) – nie zabraniam.
impediment (z łac.) – przeszkoda.
dworzany – dziś popr. forma N lm: dworzanami.
cor, cordis (łac.) – serce; tu B. lm corda: serca.
monstrum (łac.) – potwór.
jasyr – niewola tatarska.
fraucymer (z niem. Frauenzimmer: komnata kobiet, pokój dla dam) – damy dworu, stałe towarzystwo księżnej.
Apage, satanas (łac.) – idź precz, szatanie.
Musiał czekać z tym, aż ćwierć wyjdzie – mowa o okresie karencji a. żałoby, który musi minąć od śmierci poprzednika; ćwierć – kwartał, trzy miesiące.
J. O. – skrót od: jaśnie oświecony.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
februarius, februarii (łac.) – luty; tu D. lp: lutego.
eiusdem matris (łac.) – tej samej matki.
bellum civile (łac.) – wojna domowa.
guldynka (starop.) – myśliwska strzelba gwintowana.
bitwa pod Sołonicą (1596) – bitwa, w której hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.
Żółkiewski, Stanisław herbu Lubicz (1547–1620) – polski magnat, hetman, kanclerz wielki koronny, wojewoda kijowski, kasztelan lwowski, sekretarz królewski, wódz wojsk polskich w wielu kampaniach przeciwko Rosji, Szwecji, Turkom i Tatarom, zginął w czasie bitwy pod Cecorą.
Nalewajko, Semen (zm. w 1597) – ataman kozacki (znany również pod imieniem Seweryn), przywódca powstania przeciwko Rzeczypospolitej 1595–1596, pokonany przez hetmana Stanisława Żółkiewskiego i ścięty.
Łoboda, Hryhorij (zm. w 1596) – ataman kozacki, drugi przywódca powstania Nalewajki 1595–1596.
nad Sołonicę, gdzie ongi Żółkiewski tak strasznie Nalewajkę, Łobodę i Krępskiego pogromił – bitwa pod Sołonicą (1596), hetman Żółkiewski pokonał kozackich powstańców Semena Nalewajki, a jego samego wziął do niewoli; zwana też bitwą pod Łubniami a. bitwą pod Ostrym Kamieniem.
oczeret (ukr.) – trzcina; szuwary.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Suła – rzeka w Rosji i na Ukrainie, lewy dopływ Dniepru; nad Sułą leżą Łubnie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
watażka – przywódca oddziału wolnych Kozaków lub herszt bandy rozbójników.
szlachcic chodaczkowy – ubogi szlachcic.
inkaust (daw.) – atrament.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
nahaj – bicz, szpicruta.
palcat – kij bojowy, broń ćwiczebna do nauki szermierki.
dziryt – rodzaj włóczni.
masztalerz – stajenny.
cekhauz (z niem. Zeughaus) – arsenał, zbrojownia.
nadziak – broń o kształcie zaostrzonego młotka, służąca w bitwie do rozbijania zbroi przeciwnika.
driakiew – roślina zielna.
pacholik a. pachołek – służący, pomocnik.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
Czehryn a. Czehryń (ukr. Czyhyryn) – miasto na środkowej Ukrainie, położone nad Taśminą, dopływem środkowego Dniepru, jedna z najdalej wysuniętych twierdz Rzeczypospolitej.
obiecnie – dziś popr. forma 3 os. lp cz.przysz.: obieca.
wołoszynek – koń wołoski a. wałach, koń kastrowany.
dyferencja (z łac. differo: odsuwam, odkładam) – tu: dług.
terlica – stelaż siodła.
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
barwa – mundur.
ćwierć – kwartał, okres trzech miesięcy.
Łoboda, Fedir (zm. 1666) – dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.
semen (daw.) – Kozak na czyjejś służbie, zbrojny służący.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
ruski brzeg – prawy brzeg Dniepru nazywano ruskim, lewy tatarskim. [przypis autorski]
hołysz (z ukr.) – golec, biedak.
Zadnieprze – Lewobrzeżna Ukraina, tereny na wschód od Dniepru, gdzie położone są np. Połtawa i Łubnie.
futor a. chutor – pojedyncze gospodarstwo, oddalone od wsi; przysiółek.
żenie (z ukr.) – gna.
lubo (starop.) – chociaż.
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.
poczet – orszak, drużyna, słudzy, towarzyszący panu w podróżach.
Zaporożec – Kozak z Zaporoża.
woskoboj a. woskobojnik (daw.) – człowiek zajmujący się obróbką wosku pszczelego, używanego do produkcji świec.
rybitwa (starop.) – rybak.
zbrojno – dziś popr.: zbrojnie.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.
krucy – dziś oppr. forma M. lm: kruki.
na Lachiw (daw. ukr.) – na Polaków.
Wołoszczyzna – państwo na terenach dzisiejszej płd. Rumunii, rządzone przez hospodara i zależne od Imperium Osmańskiego.
na borg (ukr.) – na kredyt.
ne na to, szczo je, ałe na to, szczo bude (ukr.) – nie za to, co jest, ale za to, co będzie.
Niżowcy – wolni Kozacy z Niżu, tj. z Zaporoża.
Sicz Zaporoska – wędrowna stolica Kozaków Zaporoskich, obóz warowny na jednej z wysp dolnego Dniepru.
grodowi – tu: załoga zamku, zbrojni, Kozacy.
Czerkasy – miasto na prawym brzegu środkowego Dniepru, położone ok. 200 km na płd. wschód od Kijowa.
Bogusław – miasto na środkowej Ukrainie, położone ok. 100 km na południe od Kijowa, nad rzeką Roś.
Korsuń (dziś ukr.: Korsuń-Szewczenkiwskij) – miasto na środkowej Ukrainie nad rzeką Roś, w średniowieczu zamek władców kijowskich, w XVII w. rezydencja Wiśniowieckich; w bitwie pod Korsuniem (1648) Kozacy Chmielnickiego wraz z Tatarami zwyciężyli wojska polskie.
z pogany – dziś popr. forma N. lm: z poganami.
mołojec (ukr.) – młody, dzielny mężczyzna, zuch; tu: Kozak.
Lachy (z ukr.) – tak nazywali Polaków wschodni sąsiedzi.
Łubnie – miasto na Połtawszczyźnie, na śr.-wsch. Ukrainie, rezydencja książąt Wiśniowieckich.
pan krakowski – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651.
Kalinowski, Marcin herbu Kalinowa (1605–1652) – hetman polny koronny, wojewoda czernihowski, zginął w bitwie pod Batohem (1652).
Łoboda, Fedir (zm. 1666) – dowódca pułku perejasławskiego w latach 1648–1653, sędzia generalny starszyzny kozackiej, po bitwie pod Konotopem (1659) pojmany przez Rosjan, zmarł w Rosji na zesłaniu.
Perejasław – miasto na środkowej Ukrainie, niedaleko Kijowa, w XVII w. ośrodek kozacki; w 1630 oblegane bez skutku przez polskiego hetmana Koniecpolskiego, w 1649 miejsce rokowań Polaków z Chmielnickim.
pałanka a. polanka – obóz kozacki.
hetman wielki – Mikołaj Potocki, zwany Niedźwiedzia Łapa, herbu Pilawa (ok. 1593–1651), kasztelan krakowski, hetman wielki koronny w latach 1646–1651).
rój – rodzina pszczół; na wiosnę część rodziny z młodą królową opuszcza ul, by założyć nową kolonię gdzie indziej.
Dzikie Pola – stepowa kraina nad dolnym Dnieprem, w XVII w. prawie niezamieszkana, schronienie dla Kozaków, zbiegów i koczowników, pas ziemi niczyjej między Rzecząpospolitą a tatarskim Chanatem Krymskim.
koszowy – ataman koszowy rządził na Zaporożu w czasie pokoju, miał też obowiązek przygotować Sicz do wojny.
chorągiew wołoska – oddział lekkiej jazdy, sprawdzającej się dobrze w pościgach i zwiadach; w chorągwiach tych służyli często żołnierze z Wołoszczyzny, ale także Polacy i Ukraińcy.
