Текст книги "Толькі не гавары маёй маме"

Автор книги: Адам Глебус

сообщить о нарушении

Текущая страница: 10 (всего у книги 13 страниц)

А далей пашыбаваў у якi-небудзь зацiшны рэстаранчык-кабачок на два столiкi, шэсць месцаў. А там замовiў порцыю смажанай камбалы. І рудабровы кухар-гаспадар падсмажыць рыбiну найлепшым чынам i ўсмiхнецца, а ты пабачыш шырозны свiшч памiж пярэднiмi верхнiмi зубамi. Такi шырокi, што праз яго можа праплыць не толькi камбала, але i каравела, а за ёй i ўся iспанская армада, якую так люта ненавiдзяць галандцы. О, гэтая святая вайна за незалежнасць! О, гэтая праклятая Богам каланiяльная вайна! Iспанцы захапiлi Амстэрдам i амаль усё шаснаццатае стагоддзе рабавалi i ўцiскалi вось такiх рудабровых прадаўцоў камбалы. Але свет плыве, свет мяняецца. Імперыi руйнуюцца. Пясок сочыцца праз пальцы. Вада точыць камень. Нiдэрландскiя партызаны – гёзы – вызвалiлi родны Амстэрдам ад iспанскае навалы i вярнулiся ў свае крамкi гандляваць смажанай рыбаю. І калi сумна, а ты ў Галандыi, дык пашукай у дамках, падобных да кухонных буфетаў, маленькi рэстаран, з’еш сакаўны кавалак залатой камбалы, i стане ўтульней у гэтым свеце. Пад’еўшы, яно заўсёды спакайней.

Можна зноў прагуляцца вакол каралеўскага палаца, у якi так i не завiтала каралева. Яна любiць жыць у нейкай Гаазе. Вокны палаца цёмныя, як люстэркi за ложкамi прастытутак. Усё ж нельга надоўга пакiдаць каралеўскiя палацы.

Хай даруе Яе Каралеўская Вялiкасць усiх Нiдэрландаў, але трэба дома бываць часцей, трэба дома бываць не госцем, каб не страцiць павагу i любоў уласнага народа. Вось такое нахабнае пажаданне выказалася нiдэрландскай каралеве ў музеi мадам Цюсо. Ясна, калi ты ў музеi спадарынi Цюсо, дык каралева не сапраўдная, а цацачная. Ну i што?

Я i сам ведаю, што лепей было пайсцi ў дом-музей найвялiкшага з галандскiх жывапiсцаў, чым да Цюсо. Але дом Рэмбранта, як высветлiлася, адчыняюць толькi ў нядзелю. Пацалуй прабой i кiруй дамоў. Але ты далёка ад Мiнска, ты ў Амстэрдаме, iдзеш на пляц Дам, i цябе ветлiва запрашаюць у музей бабулi Цюсо. Ідзеш.

«Русiш?» I атрымлiваеш паперку з тэкстам, якую чытаеш у хуткасным лiфце, якi iмчыць на самы верх вялiзнага будынка. З лiфта накiроўваешся ў цёмны, кепска асветлены пакой. І тут успыхваюць пражэктары, у конусах промняў на цябе насоўваецца са столi вялiкая чатырохметровая фiгура Клааса Янсзоона, якi нагадвае Якуба Коласа з аднайменнага мiнскага пляца, пераапранутага ў строй залатога для Галандыi семнаццатага стагоддзя. Амстэрдамскi калос пачынае расказваць пра васьмiдзесяцiгадовую вайну за незалежнасць. Леваруч ад яго высвецiцца дыярама бiтвы. Сапраўдная гармата стрэлiць сапраўдным колцам дыму, якое паляцiць над табою, нiбыта ядро. А ты ўспомнiш бронзавага партызана Дзеда Талаша з унукам, якi цягне скрыню з патронамi. Раней у праекце недалёка ад скрынi з патронамi каля коласаўскага чаравiка ляжаў вялiзны капялюш, але бронза – рэч каштоўная, вырашылi эканомiць i не адлiваць капялюш. Народны пясняр цяпер сядзiць на пляцы без галаўнога ўбору. А ягоны стрыечны брат Клаас хоць i ў памяшканнi, але пры капелюшы. Вядома, Клаас у Амстэрдаме, а Колас у Мiнску, i хай яны абодва калосы, але Бог не роўна дзелiць.

Кожная няроўнасць вельмi добра вымалёўваецца на геаграфiчных мапах. Вось у музеi Цюсо ёсць мапа Нiдэрландаў, падзеленая на правiнцыi: Гелдэрланд, Утрэхт, Паўночная Галандыя, Галандыя, Паўднёвая Галандыя, Зеландыя... І правiльна, дарэчы, зрабiла, што падзялiлася, што не iснуе адзiнага i непадзельнага саюзу, няма адзiнай партыi, якая са зброяю ў руках будзе змагацца за нейкае ўяўнае адзiнства. Саюзу няма, а Нiдэрланды ёсць, як i краiны БеНiЛюкс ёсць, як ёсць i добраахвотна аб’яднаная Еўропа.

I хай праклянуць мяне дробныя беларускiя нацыяналiсты, але не бачу нiчога кепскага ў палескiм культурным сепаратызме. Хай акрэслiваюцца, хай вылучаюцца, хай Пiнскi раён стане Палескiм раёнам. Хай змяняюцца межы абласцей Рэспублiкi Беларусь. Хай усё дзелiцца i множыцца, асабiста я за жывы i мiрны працэс змены межаў, бо нiколi не ўцiскаў геапалiтычнае паняцце сваёй Беларусi i Радзiмы ў рамкi, акрэсленыя Беларускай Савецкай Сацыялiстычнай Рэспублiкай цi Рэспублiкай Беларусь. Мяжа – умоўнасць, а з яе зрабiлi паласу смерцi. Дык хай паадсыхаюць тыя рукi, што на геаграфiчнай мапе малююць палiтычныя межы. Вось так, я не толькi касмапалiт, а яшчэ i iнтэрнацыяналiст, праўда, апрануты ў нацыянальны мундзiр.

Аднойчы мая жанчына Тамара сказала: «Глобус, ты заўсёды зашпiлены на ўсе гузiкi». Вельмi эратычнае назiранне, праўда? Згадалася цалкам iдыёцкая Тамарына манера падыходзiць i падкрадацца ззаду. Яна любiла падысцi крадком на дыбачках i напалохаць: крыкнуць што-небудзь гучнае ў самае вуха, цi пляснуць чым-небудзь, цi яшчэ горш – ударыць. Аднаго разу на маю галаву абрынулася паўлiтровая бутэлька. Тамара ўдарыла мяне бутэлькай па цемi. Зразумела, я пакрыўдзiў яе, усе людзi сварацца. Бывае. І мы пасварылiся з-за нейкай там фiгнi, з-за цюбiка з фарбаю. Рыштаваннi былi вузкiя. Тома расклала фарбы на дошках, а я iшоў i наступiў, i з цюбiка выскачыла ўся сiняя сiнеча i паляцела з рыштаванняў на падлогу. Тамара засталася без нябеснае фарбы i сказала, што я няўклюдны, i яшчэ нагаварыла рознага бруднага. Мне давялося ўзяць яе за ногi i саштурхнуць з рыштаванняў. Яна вiсела ўнiз галавою на вышынi трэцяга паверха. Унiзе была каменная падлога. Твар Тамары зрабiўся бурачковы, але яна не збiралася прасiць прабачэння. І я зразумеў, што можна Тамару забiць, але прабачэння я ўжо не атрымаю нiколi. Я ўсцягнуў яе на рыштаваннi i пакiнуў. Хай сабе робiць копiю. Тамара капiравала фрэску «Сустрэча Марыi i Лiзаветы». Вельмi кранальны сюжэт. Выгляд цяжарных жанчын зачароўвае. На жываце ў цяжарнай Марыi было маленечкае сонца са знакам Госпада Ісуса Хрыста. На фрэсцы, дарэчы, амаль не было нябеснага колеру. Я сеў у кутку касцёла, на хорах, i думаў пра цяжарную Марыю, пра яе велiчны жэст. Рука Марыi была ўзнятая, яна вiтала Лiзавету. А тым часам узняла сваю мужную руку Тамара. Яна шарахнула бутэлькай мне па галаве i ўцякла. Я не стаў яе даганяць. Падумалася, калi iнтымныя ўзаемаадносiны будуць разгортвацца ў ваенным накiрунку, адзiн з нас загiне. І не было нiякiх перавагаў на маю карысць. Наадварот, свядомасць замуцiлася, i мяне званiтавала. Страсенне мазгоў я атрымаў. Страсцi напалялiся, але рэшткi рацыянальнага не далi загiнуць нi мне, нi Тамары. Мы памiрылiся ў той жа вечар. І расшпiлiлi ўсе нашы гузiкi. Нам было добра. Павер мне.

Мяжы памiж праўдаю i хлуснёю няма, як памiж вераю i сумневам. Вось ты iдзеш па музеi бабулi Цюсо, а навокал людзi i лялькi, рэчы i адбiткi ў люстэрках, ценi i плямы святла. Вось жанчына падмятае брук, гэта лялька. А вось японец фатаграфуе жанчыну-ляльку, што падмятае брук. А вось мой брат, якi назiрае, як турыст-японец фатаграфуе ляльку з венiкам. А вось я, той самы Адам Глобус, якi бачыць усю вялiкую карцiну ў люстэрку. А вось ты, што слухаеш мой раман пра дзiва. А вось i ён, дарагi сябра чытач, якi схiлiўся над тэкстам. Цi iстотная, у такiм разе, неадухоўленасць лялькi, якую зрабiлi ў выглядзе падмятальшчыцы пазапазамiнулага стагоддзя? Лялька вельмi добра затрымлiвае на сабе промнi святла. Калi сфатаграфавацца побач з ёю, дык на картцы лёгка пераблытаць, дзе жывы чалавек, а дзе рукатворная цацка. Вось так з-за слабай здатнасцi адрознiваць адно ад другога ты не можаш выбрацца з люстраных лабiрынтаў. І ты натыкаешся на люстэркi, як экскурсант японец з фотакамераю. Ён усмiхаецца, у яго механiчная ўсмешка. Японец так выхаваны: атрымаў удар – усмiхнiся, а толькi потым, паправiўшы акуляры, рэагуй – цi то ўдарам цi то прабачэннямi.

Раптоўны жах, ты робiшся сведкам забойства братоў дэ Вiтаў. Адзiн з iх, Ёхан, быў правiцелем Галандыi на працягу дзевятнаццацi гадоў. Але ягоныя поспехi выклiкалi чорную зайздрасць у колах супрацiўнiкаў, якiя здолелi справакаваць натоўп на гвалт i самасуд. Пакутнiкаў Ёхана i Карнелiса ты пабачыш прывязанымi да бязлiстага дрэва. З раздзёртых жыватоў будуць звiсаць вантробы: слiзкiя, бэзавыя i гарачыя. Ты жахнешся, падумаеш пра чалавечыя цёплыя кiшкi, пра незваротнасць учыненага – вантробы семнаццатага стагоддзя нельга запхаць назад, як сёй-той з фiлосафаў меркаваў. Ты адхiснешся ад пачварных лялек i пабачыш шкло, за якiм застанецца сцэна гвалту. На шкле варухнецца адбiтак майго брата Мiраслава. З-за Мiраслававага пляча будзе паглядаць белы твар вучонага габрэя.

Лялечны габрэй апусцiў вочы, ён не хоча глядзець на паталагiчную сцэну. Пэўна, таксама апускаў веi i вучоны Спiноза, калi забiлi ягонага паплечнiка Ёхана дэ Вiта ў тысяча шэсцьсот семдзесят другiм годзе. Пабачыўшы разяўлены жывот сябра, цяжка адстойваць пастулат, што трэба разглядаць чалавечыя дзеяннi i памкненнi так, як разглядаеш лiнii, паверхнi i геаметрычныя целы. Каб абаранiць такую тэзу, трэба апусцiць вочы, разгарнуць кнiгу, дзе замест закладкi ляжыць найдаражэйшая нiдэрландская купюра коштам у тысячу гульдэнаў, а на ёй, на глянцавай паверхнi, тонкiмi лiнiямi намаляваны твар сумнавокага матэрыялiста Спiнозы.

Доўгi, сплецены з смарагдавай павуты, твар фiлосафа я абмяняю на каштоўную рэч – дыямент. І калi, седзячы за сталом у ювелiрнай краме, я буду круцiць перад вачыма пярсцёнак з матавага золата i любавацца колкiмi жарынкамi марознага дыяментавага бляску, згадаецца сентэнцыя Спiнозы: той, хто ў рэшце рэшт выходзiць у пераможцы, болей ганарыцца тым, што ён нашкодзiў iншаму, чым тым, што прынёс дабро сабе. Цi можна, растрыбушыўшы чалавечае цела, атрымаць задавальненне? Няўжо натоўп, якi знявечыў дэ Вiта, меў палёгку? Мяркую, меў! Вось у чым жах. Я цiха апускаю вочы, раскрываю нататнiк i вялiкiмi лiтарамi запiсваю: «Вайна – грамадская шызафрэнiя, суцэльнае вар’яцтва. Вайна – вельмi заразная, iнфекцыйная хвароба. Салёны водар крывi распальвае апетыт...»

У мяне знiкае жаданне хадзiць у пераможцах, а тым больш залiчыцца ў ахвяры. Хочацца цiшынi, спакою... Рай падобны да бiблiятэкi з ненапiсаным каталогам. Рай падобны да музея, дзе чалавечае сэрца можа быць гарачым толькi ва ўяўленнi, ну i, вядома, у жывых грудзях.

Ты калi-небудзь дакранаўся да музейных масянжовых твараў? О, якi смяротны холад працiнае пальцы!

А ў музеi Цюсо я не чапаў лялек. Нашто? Я разглядаў у спецыяльнай зале анатомiю экспанатаў: вока без павека, галава без валасоў, ружовыя дзясны са счэпленымi зубамi. Нецiкава. Не здзiўляе. «Захапленне механiкай засталося для мяне ў дзесяцiгадовым узросце i ў васемнаццатым стагоддзi», – я так падумаў, абмiнаючы фiгуру смерцi з касою.

Зрэшты, канструяванне – адна з найцiкавейшых забавак. І не буду гэтага адмаўляць.

Я iшоў праз шэрагi лялек, зробленых у выглядзе знакамiтасцяў: Мэрылiн Манро – секс-сымбаль дваццатага стагоддзя, Майкл Джэксан – чалавек-танец, якi паспрабаваў змянiць расу i разбурыў твар, ператварыўшы ў маску з праваленым носам, Ленiн – мумiя, пастаўленая вертыкальна, Гарбачоў – прэзiдэнт СССР, краiны, дзе я нарадзiўся... Чаплiн, нiдэрландскi кароль на канi, Эйнштэйн, Шварцэнегер, Мадонна – тая, што без дзiцяцi i Лiзаветы, Цiна Цёрнер, Рэмбрант, Вермэер, гандлярка, пакупнiк, чарга пакупнiкоў, ахоўнiк з рацыяй i пiсталетам... Мы не ў музеi мадам Цюсо, а ў вялiкай шматпавярховай краме.

Выхад з музея вядзе ў краму. Трэба, калi ты ў Амстэрдаме, памятаць: «Гандаль – душа Галандыi!» I пяць пар шкарпэтак каштуюць танней, калi iх набыць оптам. Толькi нашто пяць пар аднолькавых шкарпэтак? Ну хiба што падараваць брату, сыну, бацьку, дзядзьку i адну пару пакiнуць сабе. Можа, так i трэба абыходзiцца са шкарпэткамi, якiя заўсёды губляюцца па адной. Адна ёсць, а дзе другая? На небе? Там збiраюцца ўсе шкарпэткi, пакрыўджаныя гаспадарамi. Мiльёны, мiльёны, мiльёны аднаасобных суверэнных шкарпэтак, чысценькiх, адпрасаваных, зацыраваных. І столькi ж, калi не больш, пальчатак. Калi знiкла твая шкарпэтка, ведай – яна пайшла да тваёй згубленай пальчаткi.

А я з музея мадам Цюсо выйшаў праз краму на пляц Дам i пайшоў, пайшоў, пайшоў перакусiць у «Макдональд».

Такая лёгкая закуска: бутэрброд з катлетай i запiўка гарбатай. Усе замаўляюць кока-колу, а я гарбату. У чужых гарадах я п’ю выключна гарбатку, каб трымаць страўнiк у тонусе. А то набухаешся кавы i захочаш у прыбiральню, а гэтае хаценне стварае дадатковыя складанасцi. Асаблiва калi ты ў амстэрдамскiм «Квартале чырвоных лiхтароў», калi з-за шкляных дзвярэй на цябе пазiраюць зманлiвыя вочы прастытутак, а пругкiя языкi млява падрыгваюць памiж растуленых вуснаў, а пальцы прыспускаюць станiк, каб на цябе зiрнулi насцярожаныя музкi. А ты ўзяў i нажлукцiўся кавы, з яе сiкуновагонным эфектам. І што тады, заходзiць да жанчыны i мачыцца ў рукамыйнiк? Цi ў мiсу для падмывання? Цi спытаць, як прайсцi ў ватэрклазет? Цi апрастацца ў амстэрдамскi канал? Усё не падыходзiць. Застаецца адзiн варыянт: вярнуцца ў гатэль, вызвалiцца i болей не пiць кавы.

Па дарозе ў «Краснапольскi» можна заскочыць у кавярню пад шыльдай, на якой намаляваны каноплi ў выглядзе пальмы, гэта ўмоўны знак, сiгнал: тут можна набыць марыхуану. Зайшоў i прыдбаў. Заплацiў грошы i забраў пакецiк з кайфам, i цябе не схопiць за руку палiцыянт. Вольнаму воля, калi ты ў Амстэрдаме. Хочаш палiць дур? Купляй i куры. Толькi я кiнуў палiць. Сабраў волю ў кулак i не куру паўтара года. А брат палiць. Я старэйшы, ён малодшы, i яму не прыйшоў час кiдаць курыва. Таму ён i купiў пакецiк анашы, а я толькi стаяў побач. Я прывык. Усе кураць, а я прысутнiчаю, усе п’юць вiно, ром, вiскi, каньяк, самагонку, гарэлку, лiкёр i нават каву, а я стаю побач, i мне не хочацца курыць i пiць разам з усiмi. Калi надта закарцiць выпiць цi закурыць, дык на адзiноце, гэта як складаць вершы, як пiсаць лiтаратуру, як закахацца. І таму або гэта, або тое. Слушна спадар Гётэ заўважыў: паленне i творчасць несумяшчальныя рэчы. І як ты iх сумясцiш, калi выпалiш цыгарэтку з марыхуанай?

Вось i прыклад... Вярнулiся мы ў гатэль. Я сеў за шкляны стол, запалiў лямпу i пачаў апiсваць амстэрдамскiя дзiвосы. А брат Мiраслаў, якi любiць пакурыць, дастаў пачак тытуню «Друм», якi мае салодкi водар чарнаслiву, перамяшаў тытунь з накрышанай анашою, якая пахне прахалодным палыном, i зацягнуўся, i запоўнiў гатэльны пакой блакiтнай смугою. І не паспеў я напiсаць тры радкi, як мой дарагi брат, выцягнуўшыся, ляжаў на ложку i глядзеў у столь. Якая тут творчасць? Хiба што канцэптуальная, хiба што амерыканская, як у Кэна Кiзi пасля дозы ЛСД. Толькi я – еўрапеец з малой лiтары, як i трэба па правiлах граматыкi. А таму, напiсаўшы старонку на цвярозую галаву, я вярнуўся ў «Квартал чырвоных лiхтароў».

Я доўга блукаў памiж вiтрынамi i разглядаў розныя экзатычныя паставы. Мне спадабалася белая жанчына з плацiнавымi кудзерамi з важкiм бюстам i з крутымi клубамi. Мне спадабалася жанчына, а да яе заскочыў вiхлясты юнак. Усмешлiвая парачка схавалася за бурачковай занавескаю, пакiнуўшы мяне любавацца пустым высокiм белым крэслам. Давялося пайсцi далей i разглядаць штучны тавар. Заапарк у чырвоным, пурпуровым, бэзавым, лiловым святле. Людзi – жывёлы. Жывёлы – людзi. Усе жанчыны на адзiн афраеўраазiяцкi твар. Нi даўжыня ног, нi ўзрост, нi колер вачэй, нi колер скуры, нiшто не мае анiякага значэння.

Незаўважна для сябе я апынуўся ў нiзкiм пакойчыку зусiм маленечкай мурынкi. Яна ўсмiхалася, яна хiхiкала – смех пырскаў з яе, як сок з апельсiна. Яна вельмi спрытна схавала гульдэны пад коўдру i, скiнуўшы майткi, уселася на падушку. Малпаватая ручка ўзяла з палiцы ўпакоўку кандомаў. Мурынка пачала абмахваць твар блiскучай упакоўкаю нiбыта веерам. Боты негрыцянка не зняла i станiк не скiнула. А я не зняў кашулю. Прастытутка яўна не збiралася мыць мой чэлес. Давялося самому правесцi водную працэдуру. Яна толькi выцерла маё пахавiнне мяккай сурвэткай, якую тут жа скачала ў шарык i шпурнула ў вядро. Усе негры народжаныя баскетбалiстамi. У вядры было поўна сурвэтачных шарыкаў.

Валасы на мурынскай похве аказалiся пругкiя, не раўнуючы капронавыя. Прастытутка апранула мой напяты чэлес у тонкую гумку. Нават мiнет рабiўся праз кандом. «Беражонага Бог беражэ!» – сказаў француз Беранжэ. Я забаўляўся з негрыцянкай, а яна ўсмiхалася, уздыхала i зазiрала мне ў вочы. І ўсё ж, за жывасцю выразна прамацвалася ненатуральнасць i лялькавасць. Не я, а француз Ламетры прыдумаў разглядаць чалавека як механiзм, як машыну, як рэч. А мне давялося адчуць матэрыяльнасць гэткае думкi.

Мурынка стаяла на каленях i локцях, калi з мяне выцякала жаданне знаходзiцца ў жанчыне, яно выцекла ў гумовы мяшэчак i было загорнута ў папяровую сурвэтку, скачана ў шарык i кiнута ў вядро. Маё жаданне апiсала вельмi прыгожую дугу ў цёмным паветры i трапiла ў лузу са смеццем.

Каму трэба здзейсненыя жаданнi? Нiкому. Вось хацелася нечага да вар’яцтва, да самазабыцця, да самагубства, да самазнiшчэння, i раптам дасягнулася, зрабiлася, здзейснiлася запаветнае жаданне – спустошанасць, разгубленасць, расчараванне. Было i няма. І як сорамна за мiзэрнасць жаданняў?! Таксама прыкра бывае глядзець тэлевiзар, ляжаць i зырыць на iдыётаў з напамаджанымi тварамi i ўстаўнымi думкамi. На iнвалiдаў глядзець сорамна. Ім трэба спачуванне i спагада. Згодны. Але назiраць за калекамi не хачу. Лепей заглыбiцца ў сон. «О, каб глядзець сны па замове!» – усклiкне iдыёт. Ён жа не ведае, што гэта будзе не сон, а пратэз сну, муляж. Ды фiг з iмi. Бог дапаможа ўбогiм. А я буду спаць. Гэтак, заплюшчыўшы вочы, патану ў плынях невядомасцi, у хвалях бязмежнасцi, у дыханнi вечнасцi. Патану i адчую няроўнасць часавае плынi. Вось адчуванне, што час марудна паўзе, як слiмак, а вось ён зусiм спынiўся, як слiмак на попеле, а вось iмклiва паляцеў кажаном улукаткi.

Мы – праявы часу, маруднага цi iмклiвага, рэдзенькага, як крынiчная вада, i густога, як наварысты булён са свiнiны. І якiмi ж цацачнымi здаюцца гадзiннiкi. Яны не маюць амаль нiякага дачынення да сапраўднага, жывога, планетарнага, касмiчнага часу, таксама як лялька не мае непарыўнай сувязi з правобразам. Час сцiскаецца, загусае, развейваецца, скручваецца ў змяiныя колцы i працiнае прастору вострым прутком. Ён жывы. Ягоная магутнасць асаблiва моцна праяўляецца ў снах, дзе час уладарыць бязмежна. У такiя сны я правальваюся вокамгненна, лячу ў мiгатлiвай цiшынi, пакуль не прагучыць выбух: i шолахi, шоргаты, шэпты, крыкi, галасы, мелодыi запоўняць прастору. Гукавая хваля можа i выкiнуць са сну ў рэальнасць, асаблiва калi ператомлены, перасычаны ўражаннямi, перапоўнены здзiўленнямi. Як у амстэрдамскiм гатэлi «Краснапольскi», напрыклад. Толькi не трэба нервавацца. Бяссонне не горшая з хваробаў, i яго можна ператварыць у нiрвану, асаблiва калi ляжыш у шыкоўным ложку i назiраеш за гульнёю амстэрдамскiх святлаценяў на высознай столi.

Чалавек – назiральнiк гульнi ценяў i святла. А што яшчэ трэба? Гульня святлаценю забаўляе. Назiраю. Баўлю час. Жыву. Сапраўднасць надакучвае. Выратоўвае захапленне друкаванымi тэкстамi.

Лiсты Ван Гога. «Мне здаецца, калi я знайду яшчэ аднаго мастака, якi захоча распрацоўваць тэму поўдня (а ў нашым варыянце Амстэрдама) i так, як i я, захопiцца працаю i пагодзiцца на жыццё манаха, раз у два тыднi наведае бардэль, а ў астатнiя днi будзе неадрыўна працаваць i не губляць часу ўпустую, тады ўсё складзецца выдатна...»

А ў мяне ўсё i так выдатна, i магу табе паабяцаць: я не адрэжу вуха, як Ван Гог пасля сваркi з працавiтым сябрам Гагенам, якi так шчыра запрашаўся на поўдзень Францыi ў Арль.

А я запрашаю ў iншае месца, на поўнач Нiдэрландаў, у цёмную Венецыю, у найвялiкшы музей Ван Гога. Пэўна ж, павiнна i ў невялiчкай Галандыi быць нешта найвялiкшае, хоць бы сховiшча з найкаштоўнейшымi палотнамi першага экспрэсiянiста, найбуйнейшага постiмпрэсiянiста, якi ўзяў рэвальвер i застрэлiўся ў жытнiм полi. Ван Гог прастрэлiў уласную скронь. У музеi спадарынi Цюсо постаць Ван Гога самая агiдная. Не можа вялiкi мастак усiх часоў i народаў быць нiжэйшы за iдыёта-турыста. Я разумею: вернасць iдэалам рэалiстычнай школы i ўсё астатняе з дакументамi i фотаздымкамi, з выкапаным чэрапам без нiжняй скiвiцы, з данымi ў мiлiметрах i дэцыметрах з мiкронамi. Але хiба не можна паставiць Ван Гога на подыум? Хто-хто, а дзядзька Вiнцэнт таго заслужыў. І справа не ў кулi, выпушчанай у галаву, i не ў стрэле, якi спудзiў зграю груганоў. Ісцiна ў iншым. І ты не думай, што палотны вар’ята добрыя, бо каштуюць даражэй за золата, i не спадзявайся, што людзi павар’яцелi, калi выкладаюць за вангогаўскiя карцiны шалёныя грошы. Усё не так. Таямнiца ў фокусе, у аптычным эфекце, у пераламленнi промняў святла, у гульнi святлаценяў. Ты iдзеш уздоўж сцен, завешаных палотнамi маладога дзядзькi Вiнцэнта. Ткач тчэ палатно. Сяляне ядуць бульбу. Жанчына iдзе па восеньскай алеi. А ты iдзеш па музейнай гладзенькай падлозе. Ідзеш i думаеш. А чаму Ван Гог вялiкi? Чаму яму пабудавалi музей? Ты падыходзiш да палатна з сланечнiкамi, да знакамiтай карцiны, да шэдэўра, да сутнасцi. Табе робiцца добра. Як? Чаму? У якое iмгненне? Не ўловiш.

Ты згадаеш, як у дзяцiнстве засушыў сланечнiк i як сухi сланечнiк праз усю зiму пах мёдам. Ён стаў цёмны, скурчаны, касцяны, але пах мядовым летам, ён захаваў лiпеньскае паветра, ён дыхаў лёгкай спёкаю.

Ван Гог застрэлiўся летам. І можаш уявiць, як каркалi над iм груганы, як кружлялi, мiтусiлiся, вiравалi ва ультрамарынавым густым небе. Ад каркання, шолаху, ляманту падлаедных птушак можна звар’яцець, як i ад глядзення на карцiны Вiнцэнта Ван Гога. Такi зрух у розуме здарыўся з адным маiм аднакурснiкам у мастацкай вучэльнi.

Ён днямi i начамi разглядаў альбомы з малюнкамi вялiкага экспрэсiянолага, ён капiраваў вангогаўскiя палотны да страты прытомнасцi. Ён ездзiў у Эрмiтаж i ад ранiцы да закрыцця прастойваў перад творамi самазабойцы. І ён стаў Ван Гогам. На яго так i казалi: «Вось пайшоў Ван Гог». «Дзе там Ван Гог?» «Ты Вiнцэнта не бачыў?» Ён не крыўдаваў, калi называлi Вiнцэнтам. Ён успрымаў гэта з удзячнасцю. А на сваiх накiдах, малюнках, эцюдах ён ставiў у кутку вангогаўскi аўтограф. Здзiўляў мяне толькi адзiн момант: эцюды, малюнкi, накiды былi зусiм не падобныя да твораў вялiкага экспрэсiянiста. «А яны не павiнны паходзiць на кампазiцыi Вiнцэнта Ван Гога, – цвяроза разважаў аднакурснiк. – Ван Гог жыў у дзевятнаццатым стагоддзi, а я жыву ў дваццатым. І калi б ён жыў цяпер, дык маляваў бы так, як я!» Пярэчаннi ў даным варыянце недарэчныя. Я нават не пытаўся, чаму Ван Гог, жывучы ў нашым стагоддзi, не падпiсвае свае палотны прозвiшчам Руневiч. На такiя патаемныя тэмы з аднакурснiкам гаварыў доктар у псiхiятрычнай лякарнi. І ён пераканаў Руневiча не пiсаць на малюнках прозвiшча Ван Гога. І Руневiч не пiсаў. Ён адно ўсмiхаўся. Ён распаўнеў, шчокi ягоныя заружавелi, голас зрабiўся лагодны. І нiхто не бачыў ультрамарыну, якi загусаў i цямнеў над руневiчавай чорнай кучаравай галавою. А можа нiхто не хацеў гэтага разумець i бачыць?

Тым часам скончыўся наш тэрмiн навучання. Усе раз’ехалiся з вучэльнi, хто куды. Усе забылiся пра Вiнцэнта Вангогавiча Руневiча. А ён цiхенька ўладкаваўся ў Дзяржаўны мастацкi музей простым рабочым – перастаўляць скульптуры i перавешваць творы старых майстроў. Ён цiхенька перастаўляў i перавешваў карцiны i таксама цiхенька набыў каля крамы «Фiлатэлiст», што якраз насупраць музея, маленькi шасцiнабойны пiсталет. Вiнцэнт Вангогавiч Руневiч-Мiнскi выехаў за горад на электрычцы, зайшоў у жытняе поле i стрэлам напалохаў груганоў. Вось так. Груганы каркалi i шархацелi ў пачарнелым ультрамарыне. Майго аднакурснiка знайшлi з прастрэленай скроняй. А чалавек, якi прадаў шасцiнабойны пiсталет, сказаў: «Я i думаць не думаў пра самазабойства!» Прадавец, вядома, падманваў. Усе гандляры – падманшчыкi.

Кожны прадавец какаiну скажа, што ён не думаў, прадаючы наркотык, што непаўналетнi пакупнiк будзе той парашок нюхаць. Так мы з табой i паверылi. Набыў наркотык, каб высыпаць ва унiтаз, каб знiшчыць зло, каб зрабiць свет дабрэйшым, каб запанавалi свабода, роўнасць i нiрвана. А мне, дарэчы, не трэба наркотык, мне i так добра ляжаць на ложку i глядзець у светлую столь i думаць пра Амстэрдам i пра шолах вугальных крылаў, пра малады экспрэсiянiзм, пра мадэрн, пра белыя крылы, пра палёт, пра Тамару...

Я пазнаёмiўся з Тамарай на бульбяным полi. Не, мы ведалi адно аднаго, але пазнаёмiлiся, збiраючы бульбу. У той верасень мяне залiчылi ў iнстытут. Як кожны савецкi студэнт, я павiнен быў дапамагчы калгаснiкам сабраць ураджай. І я прыехаў на вёску. Мяне пасялiлi ў старой кабеты разам з разьбяром Вiктарам, якi зрабiў кiшэнны арбалет i ганарыўся iм i мог паўночы расказваць, як робяцца арбалеты. Вiця быў волатам з выгляду i падлеткам па разумовым развiццi, таму з Вiцем было нецiкава. Мне хацелася не страляць з арбалета па катах i прабiваць iх наскрозь зробленымi з цвiкоў сталёвымi стрэламi, а жадалася знаёмства з цёплымi, як коткi, жанчынамi. Менавiта з-за цяпла, з-за холаду, з-за тэмпературнае рознiцы я i пазнаёмiўся з Тамарай. Яна сядзела на кукiшках i выбiрала з зямлi бульбу. Тамара кiдала бульбiны ў вядро. А я стаяў i глядзеў на яе спiну ў паласатым швэдры. На Тамары былi швэдар, джынсы i гумовыя боты. У джынсах не было паса. Яны адставалi ад спiны. Швэдар крыху задраўся. У Томы была блакiтная скура. Значна пазней яна так i напiсала ў лiсце: «Сягоння парэзала пальчык. Высветлiлася, што кроў у мяне чырвоная, як i ва ўсiх, а я была перакананая, што ў маiх жылах цячэ блакiтная вадкасць». Я глядзеў на паласу блакiтнае скуры, што святлела памiж цёмна-сiнiм джутам i шэрай воўнаю. Пазiраў i думаў: пра знаёмства, пра словы, якiя варта сказаць, пра дождж, якi пачаў сыпацца на палоску аголенага цела, пра холад i цяпло. Я сказаў глупства: «Давай паднясу вядро да трактара». Тамара адрэзала: «Ай, не трэба, я сама». Мы пазнаёмiлiся.

У дзяцiнстве я прачынаўся рэзка, лёгка i з добрым настроем. У Амстэрдаме я проста выскокваў са сноў, i бег прымаць душ, i шпурляў на падлогу ручнiк, i галiўся, i распырскваў адэкалон «Кальвiн Кляiн», i спускаўся на лiфце з люстранымi сценамi ў рэстаран з дзесяцiметровай столлю. Такая высозная столь проста здзiўляе ў лялечнай Галандыi, дзе ўсё вымяраецца прапорцыямi буфета. Толькi да большай прасторы прывыкаеш хутчэй, чым да каменнага меха. А сплеценыя з лазы крэслы нагадваюць пра хатнюю варэльную ўтульнасць. І ты можаш хадзiць па шахматнай падлозе, як кароль, i прыносiць на свой стол любую з трохсот трыццацi трох страў. Асабiста я снедаў наступным чынам... Аўсяныя муслi з вяршкамi елiся пасля салаты са свежае гароднiны, розныя агуркi, памiдоры, крышку цыбулi, зусiм крышку, каб не пахнуць. Цыбуля вельмi добра дапаўняла смажаны бекон з амлетам. Да бекону варта дадаваць скрылiк лiмона, выцiснуць дзве-тры кроплi на ружаватае, крышку падсушанае мяса. Я ж не француз, каб запiваць сняданак шампанскiм, таму налiвалiся семдзесят грамаў грэйпфрутавага соку. Мне падабалiся стограмовыя гладкасценныя шкляначкi для соку. Выпiў i налiў яшчэ. Бекон у галандцаў чарстваваты, перасушаны, занадта хрусткi, а таму пiўся грэйпфрутавы сок, а не апельсiнавы, таму i кропля лiмоннае кiслаты не зашкодзiць страўленню, i цыбуля, i гурок. Пасля бекону добра пакаштаваць якую-небудзь грунтоўную салату, лепей мясную цi курыную, тунца цi iншую рыбу лепш не чапаць. Рыба кепска паводзiць сябе ў малацэ. Калi ўзяў крабавыя палачкi, дык забудзься пра вяршкi з муслямi. Ранiцай я рыбу не ем. Рыба не любiць вяршкi. А я люблю. Яшчэ дыня вяршкi не любiць. Толькi амстэрдамскае дынi я не бачыў. І таму мой страўнiк пазбегнуў спакусы. Я шкадую страўнiк. Раней не шкадаваў, а цяпер шкадую, i каву п’ю толькi на працы.

У Амстэрдаме чорная моцная кава была без патрэбы. І я пiў крыштальна-бурштынавую гарбату i еў кiвi. Я вельмi зграбна магу абабраць кiвi. Беларус добра абiрае кiвi. Кожны беларус з дзяцiнства прывучаны абiраць бульбу, гэта нацыянальнае, гэта ў крывi, гэта вышэй за асобу. А таму нават тупаватым нажом я зграбна зрэжу варсiстую скурку. Галандцы таксама спрытна распраўляюцца з кiвi. У iх таксама абiранне бульбы – старажытны нацыянальны спорт. I менавiта ў Амстэрдаме вiсiць самая беларуская з усiх сусветных карцiн «Едакi бульбы» Вiнцэнта Станiслававiча Іван Гога. Такая цёмная-цёмная-цёмная карцiна. Такая смачная-смачная-смачная пара сыходзiць ад сопкай бульбы. Што можа быць смачнейшае за добра звараную, пасоленую шчопцямi бульбiну? Ну хiба што смарагдавы скрылiк кiвi з срэбнага двухдзюбага вiдэльца. Дэсерт заўсёды выклiкаў у маёй душы хвалю лагоды. Пасля снядання чалавек дабрэйшы ўтрая.

Выгляд старых расеек, што панабiралi па тры бананы кожная, мяне пасля снядання не раздражняе. Наогул, расейцы ў Амстэрдаме – гэта букет сюрпрызаў. Расейцаў, савецiка, русаў, рускiх вiдаць здалёк. І не скажу, што вельмi прыемна з iмi сустракацца. Не ведаю, як iм са мною, а мне не ў кайф. Ну хто гэта на сняданак з трохсот трыццацi трох страў выбера тры бананы? Толькi руская жанчына, яе подзвiг можа паўтарыць украiнка. Беларуска не зможа, два бананы яшчэ сяк-так з’есць, а трэцi не агорае. А расейкi лёгка з’елi па тры. І ў «Квартале чырвоных лiхтароў» гэтыя дзве кабеты ў андатравых мужчынскiх шапках-вушанках мяне вельмi здзiвiлi. Яны хадзiлi ўздоўж вiтрын з прастытуткамi i гучна абуралiся праявамi тамтэйшай этыкi. Яны шпацыравалi i голасна перагаворвалiся, а за iмi цягнуўся шлейф дурнога водару. Ад iх патыхала танным смярдзючым мацаваным вiнцом. Дзе яны знайшлi пладова-ягаднае вiно ў Нiдэрландах? Таямнiца. Ну хiба з сабою прытарабанiлi з роднай тартаранii. Прыцягнулi, нажлукцiлiся i насмярдзелi на ўвесь Амстэрдам, на ўсю Галандыю, на ўсе Нiдэрланды надыхалi перагарам, як цмокi Гарынавiчы. Толькi рускiя могуць напусцiць такога духу. Толькi рускi можа выйсцi ад прастытуткi, а потым вярнуцца i моцна ўзасос пацалавацца, i толькi пасля, адмiлаваўшыся, пусцiць слязу i зашпiлiць порткi. Ды Бог з ёй, з незашпiленай прарэхаю, абы чалавек быў добры. А рускi трапiўся добры. Ён пачуў наш смех i не пакрыўдзiўся. Ён падышоў i сказаў майму брату Мiраславу: «Рэкамендую! Выдатная цётка! Проста клас!» А потым павярнуўся да прастытуткi i паабяцаў, што абавязкова заўтра зойдзе. А як толькi дзявуля прычынiла празрыстыя дзверы, сказаў, што буйныя грошы лепей прасталыткам не паказваць, а даваць драбязу i за кожную дадатковую паслугу накiдваць асобна. Рускi раптам плаксiва скрывiўся i паскардзiўся: «На гэтую суку сплыло сто гульдэнаў!» А за сотню ён намерваўся «атадраць» як мiнiмум дзвюх дзевак. Вось такiя добрыя парады даў нам рускамоўны дарадца. Зрэшты, гэта не самае кепскае, што ён мог зрабiць. Мог пайсцi наймiтам у войска i знiшчаць каўказцаў, а ён цiха-мiрна трахаўся з белатварай дзяўчынай. Ён мог бы на сто гульдэнаў накупляць патронаў i паслаць iх у горную Ічкерыю. Мог да сотнi гульдэнаў дакласцi яшчэ сотню i набыць агнястрэльную зброю, выправiцца ў Грозны i не пабаяцца, што на аднаго забiтага чэчэнскага баевiка прыпадае сотня забiтых рускiх салдацiкаў. Але ён так не зрабiў. Ён адно паабяцаў, што заўтра зноўку прыйдзе маркiтавацца. І я яму веру. Бо рускiх у «Квартале чырвоных лiхтароў» бадзяецца шмат. Таму запрашальнiк са стрып-бара, пабачыўшы славянiна, радуецца i крычыць: «Рускi! Епля! Перэстройка! Горпочофф! Хашыш! Кайф!» I ты праходзiш паўз запрашальнiка i цiха гаворыш: «Рускi, рускi!»