Текст книги "Сёння і памяць"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 2 (всего у книги 16 страниц)

Тым больш і люба, і пакутліва, і сорамна, і зноў – найбольш! – хвалююча гэта бывала для мяне пасля аднаго здарэння. Нават і не са мной здарэння, а з Васілём.

Ён ужо быў дзецюком, кавалерам, хадзіў да дзяўчыны ў суседнюю вёску. Са мной, па нашай даўняй прывычцы, ён дзяліўся ўсім патаемным, якое, зрэшты, дайшло ў яго тады толькі яшчэ да пацалункаў. І ён не разумеў, відаць, што гэтымі расказамі не выводзіў мяне ў сталасць, а дадаваў маёй адзіноце трывогі, пакуты, зайздрасці, спякотна-тужлівага чакання. Я не ведаў, як у яго, а ў мяне, у маім патаемным, было і такое, што заставалася толькі маім, і падзяліцца гэтым нават з ім, не проста братам, але і другам з маленства, было нялёгка. Скажам, пасля той леташняй збянтэжанасці ў князевай канцылярыі я расказаў Васілю пра наненачку і маё хваляванне, аднак не ўсё расказаў. Без таго, што за ёю, чарнявай ды паўнагрудай, у тым складаным, і чыстым, і брыдкім хваляванні стаяла для мяне другая, непараўнана мілейшая – мая яна, суседка Зося, што потым яна яшчэ больш ярка і шчасліва мучыла маё ўяўленне... І такога не скажаш, нават яму, Васілю, што мне часамі, узяўшы маленькага, шчабятлівага Толю на рукі, хацелася пацалаваць... Ну, не проста яго, не так, як цалуюць малых, як я, дарэчы, ніколі не цалаваў ні Валодзю, ні Валю, а праз яго, Толіка,– яе, зноў жа яе, яго маму.

Яна прыйшла за Проньку з далёкай вёскі. Тады маладзенькая, сарамлівая, цяпер і памажнелая і пасмялелая ў хаце і з людзьмі. Пасля Толі пагодкам нарадзілася дзяўчынка, а Зося зноў была прыгожай, маладой, як і раней, і ў новай сталасці са сваёй, назаўсёды дадзенай, мілай, як быццам дзіцячай усмешкай, якую ўзяў ад яе, і так хацелася, каб назаўсёды захаваў яе Толік.

У панядзелак, пасля чарговага паходу да свае Зіны, Васіль не пра яе расказаў мне яшчэ што-небудзь, а расказаў... пра маю... пра Зосю... Не думаючы, што вось ён яшчэ раз залез у маё патаемнае.

Васіль ішоў Раманавым дваром, потым па агароднай дарозе, а тады, штосьці заўважыўшы, спыніўся пад вішняй.

Што ж ён заўважыў? Ды нічога незвычайнага. Быў ранні пагодлівы адвячорак, нядзеля, прыемная пара, пярэдых паміж сенаваннем, якое закончылася, і жнівом, якое вось-вось пачнецца. Стараваты, як мне здавалася, Пронька па-свойму спакойна і важна ішоў са свайго двара ў прыгуменную адрыну. Не бачачы Васіля, адчыніў палавіну дзвярэй, увайшоў туды, знік, а дзверы засталіся прыадчыненыя.

Сюды ж, аказваецца, ішла і Зося. Нібы чагосьці там, у хаце, не закончыўшы, а то і знарок не надта спяшаючыся («Вытрывае, вельмі ўжо загарэлася»,– як за яе падумаўшы, сказаў мне Васіль), яна ішла за мужам зводдаль. На свежае сена, у вольную волю, бо дзе ж там – у люднай хаце ды ў белы дзень...

Адрынку з сярэдзіны зачыніла яна. А пакуль зачыніць, пакуль зусім не звузілася шчыліна паміж дзвюма палавінкамі шырокіх, шэрых дзвярэй, Зося ўсміхнулася. Заўважыла пад вішняй Васіля і ўсміхнулася. Ужо як сталаму, які ведае, што да чаго, аднак і маладзейшаму не толькі за Проньку, але і за самую яе: хоць ты ўжо і дзяцюк, ды шчасце такое, як наша, звычайнае, спакойнае, табе яшчэ недаступна...

«На трэцяе былі, відаць, закладзіны»,– закончыў свой расказ Васіль. І гэта не здалося мне, калі па-сёнпяшняму ўспамінаю, грубаватым, але вельмі змястоўным – было. Зайздросным, раўніва пакутлівым – таксама.

І вось тады, у тыя дні са мною адбылося страшнае, дзеля чаго я наогул усё гэта ўпамінаю.

3

Ад рання я быў у полі, даворваў папар пад жыта, на восень, вярнуўся ў самы пачатак спёкі, выпрагаў з плуга (на санках) Каштанку, а мой найменшы сябрук круціўся каля мяне адзін, без Валодзі і Валі. Прыбег, бо быў якраз на вуліцы. Толя не «памагаў» у чым-небудзь, са сваімі бясконцымі «што хэта, ха?», а вельмі ж нешта раздурэўся. Спачатку ён, смеючыся, бегаў вакол жарабяці, якое таксама стамілася на ворыве, то гойсаючы там, то поўзаючы побач з маткай за плугам, і было вялаватае, нават і потнае. Потым Толя забегаў вакол Каштанкі і мяне. Я быў штосьці задуманы і не заўважыў, як ён, збочыўшы з круга, скокнуў кабыле пад жывот і, выскачыўшы на другі бок, радасна, пераможна крыкнуў:

– Міся, глядзі!

Я вінаваты быў, што не спыніў, не паўшчуваў яго, і ён, нібыта разгуляўшыся паміж ножкамі стала, шмыгануў пад Каштанку зноў. І ўжо не проста пад жывот, а з-пад жывата паміж задніх ног. Стомленая, злосная ад мух кабыліца капрызна трэпнула нагой, і Толя паляцеў ад яе – збоку ад плуга. Я рвануўся да яго, а Каштанка, з яшчэ нязнятым хамутом,– ад нас. Як быццам са страху: чаго нарабіла!.. Малы – на зямлі, пад нагамі – зайшоўся ад плачу, заліўся крывёю... На мой страшэнны крык прыбег сам Пронька, бо дома ў нас нікога не было. Ён моўчкі схапіў Толіка з маіх рук і подбегам панёс дамоў.

А я, ужо не памятаючы не толькі пра кабылу з жарэбем ды пра плуг сярод двара,– нічога не памятаючы, пайшоў чамусьці да гумна.

У пустым, падрыхтаваным для новых снапоў прыстаранку, ад мышэй засланым церпка-духмяным палыном, я вяла лёг вачыма ў той палын і, нічога не бачачы, не чуючы, паўтараў:

– Я за-біў ча-ла-ве-ка... Я за-біў ча-ла-ве-ка...

Паўтараў і трымаўся за гэтыя бездапаможна доўгія словы, як быццам нацягнутыя вяровачкай, сям-там перацёртай, пацягнутыя назаўсёды над чорнай ужо прорвай, паўтараў і нібы ў іх, у слоў гэтых, прасіў паратунку.

Павінна была прыйсці Толева бабуля, жміндлівая «мая каманда», і праклясці мяне самым апошнім праклёнам. І я нават не варухнуўся б у сваім палыне.

Павінен быў прыйсці важны Пронька і, як бацька, забіць мяне тут. І я не падумаў бы абараняцца або крычаць.

Павінна была прыйсці сама яна, Зося, і ў мяне не знайшлося б ні духу, ні сілы, каб устаць і зноў упасці – да ног яе, ногі ёй цалаваць...

Ніхто не ішоў.

Хоць бы ўжо маці наша прыйшла напаследак, але ж яна яшчэ там усё недзе, у цёткі Агаты, сваёй сястры, што захварэла цяжка ў сваіх Несутычах.

І прыйшоў мой Васіль, што ездзіў з дзядзькам Раманам у Мір, прадаваць вішні, і вось якраз – як жа дарэчы! – вярнуўся.

Васіль таксама многа чытаў. Днямі ён з нейкай, як заўсёды, выпадковай кнігі (цяпер не памятаю ўжо, з якой) вычытаў мянушку для мяне, яшчэ адну, нязлосную і толькі нашу, смешную для нас дваіх.

– Ганс-бублік,– сказаў ён,– не плач! Толя жывы. Адно па лобе трошкі шкрабанула. Уставай!

Толькі тады я заплакаў.

...Якое шчасце! – я не забіў, ён і сёння жыве, толькі з ледзь-ледзь прыкметным рубчыкам на разумным ілбе матэматыка. Мы сустракаемся рэдка, але прыемна. Толькі ні разу за сорак гадоў не сустрэліся ў нашай вёсцы, дзе ўжо нікога ў нас абодвух не засталося, а ўсё тут, у горадзе, дый то больш па тэлефоне. Адносіны ў нас сталыя, бо і яму ўжо за пяцьдзесят, але ж і сёння ў мяне, нібы калісьці з Васілём, ёсць і толькі сваё, патаемнае. Не сказаць жа яму, што падлеткам я быў закаханы ў ягоную маці, цяпер даўно ўжо бабулю, што дажывае недзе пры адной з вясковых дачок.

«Быў закаханы...» А ці ж яно – усё тое – зусім-зусім прайшло?..

Вось жа і сёння я не той свой жах успомніў адразу, а ці не раней за яго – тую ўсмешку, хоць і не мне, праз дзверы, што зачыняліся з сярэдзіны.

Чаму ён, гэты ўспамін, які мне зрэдку пабліскваў калісьці у маладзейшай памяці, цяпер паўтарыўся, нібы зусім не паблёкшы ад часу?

Учора бачыў я хлопчыка на руцэ ў маладзенькай і маладосцю сваёй сімпатычнай мамы. Мы стаялі ў магазіне самаабслугоўвання, у чарзе да касы. У правай руцэ маладой гаспадынькі, што стаяла перада мною, быў металічны кошык з хлебам, маслам і пакетам малака, а на левай яна трымала малога. Яго чарнявая галоўка была, над маміным плячом, павернута тварыкам да мяне, а мама не азіралася, і твару яе я не бачыў. Толькі профіль мільгнуў разы два.

Малы, які пакуль што ведае, відаць, адно-два-тры першыя словы, так пільна прыглядаўся да мяне, і смех так міла хадзіў па ягоных губах і вачах, што я, ледзь не міжволі, падміргнуў яму. І ён, нарэшце, усміхнуўся. А мне прыгадалася раптам яшчэ падлеткам сустрэтае ў Лермантава: «Воздух чист и свеж, как поцелуй ребенка». І любоў да дзяцей, асабліва бацькоўская, непасрэдна найшчаслівейшая, быццам уся адразу, як сонечны, буйнакраплісты дождж на траву і лістоту, вярнулася да мяне.

Маладзенькая маці малога мне, вядома ж, не ўсміхнулася. Мне гэта ўчора як быццам і не патрэбна было. Зрэшты, твару яе я так і не ўбачыў, а ўсмешку хлопчыка, адрасаваную мне, не бачыла яна.

Затое праз усмешку, чыстую і свежую, як пацалунак дзіцёнка,– як ні дзіўна, а то і недарэчна, няскромна здасца каму-небудзь,– я зноў убачыў усмешку тое матулі, нашай вясковай суседачкі Зосі, убачыў амаль па-юнацку хвалююча, сёння здаецца – усё-такі чыста.

1983

Адкуль паэзія

Часамі здавалася, што зачаста, залішне па-сямейнаму расказваць так з міжнароднай эстрады пра свайго першага, адзінага сынка. Як быццам песцячыся перад людзьмі, з нейкім какецтвам званнем маці.

Вядомая, любімая спявачка, польска– савецкая, а то хутчэй, савецка-польская – Ганна Герман.

А цяпер вось успомніў яе, у памяці, у душы пачуў «Рэха», «Калыханку», яе, толькі яе адзінай голас, яго абаяльную шчырасць, і ясна стала, што яна не магла інакш, што і хораша гэта было і сумнавата ўжо тады, як быццам ад прадчування, што цяпер ён, той польскі хлопчык, ужо без мамусі, і аднаго таго, што голас яе радуе нас многіх, яму, вядома ж, вельмі мала...

*

– Толя плісёл!

Так вось, у трэцяй асобе, голасна і ўсім аб'яўляе ён, двухгадовы герой, калі яго прывядуць уранні ў яслі.

І тут, вядома ж, не гонар нейкі, а проста радасць. А таксама яшчэ вельмі значны, непераможна вечны падтэкст – абаяльнасць нявіннасці, чысціні.

*

Дванаццацігадовай Свеце не захацелася няньчыцца з капрызным госцем, трохгадовым Толікам, і яна сказала, што ёй трэба у магазін. Пайшла. Крыху пазней ён убачыў яе з акна пятага паверха і ўсцешана сказаў:

– Света думае, што яна пайшла ў магазін, а яна гуляе з дзяўчаткамі на дварэ!

*

Мноства чырвоных ягадак – на вялікай цыраце, разасланай у кухні на падлозе. Парэчкі сохнуць, перамытыя. Увечары яшчэ трохі не двухгадовую Волечку, якая хацела з імі забаўляцца, угаварылі, што ягадкі ўжо спяць. А ўранні яна, сама прачнуўшыся, прытэпала да іх, прысела па падлозе, маючы поўнае права меркаваць, што і яны ўжо таксама «прачнутыя».

*

Гарадскі кот, прывезены вясной на дачу, убачыў на голай галіне галку і ваяўніча падаўся па ствале наверх. Яна, вядома, паляцела, а ён тады азірнуўся – высока! – і па-пястунску замяўкаў. Аднак жа злез памалу, праўда, хвастом уніз, каб не так страшна было, ці што.

Трохі пазней у другога госця, трохгадовага Толі, прапаў пісталет. Ные хлопец, не так шукаючы, як чакаючы, што яму яго знойдуць. Маме часу няма і, каб адмахнуцца ад малога, яна кажа:

– Дымок яго браў. На ліпу з ім лазіў.

Толік выйшаў па двор і да ката:

– Аддай мой пісталет! Чаму ты ўзяў яго?

Усё нармальна ў казачным свеце.

*

«Дзеці – як дзеці». Аднак у кожнага з іх свае нечаканасці.

Унучка гасціла ў другіх дзеда з бабай, у далёкім горадзе, і вельмі ж, здавалася, доўга – амаль дзевяць месяцаў. Вярнуўшыся туды, дзе ўжо не толькі яшчэ адны дзед і баба, але ж і мама з татам, яна вельмі хутка адчула сябе ў яшчэ адным «дома». Тым больш што тут яшчэ і брацік, на паўтара года старэйшы за яе.

Падвечар, накачаўшыся на дзедавай тахце – весела, што тыя медзведзяняты, – яны пачалі танцаваць.

Хлопцу хацелася і дзеду і сястры паказаць, які ён маладзец; ён многа тупаў, хутка кружыўся, голасна крычаў, смяяўся.

А яна, танцорачка на трэцім годзе, кружылася памалу, нават спаважна, і прыгаворвала яшчэ, што трэба ціха, ціха. А потым, стомлена прыпыніўшыся, сказала радасна, ці то ўсім, ці то сабе:

– Во як танцуе ўнучка!..

*

Думаў днямі і зноў вось думаю: як гэта добра, якое шчасце – адчуваць у руцэ маленькую, цёпленькую ручку.

Адна з маіх шчабятуноў доўга гасціла ў другіх дзеда і бабы, дзе ёсць яшчэ і прадзед яе, якога яна для зручнасці таксама называе дзедам. Толькі яшчэ і па імені, Рыгорам. Калі яе забіралі, «дзед» гэты плакаў: «Хай бы ўжо яно пабыло тут, пакуль я памру...» Неяк узяў я яе на калені і папрасіў расказаць, як яна там, у «дзеда Рыгора» жыла. І малая, нейкія два з палавінай гады, па-сталаму пацешна і, калі ўдумацца, вельмі змястоўна адказала:

– Ён там цяпер адзін.

Больш нічога. А «там», гэта ў вёсцы, дзе ён жыве асобна ад гарадскіх дзяцей, дзе яны, прадзед і праўнучка, любілі пасядзець на лаўцы, паглядзець, як вяртаецца статак, любілі і на печы разам пасядзець, куды ён,– дарэчы, дзядок і з гонарам, і з норавам,– да прыезду такое госцейкі пікога не пускаў.

*

Госці-ўнучцы дазволілі паехаць з прылясное дачы ў вёску, да знаёмай дзяўчынкі. Бабуля загадала ёй вярнуцца роўна ў восем. А ўжо і восем, і дзевяць, і дзесяць, і на адзінаццатую пайшло, а «гэтай распусты» няма. Ці злуйся, ці трывожся – што хочаш. Бабуля на ганку – сваё, а дзед не вытрываў і пайшоў па дарозе, узлескам, у той бок, дзе вёска, з намерам дайсці і туды, дзе яна загулялася, паўшчуваць там свавольніцу.

Яшчэ ён за надрэчныя дубы, за елкі не зайшоў, а ўжо заўважыў далёка на ячменным полі белую плямку. Схаваўся пад вялізную, разложыстую яліну, з-пад цёмна-зялёнага шатра глядзеў, як яна, тая свавольніца, коціць на сваёй новенькай «дамцы» па сцежцы ў светла-зялёным ячмені. Бліжэй, бліжэй – ужо амаль дарослая, трынаццаці няма, а што паненачка. Доўгія светлыя валасы адганяе ветрам назад, белая блузка і блакітна-стракатая спаднічка, якія сама перад паездкай адпрасавала. Загарэлыя каленькі аголена разганяюць калоссе. Хацеў па-блазенску спалохаць яе з-пад свайго шатра, але не вытрываў і выйшаў загадзя. Дзяўчынка спешылася, і яны пайшлі побач. І ніякай патрэбы не аказалася, каб дакараць.

Потым бабуля, скупая на «сентыментальнасці», сказала тое самае. Яна ж і пабыла ў вёсцы са сваёю, па-іхняму – даўняй, сяброўкай, і ў чарніцы схадзілі, цэлы во слоік пазычаны ў сумцы пазычанай прывезла. «Сіротка наша харошая».

Праўда, гэтага ніводнае з іх, старых, не сказала.

*

Відаць, у сувязі з прыгожай маладзечанскай зямлёй, якою я з акна машыны і выходзячы сям-там любаваўся пазаўчора, зноў вось успомніў, жыва і люба, як у канцы жніўня шэсцьдзесят чацвёртага года адправіў сваіх з-пад Нарачы ў Мінск машынай, а сам панёс васьмігадовага сына на самалёце. Падарунак яму і сабе. Які румяны, які. захоплены ён быў ад шчасця нейкай сто – дзвесцеметровай вышыні, як многа бачыў – зверху і навокал!..

*

Старэйшая ўнучка, што ўжо амаль зусім выходзіць з усякага маленства, пайшла прайсціся з унучкай маленькай, якая яшчэ ўсё ў казачным шчасці пачатку.

Вяртаюцца з ляснога берага ракі. У маленькай на чырвонай вязанай шапачцы светла-шэрым маладзіком панасаджаны маладзенькія шышкі лопуху, прыліпалкі. Сустрэўшы дзеда, абедзве ўнучкі смяюцца, шчаслівыя кожная па-свойму. Адна сваёй паблажлівай дванаццацігадовай даросласцю, а другая – сваім шчабятліва салодкім маленствам.

*

Бабуля рада, што маленькі ўнучак добра есць. З лыжачкі, у яе на каленях. Ахвотна, весела, папоўніцы.

Гэта ледзь не балюча пранізвае дзеда, які любуецца збоку. Ён думае, як гэта страшна, калі такім гэтага не даюць!.. Голад беднасці, сіроцтва. Голад вайны, акупацыі.

*

У вагоне электрычкі.

Маладзіца – «паглядзі ды вады напіся», такая салодкая. Як ёй да твару быць шчаслівай мамай першага смактуна, які сабе спіць па лаве, а яна сядзіць у нагах і час ад часу прыглядаецца, усміхаючыся ў душы, з лёгкім праяўленнем гэтай усмешкі ў светлых вачах і на румяных губках.

Муж, маўклівы здаравяк у спартыўным касцюме, усю дарогу чытае кнігу.

У другім аддзяленні – другая сям'я.

Мама – ужо крыху падношаная, з яшчэ ніштаватымі рэшткамі былой красы. Бабуля – ну, як бабуля, але выглядам – не дай бог горш і далей. І неспакойная, шчабятлівая ўнучка гадоў дзевяці. Узрост, у які я цяпер, з-за такое ж унучкі, можна сказаць, закаханы. На пероне ў Стоўбцах, калі мы чакалі электрычкі, малая з'ела вішню, а костачку палажыла на рэйку. Праходзячы міма, я не вытрываў: «Ну вось, а цягнік і абернецца». Мы з ёю засмяяліся. Цяпер мама ўважліва вяжа, бабуля паспрабавала драмаць, падлажыўшы да сценкі каля акна мяккую торбачку пад шчаку. А ўнучка ўсё пашчабечвае паміж імі.

Такія простыя, звычайныя хвіліны будуць імі ўспамінацца потым, як шчасце. Асабліва – не дай бог,– калі стане горш...

*

Даўняя-даўняя гутарка сярод вясковых мужчын, да якое і я, юнак, а можа, яшчэ і падлетак, прыслухоўваўся. Вечная тэма – пра выхаванне дзяцей. Помніцца толькі адно – за яго панурую незвычайнасць: «Дзіця павінна ўсіх баяцца». Сказаў гэта маўкліва важны прымак з далекаватай вёскі. Толькі ўсяго і сказаў.

*

У вакзальным падземным пераходзе малая дзяўчынка толькі на момант адстала ад мамы і страшна закрычала ў сустрэчных патоках дарослых ды незнаёмых... Ды тут вярнулася мама, з другім, меншым дзіцем «за ручку». Хапіла сваю большую за руку і павяла-пацягнула туды, куды спяшалася.

А я паспеў і нібыта спалохацца за малую, і супакоіцца, нават успомніўшы весела тое, што неяк бачыў па тэлевізары. Як гутарылі малпы, сабраўшыся чародкай, і адно малое хацела недазволена адлучыцца, а мама-малпа, не спыняючы гутаркі з суседкамі, між іншым, хапіла свайго няўрымсту за хвост і падцягнула да сябе.

*

На пляжы, каля «пераадзявальні» чарга. Пажылы, усмешлівы мужчына стаіць за ціхім, акуратным хлопчыкам. Пытаецца:

– А ты, малы, чаго туды?

– Я надзеў трусікі задам наперад.

Калі хлопчык дачакаўся і пайшоў у

загарадку, мужчына ўсміхнуўся мне, незнаёмаму, і сказаў:

– Што ж, гэта лепш за тое, што я ўчора бачыў. Падлеткі ў парку пыл паднялі каля лаўкі, на якой сядзела нейкая старая. Яна зрабіла ім заўвагу, дык яны: «Ты што, баба, зусім звар'яцела? Хто на цябе пыліць? Каму ты патрэбна?»

*

Поўны месяц над грэбенем лесу. Жнівеньская халаднаватая самотнасць.

Маленькая шчабеча з мамай, пакуль шчасліва заснуць. Чуючы гэта з другога пакоя, журботна думаю, што вось жа яшчэ і яна з'явілася на свет,– нібы зусім адна супраць усяго нялюдска цяжкага, што будзе і на яе шляху...

*

Сумны ды горкі роздум, калі трэба спаць, а сон не ідзе... І тут з кута, дзе ўнуччын ложачак, у цемры радасны голас праз сон, як водгук чагосьці там вельмі вясёлага: «Яна такая вялікая!..» Не больш, аднак і тон, і змест такі, што і самому стала добра.

*

Балючая памяць. Ляпнуў малога, які капрызнічаў, а ён расплакаўся горка, крапліста, і ад мяне пачаў шукаць абароны ў мяне – прытуліўся... Бо нікога на свеце больш не было, толькі мы ўдвух. І ён яшчэ немаўля.

*

Кожнае дзіця – новае выданне чалавека, новае і нечаканае. Кожны дзень нечаканае, то вясёлае проста, а то і мудрае нечаканасцю.

*

Скажам, як сказаў бы нейкі спаважны і суровы дзядзька:

– Добра з малымі папесціцца. Спачатку з дзецьмі, цяпер з унукамі.

1983

Сяргей

Перад школай на рыначнай плошчы мястэчка быў зялёны, прасторны ўзгорак, што ў вераснёвым: сонцы мякка, калі прылегчы, і соладка тахнуў ацвіцелым, нізенькім, густым рамонкам.

Там мы на перамене часамі рабілі «слана».

Пяць дужэйшых старшакласнікаў станавіліся адзін за адным, паклаўшы рукі адзін аднаму на плечы. На гэтыя рукі сядалі чатыры лягчэйшыя, таксама рукі па плечы адзін аднаму, тады тры яшчэ лягчэйшыя, а ўжо на руках двух апошніх, зусім вераб'ёў, важна садзіўся пагоншчык.

У тым вясёлым, пагодлівым верасні, калі я пачаў хадзіць з вёскі ў чацвёрты клас местачковай сямігодкі, пагоншчыкам заўсёды быў той самы Сяргей. Не па гадах малы, гарбаты, з залішне доўгімі рукамі і нагамі, ён трохі сам, а больш пры дапамозе збоку, але ж і спрытна, як павук, узбіраўся па «слана». Не так сабе, а са сваім «мечам». Звычайнае трапло, якім бабы трэплюць лён, пацешна вялізнае ў Сяргеевай руцэ, старое ўжо, топкае, добра адшліфаванае ў рабоце.

«Слон» пад каманду, пад мноства камандаў, кранаўся з месца, памаленьку, урачыста ішоў па траве, а воін-пагоншчык размахваў «мечам» і ваяўніча крычаў. Навокал была ўся шматгалосая школа, усе сем класаў «паўшэхнай» па розныя галасы галаганілі, смяяліся і свісталі. Спыняліся і людзі паглядзець, і некаторыя таксама не маўчалі. Крычалі, вядома, і тыя, з каго на гэты раз складаўся «слон». Мне было тады дзесяць гадоў, разоў колькі і мне здаралася сядзець з тымі, што ўтваралі «трэці наверх», і я таксама галёкаў ды пішчаў ад радасці. А праз увесь гэты шолам верхнім было чутно, як над намі, над усім «сланом», раз-поразу, яшчэ вышэй пяўся голас пагоншчыка:

– Грунвальд, халера ясна!..

І «меч» Сяргееў быў узняты так, як у руцэ вялікага князя Вітаўта на вядомай карціне Матэйка

Пасля ўсёй гэтай радасці прыходзіў прадбачаны, але заўсёды як нечаканы канец. Тыя пяць найдужэйшых, што неслі ўсіх, раптам, пад каманду аднаго з іх, пускалі рукі з плячэй, і ўвесь жывы, рухомы, крыклівы трохкутнік рушыўся, ападаў, распаўзаўся ў яшчэ большым віску ды рогаце. Калі ты і ўдарыўся – не прызнаешся, а то і сказаў бы, каб хто спытаўся, што – далібог жa! – ані не баліць.

Найгорш было нашаму мечаносцу. Ён ляцеў з самага верху, падаў ці на кагосьці, ці гарбузом па цвёрды пад травою дол. А ўсё ж і «меча» свайго не кідаў і, разам з усімі, штосьці крычаў ды смяяўся, выбіраючыся з кучкі-невялічкі.

Для мяне Сяргей быў першым жывым гарбуном. Літаратурных, вычытаных неўзабаве прыйшло ажно тры: Вадзім у Лермантава, Нэлі ў Амічысавым «Сэрцы» і Юзя ў Прусавых «Грахах маленства». Рускі, італьянец і паляк. Вадзім, «Чырвоная шапка», пачварны жабрак і крывавы мсцівец, пра якога я чытаў найраней, дома, у старым, патрапаным аднатомніку, успрымаўся даволі адчужана, гістарычна. Зрэшты, для мяне ён быў вельмі дарослы, і ўсё там дарослае, а Нэлі і Юзя – героі школьных аповесцей, мае равеснікі, зразумелыя, блізкія нашаму брату-падшыванцу.

Нядаўна я, сабраўшыся, нарэшце, разлічыцца з яшчэ адным неспакойным успамінам, перачытаў абедзве тыя аповесці, праверыў сваё дзіцячае захапленне. Яно ў асноўным паўтарылася, а да таго, колішняга захаплення і падсвядомай удзячнасці аўтарам дадалося яшчэ і дарослае: павага да двух высакародных сыноў сваіх народаў і свайго часу – гарыбальдзійца Эдмонда дэ Амічыса і паўстанца 1863 года Баляслава Пруса. Амаль аднагодкі, яны і ў рэвалюцыю, кожны ў сваю, пайшлі аднолькава зялёнымі юнакамі, і кнігі свае напісалі амаль у адзін час, у тым мужным узросце, пра які гаворыцца: сорак – ужо разумны і яшчэ малады. І супадзенні гэтыя ўспрымаюцца не проста як штосьці цікавае,– чысціня маладых парываў спалучылася з мудрасцю сталага ўзросту і ў выніку – дзве кнігі, што ўжо тым часам цэлае стагоддзе хвалююць і вучаць дабру дзяцей многіх народаў.

Тады, калі я быў часткай «слана», і пазней, над старонкамі названых кніг, такіх разваг ды вывадаў у мяне не было. Адтуль, з тых дзён, і дагэтуль шчыміць у душы два святых адчуванні – спагада пакрыўджанаму і жаданне быць яго абаронцам.

Мужны Гаронэ абараніў пакрыўджанага Нэлі, гарбуна, калеку, а Нэлева маці, прыгожая італьянская сіньёра, прыйшла ў школу і ў кабінеце дырэктара абняла таго чатырнаццацігадовага абаронцу, са слязьмі цалавала яго нагала астрыжаную галаву, зняла з шыі свой крыжык на залатым ланцужку і павесіла яго хлопцу пад школьны гальштук.

У небагатага і вечна п'янага бацькі польскага калекі Юзя падарунак яго школьнаму абаронцы Казіку быў іншы: куфэрак з кнігамі, уся спадчына пасля мілага гарбуна, які памёр, прыдушаны возам на вуліцы.

Аднак і ў італьянскім, і ў польскім выпадках гэта да слёз хвалявала яшчэ і мяне, заходнебеларускага хлапчука, аднаго з тых, да каго гэты высокі агульналюдскі змест дайшоў... няхай сабе і не на роднай мове.

Сяргей жаласці ў сэрцы не выклікаў. Нават тады, калі ён падаў сваім горбам са «слана» і, не трэснуўшы, як трэснуў бы, там упаўшы, вялікі гарбуз, усхопліваўся з крыкам і разам з усімі смяяўся, зноў узняўшы свой «меч».

У школах тады, пасля амаль сямі гадоў так званай «мікалаеўскай» і грамадзянскай войнаў, пасля некалькіх «пераваротаў» – зменаў улады, шмат было пераросткаў. Сяргей, хоць і вучыўся толькі ў пятым, старэйшы быў за мяне на тры гады. А ў шостым ды ў сёмым: класах, побач з меншымі, былі ўжо і сапраўдныя дзецюкі ды дзеўкі. Сяргей трымаўся са старэйшымі. З хлопцамі шаптаўся, хіхікаў з нечага, пра што не гаворыцца ўголас, курыў на школьным гарышчы, а дзяўчат, ужо добра грудастых, услед за іншымі гуляючы ў кавалера, абдымаў па-свойму – вышэй каленяў, дакуль даставаў.

Аднак ён і з намі, меншымі, умеў падзяцініцца.

Ён вельмі ўдала гаўкаў, мяўкаў, кукарэкаў, буркаваў голубам, шчабятаў ластаўкай. З Паўлам, маім аднакласнікам, якога за кволасць празывалі Кісяе Маляко, Сяргей часамі наладжваў, так сказаць, лялечны, спектакль. Звязаўшы з кіёчкаў дзве крыжавіны, яны надзявалі на іх свае курткі і шапкі і, схаваўшыся пад тыя пудзілы, трымаючы іх над сабой, пачыналі паказваць бойку. Спачатку наскокі, адскокі, зачэпны перабрэх, першыя куксаны, а тады – узаемная малацьба рукавамі, да поўнай знямогі, калі ўжо іх «двайнікі» павісалі адзін на адным і толькі хэкалі, пад смех і крык гледачоў, наадварот нястомны.

І з «мечам» справа не абмяжоўвалася адным «сланом». Напрадвесні, калі кашэчае марцаванне не абмінала і гарышча нашай школы, Сяргей затойваўся там у цямнейшым кутку і пачынаў клікаць, на ўсе лады выводзячы то кошчына, то катова тамленне. Ці ўдалося яму калі прывабіць марцавальніка ці марцавальніцу бліжэй, пад удар свайго «меча» не памятаю, а наша – унізе, на дварэ – нясцерпнае хіхіканне і, нарэшце, смех, што выбухаў, зрываючы аперацыю, і сёння для мяне жывы.

Былі і іншыя «выхілкі», былі і вясковыя жарты і прыпеўкі, амаль заўсёды скаромныя. Праўда, разлічаныя ўжо не на нас, малечу, намі, здалёк ці зблізку, пачутыя ў гурце старэйшых.

Сярод пераросткаў найцікавейшы быў Сашка-Кі, якога празывалі так за пацешнае заіканне ў маленстве. Заіканне даўно прайшло, мянушка засталася, але далёка не кожны мог асмеліцца сказаць яе хоць здалёк, уцякаючы. Тады, у той першы слановы сезон, Сашка-Кі быў вучнем апошняга, сёмага класа, умеў выдатна бегаць на руках, да самых пят пранозліва свістаў і ў пальцы, і ротам, зусім непераймальна падцяўшы губу ды прыткнуўшы язык, камандаваў «сланом», валейболам, лаптой, хадзіў найбольш з Валяй з іхняга класа, казалі, і вечарамі з ёю сядзеў, аднак і вучыўся таксама добра, нават выдатна. І хораша спяваў у нашым школьным хоры. А гадоў яму было ўжо ажно пятнаццаць, і гэта для мяне, чатырохкласніка, аднаго з тых, хто ў школу пайшоў нармальна, сямігадовым, было недасягальным, выклікала пашану і зайздрасць, а то часамі і страх.

І вось ён, Сашка-Ki, дружыў з Сяргеем. Як і большасць у нашай школе, яны былі не местачковыя, а з вёскі, да таго ж з адной, а сябравалі, відаць, даўно. Паспрабуй тут хто-небудзь Сяргея пакрыўдзіць!

Зрэшты, і потым, калі ўжо Сашка ў нас не вучыўся, Сяргея ніхто ніколі не крыўдзіў,– не памятаю такога выпадку.

Сашка-Ki паступіў у беларускую гімназію, на той гужавы ды пешаходны час, на мой малечы ўзрост пайшоў у вельмі далёкі, пакуль што недасягальны свет – у ваяводскі Наваградак.

Сяргей закончыў школу на год раней за мяне, далей вучыцца не пайшоў. Зрэшты, і Сашка тады ўжо не быў гімназістам: яго адтуль, як гаварылася, «прагналі за палітыку», а неўзабаве і пасадзілі ў турму.

Пра ўсё гэта я толькі чуў, яно было па-тагачаснаму далёка, у пятай вёсцы ад нас, за цэлых трынаццаць кіламетраў.

Праўда, за нашымі лугамі ды за рэчкай, далей каля лесу, былі сенакосы Сашкавай ды Сяргеевай вёскі, а ўсё ж і няблізка ад нас, і ехалі іхнія касцы ды грабцы туды не цераз нашу вёску, а па гасцінцы. І яшчэ адна праўда, – у святы моладзь з навакольных вёсак сяды-тады, вясной ці летам, сыходзілася ў мястэчку, каля прыгожай царквы на ўзгорку. Не маліцца, вядома, з бабамі, а з дзеўкамі пажартаваць на цвінтары, кавалерскай кампаніяй пахадзіць, пасядзець, паляжаць на траве пад вялікімі ліпамі. Ды гэта ўсё старэйшыя. А для мяне, падлетка, што, дарэчы, як маці казала «за кнігамі свету не бачыў», усё іншае было яшчэ ўсё наперадзе.

Словам, з Сяргеем і з Сашкам-Ki я не бачыўся доўга. Пакуль мы выпадкова не сустрэліся па сенажаці, пад рэчкай. Яны вярталіся са свайго, заўсёды пазнейшага, сенаваішя, а мы, некалькі хлопцаў з нашай вёскі, ужо свабодныя, прыйшлі пакупацца.

Тая сустрэча, праз сем гадоў пасля «слана», часта апошнім часам вяртаецца.

Наша рэчка – не з тых, што апяяны ў вядомых песнях, яна – сціплы прыток, да мора сама не даходзіць, плыве сабе ціха па лузе, а мы яе любім, змалку і назаўсёды. Цяпер, здалёк, светла ўспамінаецца і смех, і плёскат купальнікаў, і шарканне касы, і грукат колаў на пукатым сезонным мосце з плашак і круглякоў, і боўтанне шаста пры «чайцы», і побліск рыбы ў таптусе, і цярплівасць пад паплаўком, і страшнае на ўсю аколіцу,– хтосьці стары ці малы, нейкі хлопец ці дзеўка, незнарок ці знарок утапіўся!.. Усё прыходзіць, праходзіць, а рэчка плыве сабо, рэчка плыве...

І вось пад рэчкай – у маёй удзячнай памяці, упершыню ў маім, тады зусім юначым жыцці – гучаць словы глыбокага зместу, музыка невыказнай красы:

Умирает отец на дубовой скамье,

Завещая родимому сыну:

«Ты пойди-ка, сын, в лес, да дубину сруби

На проклятую барскую спину...»

Мне яшчэ вельмі далёка было да свайго радыё, да патэфоннай пласцінкі з голасам Шаляпіна, да поўнага ды правільнага тэксту гэтай песні, надрукаванага ў якой-небудзь кнізе, для мяне ў той час больш за ўсё выпадковай. А ўсё ж мне і так было вельмі нямала, я быў захоплены і так, ды настолькі, што вось і сёння, амаль праз паўстагоддзя, уражанне тое яшчэ ўсё хвалюе сваёй першароднай і незацёртай свежасцю.

Спяваў наш Сашка-Кі.

Пакуль нырнуць у ціхую, прахалодную глыбіню, ён стаяў на зноў ужо зялёненькай пакошы высокага берага, голы толькі яшчэ да пояса. Загарэлы і дужы,– нягледзячы на тое, што сілу і волю яго ўжо намагаліся адабраць і ў паліцэйскіх катоўнях, і за турэмнымі кратамі. Глядзеў на лес за ракою ды за прасторам лугоў і густым барытонам, з грудзей і ад сэрца спяваў.

Каля яго стаяў Сяргей.

Спяваць не памагаў. Слухаў разам з усімі. Чалавек было нас больш за дзесяць, з іхняй і з нашай вёсак. Але глядзеў і ўсміхаўся ён так, быццам гэтая песня па нейкаму таямнічаму праву належыць і яму, разам з яго – такім магутным і прыгожым – сябрам.

Яго калецтва, ужо таксама да пояса аголенае, не было шчымліва-прыкрым у параўнанні з маладой нармальнасцю ўсіх іншых, а перш за ўсё з Сашкавай, не выклікала яно і жаласці.

...Яшчэ праз сем гадоў, улетку сорак першага, фашысты і ў нашым мястэчку, дзе стаяў іх паліцэйскі гарнізон, расстрэльвалі былых заходнебеларускіх падпольшчыкаў і малады савецкі актыў. З самога мястэчка і з навакольных вёсак,– хто быў сваімі здраджаны, каго ўдалося пакрыць.

Разам з Сашкаю-Кі, разам з іншымі дужымі загінуў тады і Сярожа.

1983

Здалёк

Аўтапартрэт – не абавязкова любаванне самім сабою. Прынамсі мастакоў ніхто ў гэтым не папракае.