Текст книги "Сёння і памяць"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 16 (всего у книги 16 страниц)

*

На шчэцінскіх ваенных могілках – вялікі помнік для ўсіх, што тут пахаваны, вялікія дрэвы, большасць якіх памятае абедзве сусветныя вайны, вялізная прастора нізкіх, шэра-бетонных пірамідак з зоркамі і крыжоў, на сцішным мностве якіх выбіта слова Nieznany. Навокал, скрозь – тыя самыя аднатонныя бяссмертнікі, палосы цёмна-зялёнай туі, падстрыжанай з геаметрычна-сумнай акуратнасцю... І ў маленькім зацішку, перад адным толькі словам Nieznany схаваўся маленькі стэарынавы каганчык, znicz. Нейчы вялікі і адначасна маленькі ў вялізным свеце смутак, агеньчык нейчага сэрца, які мы не маем права не бачыць.

*

Раніца ранняя, карэктура прыемная, з успамінам пра першае, такое ўжо далёкае спатканне з гэтымі «красналюдкамі» [⁶⁴] ў самым школьным пачатку, з успамінамі пра тыя летнія дні ў нарачаінскай хаце, калі я гэта перакладаў, як было нялёгка, як прыемна, як сумна ад думак пра бедную лёсам мову.

...«Вельмі мне брыдка, што не магу нічога добрага сказаць пра гэтага Падпанка, але абы я пра яго надумала,– бачу Падпанка такім, які ён ёсць – ганарлівым і надзьмутым, як пухір».

Казка. Ідзецца пра жабу. А чарадзейка-казачніца, пані Мар'я гаворыць нібы зусім сур'ёзна. І ў гэтым столькі па-матчынаму, па-бабулінаму жаночага!..

...Зверху бяздольных пацяшалі раем – гэта адно: міф, легенда, выдумка, опіум. А што самі яны часамі верылі ў гэты рай – гэта другое: хоць у гэтым, хоць якая палёгка, надзея на справядлівасць.

Гэта – таксама над старонкамі Канапніцкай [⁶⁵]

Хацеў дапамагчы яму, сказаць прыхільнае слова з карыснымі заўвагамі, але дзе там – і гэтая рэч ужо на канвееры, і тут, і ў Маскве. Хлопец, які так пільна і плённа працаваў над словам раней, выходзіць на прасторы гладкапісу, дзе ўжо яму, як і некаторым іншым, парады сяброў будуць лішнімі.

*

Над старонкамі Маруа [⁶⁶], думаючы пра французскую літаратуру:

«Я ведаю толькі тое, што я нічога не ведаю».

Але ж гэта ніяк не апраўдвае невуцтва. У нас, літаратараў.

*

«Або добра, або нічога».

Вядома, правільна, што не для таго я многіх перажыў, каб іх абрэхваць.

Аднак лепш ужо нічога, чым такое добра, дзе пішацца з тым самым слёзным ці слінявым пафасам пра Авеля і Каіна, пра мастака і графамана.

Чужы, прыязны крытык піша пра нашага добрага пісьменніка, што ён «паравоз беларускай прозы» ці нават усёй літаратуры. Калі гэта накат і праўда, што ён для яго «а грэйсэ паравоз», дык нельга ж усё-такі лічыць усіх іншых, па-свойму добрых і розных, толькі вагонамі, што валакуцца ўслед па трафарэтных рэйках.

*

Днямі:

Асветленая сцежка ў ціхіх соснах, а за гарбатым берагам ракоча мора.

Потым:

З акна дзесятага паверха глядзеў на сасновы гушчар, і дзіўна было, як незвычайна хораша калышуцца вечназялёныя верхавіны – незвычайна ніжэй за нас.

Сёння:

Мора хоць і шуміць, але ж нейкае мякка, лагодна шэрае,– нібыта цёплае і прасторнае, як ніколі дагэтуль.

...У «Даўгаве» (№ ІХ за гэты год), сярод іншых запісаў Райніса, такое, з 1915 года, здалося і нашым:

«Латыши, как пшеничные зерна, разбросаны по всему свету. Птицы их клюют, и звери их топчут. Но отчего смеетесь вы, чужие народы? А если зазеленеет пшеница и на чужом земле? Если не умерла наша Мать счастья? Если наша истинная мать не покинет своих детей? детей солнца и счастья? Давайте же взглянем, можем ли мы исчезнуть, как счастье и солнце? Не станут ли мир и человечество без нас беднее, не станет ли без нас меньше счастья и солнца?»

*

Шаноўны N. крычыць па тэлебачанні пушкінскага «Прарока». Дастаеўскага пераймае ці што? Калі ж не перайманне гэта, не мода нейкая зноў, а ўнутраная патрэба, дык хоць бы ўжо выступаў па радыё, не ставячы паміж паэзіяй, вялікай і любімай многімі,– сябе, сваю даўно старэчую, далёка не імпазантную немач, з надрыўна-хрыпатым галёканнем і размахваннем бездапаможна-доўгімі касцямі рук...

*

Кнігалюбы ды следапыты так разбяруць тваю кнігу, так раскладуць па фактах ды прататыпах, па часе ды месцы дзеяння, што табе і не разабрацца, што лепш – мастацкі твор ці яго першааснова...

Такое – у людзей, добразычліва кажучы, прастадушных, як у дзяцей,– жаданне разабраць цацку, паглядзець, а што ў ёй у сярэдзіне, з чаго яна складаецца? І чым цікавейшая цацка, тым большая ахвота разабраць яе. Аднаму, самому толькі, а то і настаўніку з вучнямі розных узростаў...

*

Зноў успомніў мілую Яню Шабуню, якая пры апошняй нашай сустрэчы ў яе дома сказала, што вось выходзіць хутка на пенсію і тады ўжо «буду вам усё друкаваць і вальней і хутчэй». З прыемнасцю думаю, як я, пасля ўсяго «вылушчвання» новай кнігі з чарнавікоў, панясу рабочы рукапіс ёй, нашай Янечцы, як кажуць пра яе ў рэдакцыі. Тады буду чакаць надрукаванага, а потым вычытваць яго і радавацца яе акуратнасці. Да почырку майго яна прывыкла, як ніхто іншы з машыністак, хоць іншых у мяне было вельмі няшмат.

Такому чалавеку, як яна, адзінокая і працавітая, як пчолка, заўсёды ветліва-прыязная, варта было б ведаць, што пра яе думаюць – не адзін я. Штосьці такое мы ёй і напісалі, падарыўшы «Я з вогненнай вёскі...».

... Пасля паўзы, калі чытаў, запісваю: а чаму, уласна кажучы, не даць мне гэта ў «Свае старонкі»? Толькі, можа, каб не яна гэтае месца друкавала?.. [⁶⁷]

*

Як бы я ні ўзброіўся жыццёвым вопытам, якім бы ні стаў падрыхтаваным чытачом, усё роўна са светлай журбой успамінаю сваё маладое чытанне. Скажам, «Братоў Карамазавых». Вясной трыццаць сёмага года, калі я араў, баранаваў і ад яснага рання не мог дачакацца вечара, дакладней кажучы – ночы, каб чытаць далей...

Толькі са шчасцем, пакутліва чыстым шчасцем першай закаханасці чытанне тое і параўнаеш. Нават больш там было, бо іншая закаханасць, бывае, праходзіць, а гэтая – не. Іменна – з першага позірку і назаўсёды.

*

Кожную кнігу трэба пісаць як апошнюю.

А потым яшчэ ўсё жывеш, і тое, што даў намёкам, баючыся, каб не прапала, цяпер хочацца, трэба развіць, даць больш грунтоўна. І вось дылема – або бяры тое, што апублікавана, здымай адтуль, дзе яно стаіць, часамі і доўга такі пастаяла, або паўтарайся і, адштурхнуўшыся ад яго, гавары пра тое самае шырэй, глыбей. Па такому адзінаму праву.

notes

1

У мінскім Доме літаратара.

2

Гэты і два наступныя запісы зроблены ў бальніцы. У раздзеле «Свае старонкі» – заўвагі ад рэдакцыі.

3

Нямецкі літаратуразнавец, выкладчык універсітэта ў Гале. Стажыраваўся ў БДУ імя У. І. Леніна.

4

Гэты і дзесяць наступных запісаў зроблены ў пасёлку Крынічнае на Міршчыне.

5

Тут і скрозь далей Міша – брат Я. Брыля Міхаіл (1914-1966) – інжынер-будаўнік і самадзейны мастак.

6

Запісана ў Мінску.

7

Зноў у Крынічнае.

8

А. Chojnowski, «Koncepcje polityki narodowościowej rządów polskich w latach 1921-1939».

9

Тут і скрозь далей Грыша – паэт Рыгор Семашкевіч (1945-1982), зяць Я. Брыля.

10

Жукроўскі Войцех (нар. у 1916) – польскі пісьменнік.

11

Тут і скрозь далей Дзіма – рускі паэт Дзмітрый Кавалёў (1915-1977), сябар Я. Брыля.

12

Гэты і сем наступных запісаў зроблены ў Карлавых Варах.

13

Маецца на ўвазе раман У. Саранка «Прыгоды Веслі Джэксана».

14

«Неба ў агні» – аповесць польскага пісьменніка Яна Парандоўскага (1895-1978).

15

«Грахі маленства» – выбраныя апавяданні Б. Пруса выйшлі ў перакладзе Я. Брыля ў 1981 г..

16

Вацлаў Жыдліцкі (нар. у 1931) – чэшскі літаратуразнаўца і перакладчык беларускай літаратуры.

17

У горадзе Вайдэн Я. Брыль быў у 1940—1941 гг. у нямецкім палоне.

18

Гаворка пра пахаванне П. М. Машэрава (1918– 1980).

19

Пацыфікацыя – уціхамірванне, карныя экспедыцыі для падаўлення рэвалюцыйных настрояў.

20

Гэты і васемнаццаць наступных запісаў зроблены ў Сочы.

21

Маецца на ўвазе трагічная смерць П. М. Машэрава.

22

Тут і скрозь далей Ніна – жонка Я. Брыля.

23

Н. В. Чартова (нар. у 1903) – руская пісьменніца.

24

Брат Я. Брыля Мікалай (1910—1970) – калгасны брыгадзір.

25

Запісана ў Гродне.

26

Гэты і дваццаць два наступных запісы зроблены ў пасёлку Крынічным.

27

Радкі з санета Л. Міцкевіча «Да Нёмана» і верша Я. Коласа «Нёман», дарэчы, добра вядомага ў былой Заходняй Беларусі перш за Усё як песня.

28

Зямляк і аднапалчанін Я. Брыля. Памёр у шпіталі для ваеннапалонных вясной 1940 г..

29

Тут і скрозь далей – Якуб Міско (1911—1981) – журналіст, сябар Я. Брыля, у той час цяжка хворы.

30

Раман Я. Івашкевіча.

31

Рабер Андрэ (нар. у 1921) – французскі пісьменнік.

32

Барыс Харчук (пар. у 1931) – украінскі пісьменнік.

33

Гэтая вестка з Магілёва ў Мінск прыходзіла двойчы.

34

Гэты і сем наступных запісаў зроблены ў Юрмале.

35

Былы заходнебеларускі падпольшчык, герой нарыса Я. Брыля «Партрэт старэйшага таварыша».

36

Адзін, самотны (нямец.). Намёк на раман Г. Фалады «Jeder stirbt für sich allein» – «Кожны памірае адзінока».

37

Якуб Міско памёр 23 кастрычніка 1981 года.

38

Маецца на ўвазе збор матэрыялу для кнігі «Я з вогненнай вёскі...».

39

Аповесць-казка М. Канапніцкай «Пра гномаў і сіротку Марысю». Перадрук – для перавыдання.

40

Запісана ў Кіеве.

41

Юльян Кшыжаноўскі (1892—1976) – польскі гісторык літаратуры.

42

Рыгор Семашкевіч трагічна загінуў 11. VI.1982.

43

Гэты і васемнаццаць наступных запісаў зроблены ў Юрмале.

44

Парадак (нямецк.).

45

«Маё маўклівае сэрца», кніга літаратурнай спадчыны Якуба Міско, выйшла на пачатку 1983 года.

46

П. Жалезняковіч (1906-1971) – адзін з актыўных удзельнікаў заходнебеларускага камуністычнага падполля, герой нарыса Я. Брыля «Сэрца камуніста».

47

А. Чэхаў, «Скрыпка Ротшыльда».

48

Omroczyć – азмрочыць, адурманіць, увесці ў забыццё.

49

Запісана ў Мінску, пасля вяртання з санаторыя.

50

«Наука и жизнь», № 1, 1983 г..

51

Гейчанка Сямён Сцяпанавіч (нар. у 1903) – рускі пісьменнік.

52

Пшыбась Юльян (1901—1970) – польскі паэт і эсэіст. Вытрымкі перакладзены з яго кнігі лірычных запісаў «Zapiski bez daty».

53

Гэты і далейшыя запісы – у пасёлку Крынічнае на Міршчыне.

54

Я з вогненнай вёскі...», раздзел «Дзіця бяжыць разораю».

55

Ф. А. Абрамаў памёр у маі 1983 года.

56

Ю. П. Казакоў памёр у снежні 1982 года.

57

Давыдкаў Іван (нар. у 1926) – балгарскі паэт і празаік.

58

Андэрсон Шэрвуд (1876—1941) – амерыканскі пісьменнік.

59

Маецца па ўвазе жонка Максіма Гарэцкага, пісьменніца Леаніла Чарняўская (1893—1976), і яе кніга «Апавяданні», выдадзеная ў 1983 г..

60

Нэндза-Кубінец Станіслаў (1897—1976) – польскі паэт, селянін, з якім Я. Брыль пазнаёміўся ў жніўні 1975 года..

61

Міхась Стральцоў. «Яшчэ і заўтра».

62

Радкі з ваеннага верша Пімена Панчанкі «Зубры».

63

Гэты і наступны запісы зроблены ў Познані.

64

Красйалюдкі – по-польску гномы. Маецца на ўвазе карэктура перавыдання аповесці-казкі Марыі Канапніцкай «Пра гномаў і сіротку Марысю», упершыню па-беларуску выдадзенай у 1957 годзе.

65

Запіс зроблены ў Мінску, дванаццаць наступных у Юрмале.

66

Маруа Андрэ (1885—1967) – французскі пісьменнік. Тут – пра кнігу яго публіцыстыкі «Надежды и воспоминания».

67

Так і зроблена.