Текст книги "Сёння і памяць"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 11 (всего у книги 16 страниц)

Нядаўна мне давялося прачытаць «Дзённік» гэтай, па-свойму выдатнай, жанчыны, якую палякі з пашанай і сімпатыяй называюць «пані Маруся». У «Дзённіку» тым я сустрэўся з фактам, які ў нас, у нашым творчым асяроддзі, здаецца мне пакуль што невядомым.

У гады грамадзянскай вайны маці і сястра «пані Марусі» жыл і ў Петраградзе і звесткі пра іх доўга не даходзілі да Каспровічаў у Галіцыю. Пакутуючы ад горкай невядомасці, маладая жанчына хапілася за апошняе: з сардэчнай непасрэднасцю напісала пісьмо таму «пану Ульянаву», якога памятала па кароткай сустрэчы ў Пароніне,– таму, як здавалася, такому простаму, звычайнаму чалавеку, што стаў славутым Леніным, правадыром Савецкай краіны. Пісьмо было напісана ў лютым дваццатага года, у дні вайны з белапалякамі, і гэта трэба памятаць, каб лепш адчуць значэнне факта. Хтосьці з польскіх ваенных узяўся «перакінуць» тое пісьмо цераз фронт і, пасля трох месяцаў загадкавых блуканняў, яно нейкім цудам трапіла ў рукі чалавека, што быў тады поўнасцю ахоплены адным – сусветна-гістарычнай справай выратавання першай пралетарскай рэвалюцыі, якая трэці год крывава, гераічна адбівалася ад навалы ўсё новых ды новых ворагаў. І вось вясной дваццатага года «пані Маруся» раптам атрымала тэлеграму, якую яна ў сваёй польскай кнізе прыводзіць у арыгінале:

«Письмо ваше получено мною два дня тому назад. Будут отданы все распоряжения, чтобы облегчить вашим родным выезд из России. Паспорта им уже выданы.

Предсовнаркома Ленин».

Такое нельга чытаць без хвалявання. Яно яшчэ раз гаворыць пра веліч яго культуры, пра яго чалавечнасць.

У семдзесят сёмым годзе, прымерваючыся да задумы аповесці «Золак, убачаны здалёк», я на працягу некалькіх месяцаў прачытаў або перачытаў даволі многа адпаведнай літаратуры, каб як найлепш адчуць патрэбны мне час. У ліку прачытаных кніг і артыкулаў у часопісах было многае з напісанага Леніным у чатырнаццатым – дваццатым гадах. Адтуль, з усяго, што я ўспрыняў як удзячны чытач, жыва і ярка помняцца дзве «залацінкі».

У трэцім пісьме ленінскіх «Писем из далека», дзе гаворка ідзе пра будучую пралетарскую міліцыю, што павінна стаяць на абароне правоў працоўнай беднаты, ёсць словы, якія дазволю сабе працытаваць ва ўласным перакладзе:

«Няўжо пралетарыят Расіі праліваў сваю кроў толькі дзеля таго, каб атрымаць пышныя абяцанні адных толькі палітычных дэмакратычных рэформаў? Няўжо ён не запатрабуе і не даможацца, каб кожны працоўны адразу ж убачыў і адчуў пэўнае палепшанне свайго жыцця? Каб кожная сям'я мела хлеб? Каб кожнае дзіця мела бутэльку добрага малака і каб ніводзін дарослы ў багатай сям'і не смеў узяць лішняга малака, пакуль не забяспечаны дзеці?»

Адзін з маіх добрых сяброў, журналіст Якуб Міско, нешта ў самым пачатку нашай дружбы падараваў мне старое выданне ленінскіх «Писем к родным». За трыццаць з нечым гадоў я ўжо не раз вяртаўся да чалавечай цеплыні гэтай кнігі, адной з першых у маёй сціплай пасляваеннай бібліятэцы.

У адным з замежных пісьмаў да маці Леніна, Марыі Аляксандраўны, Надзея Канстанцінаўна пісала:

«Тут нейкае царства дзяцей. Усе да іх такія ўважлівыя, а дзеткі такія слаўныя, здаровыя. Я бывала ў нашых гарадскіх школах і міжволі параўноўваю, і лічу, што дзецям тут жывецца значна лепш».

У гэтых словах і здаровая, канструктыўная зайздрасць сапраўднай патрыёткі, і заклапочанасць будучага выдатнага педагога, і матчына пяшчотнасць жанчыны ў гутарцы з другой жанчынай.

А ў словах Леніна, працытаваных вышэй, у кантэксце дзелавой, суровай стрыманасці палітыка зусім па-асабліваму красамоўна гучыць тая бутэлька – падкрэслім – добрага малака – яшчэ раз падкрэслім – для кожнага дзіцяці. Сваёю прастатой, сваёю, калі можна так сказаць, практычнасцю яны, тыя словы яго, гавораць вельмі многа, у прастаце, у звычайнасці ленінскіх слоў, у стрыманасці іх – рэвалюцыйна актыўны, дзейсны гуманізм.

І яшчэ адно, што ярка запомнілася мне, хоць і не ўпершыню прачытанае, што свеціць у памяці «залацінкай».

У чацвёртым пісьме «Писем из далека» Ленін гаворыць: «Няма сумнення, што Горкі – вялізны мастацкі талент, які прынёс і прынясе шмат карысці сусветнаму пралетарскаму руху.

Аднак навошта ж Горкаму брацца за палітыку?»

А трохі вышэй:

«Аўтару гэтых радкоў здаралася, пры сустрэчы на востраве Капры з Горкім, папярэджваць яго і папракаць за яго палітычныя памылкі. Горкі парыраваў гэтыя папрокі сваёй непераймальна-мілай усмешкай і шчырай заявай: «Я ведаю, што я дрэнны марксіст. Да таго ж, усе мы, мастакі, крыху бессвядомыя людзі». Нялёгка спрачацца супраць гэтага».

У гэтых, зноў жа простых, дзелавых і змястоўных словах бачыцца не толькі «непераймальна-мілая» ўсмешка Горкага, але ж і жыццядайная абаяльнасць і творчая глыбіня ленінскага разумення прыроды мастацтва, якасці, што так патрэбны бываюць для тых, хто шчыра шукае і ў пошуках, у разведцы новага можа часамі і памыліцца.

У пэўнай меры ведаю і я, што азначае для нас, для нашай працы кантакт са словам, з думкай Леніна, колькі даюць нам хвіліны роздуму над яго старонкамі, калі мы звяртаемся да іх з унутранай патрэбы, з жаданнем лепш разабрацца ў плюсах і мінусах рэчаіснасці, лепш убачыць тое, што неабходна для будучыні. І я таксама ведаю, як гэта добра – пазнаваць Уладзіміра Ільіча больш ды больш, глыбей ды глыбей, па мностве тых «залацінак», з жывой мазаікі якіх складаецца вобраз Леніна-правадыра, Леніна-мысліцеля, Леніна-чалавека, Леніна-сына, брата і друга, таварыша па справе.

1980

Адзінае наша

Мінулая вайна для мяне пачалася першага верасня трыццаць дзевятага года. У адрозненне ад многіх, з кім я сядзеў у польскіх акопах або хадзіў на нямецкі агонь, я ўжо ведаў антываеннае слова Талстога і Гаршына, Рэмарка і Гашака. Ведаў, але ад гэтага мне лягчэй не было. Хутчэй наадварот. Чыёсьці, даўняе, літаратурнае з усёй суровай непасрэднасцю стала тваім...

Калі Талстой сваімі «Севастопальскімі апавяданнямі», «Вайной і мірам» гаварыў пра тое, што было даўно, калі пакутнік Гаршын сваім геніяльным апавяданнем «Чатыры дні» таксама гаварыў пра даўняе, гістарычнае, дык «На заходнім фронце без змен» і «Прыгоды бравага ваякі Швейка» гаварылі пра тое, што было найбліжэй, як здавалася,– толькі ўчора.

Гэтае «ўчора» было і ў кнігах, і ў расказах жывых сучаснікаў.

Бо і ў маім даваенным вясковым акружэнні жыло нямала ўдзельнікаў і руска-японскай, і «мікалаеўскай», і грамадзянскай войнаў. І шчасліва ўцалелых, і так ці інакш пакалечаных, напоўненых невычэрпным запасам жахаў. Іх расказы мы, юнакі, слухалі – калі мне меркаваць па сабе – з пранозлівай жудасцю. Расказвалі некаторыя так, што іх расказы сваёй, нічым не прыкрытай, грубай народнай праўдзівасцю адпавядалі таму лепшаму, што я чытаў пра вайну, а то і гаварылі яшчэ больш, куды мацней уражалі, наводзілі па нялёгкі роздум...

Здарылася так, што «Агонь» Барбюса, «На імперыялістычнай вайне» Гарэцкага, некаторыя іншыя кнігі пра першую сусветную вайну, значныя сваёй праўдзівасцю, я прачытаў пасля Вялікай Айчыннай. У той час, калі ўжо і пра гэтую вайну пачалі з'яўляцца творы, якім было суджана выжыць, застацца патрэбнымі і сёння. Пасля, з палавіны пяцідзесятых гадоў, твораў такіх, як вядома, прыбыло значна больш, у тым ліку – скажам з законнай гордасцю – і ў нашай беларускай літаратуры. Твораў паэзіі, прозы, мастацкай і дакументальнай. Справа не ў пераліку,– гэтыя назвы, імёны мы паўтараем дастаткова часта.

Разам з мноствам іншых шматмоўных чытачоў аддаючы належную павагу і ўдзячнасць аўтарам найбольш сумленных, праўдзівых твораў пра чалавека на вайне, хачу прызнацца, што амаль пасля кожнага з гэтых твораў і пасля ўсіх іх у цэлым у мяне было і застаецца сумнае, а то і цяжкае адчуванне нейкай – дзе меншай, а дзе і большай – недагаворанасці ў галоўным. І ў творах самых адносна смелых, і ў самых адносна праўдзівых ды глыбокіх... Сказана ўжо як быццам вельмі нямала, аднак яшчэ больш – у творах і франтавых, і партызанскіх – недасказана, недапаказана, нераскрыта па-сапраўднаму, так, як расказвае пра вайну сам народ.

Недастатковасць гэтая – з меркаванняў характару перш за ўсё злабадзённа-часовага...

Гэта нялёгка – як след уявіць сабе чытача, які мінулай вайны не ведае, перад якім стаіць толькі кашмарны прывід новай вайны, якую цёмныя сілы імкнуцца нам навязаць. Наколькі ж яму, магчымаму салдату магчымай будучай вайны, дапаможа маральны вопыт папярэднікаў, дапаможа тое, што з непасрэдна перажытага і глыбока, кроўна адчутага іншымі стала сённяшняй літаратурай пра вайну і супраць вайны – найбольшай бяды чалавецтва?.. Няўжо і новаму пакаленню зноў жа толькі па-свойму, толькі самому, кожнаму чалавеку паасобку прыйдзецца вырашаць пытанне ўсіх пытанняў – што рабіць, як рабіць толькі тое, што трэба, што дастойна сапраўднага чалавека? Вось што трывожыць...

На наша шчасце, мы жывем у такой краіне, пры такім дзяржаўным ладзе, дзе ўсё накіравана на барацьбу супраць вайны, за разумнае суіснаванне народаў. Аднак жа як многа, як страшна многа ў свеце таго, што не залежыць ад нас, савецкіх людзей, тым больш ад нас – пісьменнікаў!..

Ёсць французская прыказка, якую любіў Талстой, настолькі любіў, што яна была самым апошнім, чаго – ужо на смяротным ложы – не змагла да канца дапісаць яго магутная, нястомная рука. «Трэба рабіць, што трэба, хай будзе, што будзе»,– так гучыць яна, гэтая прыказка. І ў ёй няма адчаю, слабасці, абыякавасці да будучыні,– ёсць мудрае адчуванне абавязку. Як і ў нашай беларускай народнай мудрасці: «Паміраць збірайся, а жыта сей».

На нас, літаратарах, ляжыць нялёгкі, адказны абавязак – у чалавеку выхоўваць Чалавека, абуджаць у людзях разумную, высакародную чалавечнасць.

І пра гэта нямала ўжо сказана. Дазволю сабе прывесці толькі адно, можна сказаць, хрэстаматыйна-вядомае выказванне.

У славутым вершы «Я памятник себе воздвиг нерукотворный» перадапошняя страфа – у вымушанай рэдакцыі Жукоўскага – да рэвалюцыі гучала так:

И долго буду я народу тем любезен,

Что чувства добрые я лирой пробуждал,

Что прелестью живой стихов я был полезен

И милость к падшим призывал.

Потым замест саладжавай «прелести» прыйшоў і стаў на сваё месца сапраўдны пушкінскі радок:

Что в мой суровый век восславил я свободу...

І тады ўжо радок папярэдні – пра абуджэнне добрых пачуццяў – загучаў на ўсю сілу, напоўніўся зместам на ўсю глыбіню.

«Довлеет дневи злоба его» – кожнаму веку сваё. Аднак жа наш, дваццаты, куды больш жестокий за той, калі так коратка і змястоўна сказана было пра галоўны, пісьменніцкі абавязак.

Тым больш мы абавязаны, нашым часам, нашым жыццём закліканы – перш за ўсё і больш за ўсё – абуджаць у людзях добрыя пачуцці, змагацца за маральную чысціню нораваў, выхоўваць чалавека, свабоднага ад безвыходнай цемры і крывавай затхласці нацыяналізмаў ды шавінізмаў розных масцей і калібраў, чалавека – носьбіта самых перадавых ідэй ленінскага інтэрнацыяналізму, чалавека – змагара за сацыяльную справядлівасць, свабоду і мір для ўсіх.

Можа, гэта не ўсё, аднак – вельмі нямала. Гэта – адзінае наша, чаго ніхто за нас не зробіць. І гэтага нам – у тым, што мы пішам – якраз найбольш не хапае. Такога, каб з усёй смеласцю, з усёй свабодай, на ўсю глыбіню.

Не крытыка гэта, а пажаданне,– і ўсім, і яшчэ больш самому сабе.

1983

Свае старонкі

Да творчай аўтабіяграфіі

1980

Пяцігадовая Аня пасля аперацыі два дні ні з кім не гаварыла, бо яе ашукалі, што вязуць здымаць на картачку. А потым так балела, яна так крычала, абаранялася!.. Маме дазволілі быць каля яе, і з мамай яна, пацешна «дарослая» ў хустцы «пад бараду», у доўгай квяцістай кашулі з-пад бальнічнага халаціка, ішла «за ручку» па калідоры і на нікога на дарослых ашуканцаў не хацела нават глядзець, нікому не адказвала. А на сёстраў, што робяць уколы, казала «калючкі».

Пазаўчора мы, мужчыны ў вестыбюлі, рабілі ёй з лістоў яе сшытка хто чорціка, хто голуба,– яна ўжо адышла. Учора нават павіталася са мной за руку, зайшла ў нашу палату, атрымала апельсін, а потым, на калідоры, спыталася:

– Вы, дзядзька, пішаце кніжачкі для дзяцей?

Каб жа пісаў!.. [²]

*

Многа чытаю. Мініяцюры Хікмета, Эмінавы песні пра Арменію, славацкія апавяданні, пацешна-прыкрыя, прэтэнцыёзныя ўспаміны N. пра Мележа, дзённік Януша Корчака, Кандрацьева – «Борькины пути-дороги» и «На поле Овсянниковском», абедзве рэчы слабейшыя за «Сашку», цікавую італьянскую аповесць Бенно Банолья з партызанскага жыцця і сёе-тое іншае. Без працы над сваім – зашмат.

І зноў, як і раней неаднойчы бывала, думаецца, што нічога ўжо больш не напішу. З такога... ледзь не адчаю, злосці на самога сябе і выйшлі нядаўна ўспаміны пра Шырму.

І сёння прачнуўся ў шэсць. І за акном было парадненне новага дня, светлы, урачысты, шчымліва-радасны рапак самотнай канфрантацыі з самім сабою – тым, якім ты павінен быць. Адзін з тых ранкаў, якіх у мяне было ўжо так нямала, усюды, куды мяне заносіла ў жыцці.

І не ясна, што ж яны будуць са мною рабіць, калі не аперацыя, на якую я не згадзіўся і на якой яны не настойваюць. Страшна – такая перспектыва старасці, на што наглядзеўся тут: без ног, без рук «ад сасудаў». Толькі б не гэта. А ногі падвечар ныюць, і правая за кампанію з левай «тужыць»...

*

Сярод упасвеных матрон і маладзічак з варыкознымі вузламі на тоўстых і нятоўстых лытках, у адной з палат сядзіць на ложку бабуля. І ляжыць яна, вядома, але больш, здаецца, сядзіць, колькі б я ні праходзіў каля тых адчыненых дзвярэй. Прысланілася да сцяны і ціха пакутуе, памаленьку згасае. Калі я спытаўся ў сястры, у нашай палаце, што з бабуляй, сястра сказала: «Палец гніе. Як у мужчын. Вялікі, на назе». Назвала гэта адпаведным тэрмінам, на якія ў мяне зусім няма памяці.

А ўчора, зноў праходзячы каля тых адчыненых дзвярэй, успомніў сваю ў сорак восьмым годзе, калі я прыходзіў да яе ў бальніцу і толькі расстройваў, цалуючы худзенькія, бездапаможныя рукі.

...Сёння выйду адгэтуль. З пэўным новым зарадам адчування дачаснасці і абавязку.

*

Здаецца, што няма яе і не было – тое, напісанай пад Новы год (у трыццаць шостым ці трыццаць сёмым) мініяцюры, якая даволі часта і соладка ўспамінаецца мне. Як вельмі далёкі, з самага пачатку юнацтва, напамінак, што такія рэчы я буду пісаць. Кароткія і светлыя.

*

Уранні прачытаў апавяданне Нагібіна «Чужая», сказаў сам сабе: «добры пісьменнік», а перад гэтым успамінаў і раней прачытаныя рэчы гэтага «грунтоўнага» пісьменніка, і яго тэлевыступленне, і маё паўторнае, пасля 1954 года, знаёмства з ім на апошнім усесаюзным з'ездзе. Перазнаёміў нас Нілін. Калі я сказаў Нагібіну, што з прыемнасцю чытаю яго апавяданні, Павел Піліпавіч падтрымаў мяне так: «Воче это последний умный русский писатель». Нібы жарт, а ca значным падтэкстам.

Непрыемна было, калі Нагібін, пачынаючы на старонках «Литературной России» дыскусію на жанры апавядання, гаварыў толькі пра рускіх апавядальнікаў. А потым выступілі Ганчар і Абу-Бакар і гаварылі... кожны толькі пра сваіх. Так і таўчэм ваду ў вялікай ступе...

*

Учора і пазаўчора, апроч прэсы, чытаў Пільняка, ажно стаміўся ад яго апавяданняў. Сёння прачнуўся, як заўсёды ў шэсць, адразу ўзяўся (лежачы з-за нагі) за Кента, яго аляскі дзённік «В диком краю».

Амаль адразу, з першых старонак, пайшоў паралельна мілы ўспамін пра наш з Андрэем месяц у Кактэбелі, у ліпені шэсцьдзесят пятага. Цяпер, за сталом, паглядзеў у літаратурную энцыклапедыю, колькі Кенту было тады год. Трыццаць шэсць, а сыну восем. Майму было дзевяць, а мне сорак восем. Мы хадзілі ў горы, на базар, у цір, многа чыталі лежачы, калі ён грэўся каля мяне. Найлепш помніцца кніга польскага індзейца ці індзейскага паляка, здаецца, Сат-ока (не знайшоў у даведніках),– не так тая кніга, як наша чытанне, дружба.

Прыемна ўспомнілася таксама, як Ч. пазнаёміла мяне з Кентам на Беларускім вакзале, дзе яго праводзіла група масквічоў.

Ужо ў другім абзацы прадмовы адзначыў на полі выказванне, якое ўбачылася не толькі блізкім, але і такім, што можа спатрэбіцца:

«Непосредственная запись событий, каковы бы ни были ее недостатки, во всяком случае несет на себе неопровержимую печать правды».

...«Человеческий ум не способен проникнуть дальше, чем ему дано по милости бога, святого духа. Думать, что искусство может подняться выше лучших образцов, которые уже существуют в мире,– значит не понимать, что такое искусство, что значит быть слепым к дарам духа».

Ён выпісаў гэта ў Блейка, папярэдзіўшы выпіску сказам захаплення: «Как заражает страстная убежденность!..» А я выпісваю з яго самога, як блізкае:

«Здесь, в окружении гор, среди высшей простоты жизни, становятся смешными хлопоты человека вокруг форм искусства, все эти способы новых способов выражения, потому что старые истерлись! Только бедность собственного восприятия, которое не способно прибавить ничего нового, заставляет человека искать спасения в том, что он дурачит сам себя, наряжая по-иному все те же старые банальности или возвышая до уровня искусства пошлые идеи, находившиеся до сих пор в пренебрежении».

...Бог мой! Дзе тая Аляска, а як гэта блізка! І сапраўды: «В конечном счете жизнь есть то, что человек видит; ее он старается удержать в памяти и воспроизвести средствами искусства».

*

Людміла Гурчанка, «Мое взрослое детство».

Дзіўнае адчуванне зайздрасці: ты ўвесь свой век пнешся, стараешся, а тут – на табе! – узяла і напісала добра. Актрыса са сваёю прафесіяй, не пісьменніца.

Трохі падобнае адчуў я калісьці, упершыню прачытаўшы нешта, не памятаю ўжо што, у Кента, яшчэ не ведаючы тады, што ён і мастак, і пісьменнік.

Не памятаю добра, ці было хоць трохі падобнай зайздрасці да Рэпіна; відаць, не было, бо «Далекое близкое» я чытаў яшчэ не будучы «прафесіяналам».

*

Бывала, калі чытаў прадмовы, пасляслоўі, даследаванні пра творчасць прагрэсіўных класікаў, даволі часта раздражняла больш ці менш адкрытае, лепш ці горш пададзенае сцверджанне:

Усё, што рабілася да нас, усім чалавецтвам на працягу ўсёй гісторыі,– гэта толькі ўступ, падрыхтоўка да таго, што настала цяпер. Мы – на вяршыні піраміды, з якое застаецца толькі крычаць «ура».

Падумалася гэта і сёння, чытаючы прадмову да «Споведзі» Русо.

...А ў яго ж столькі хочацца выпісаць блізкага!

«Я хорошо понимаю, что читателю не очень нужно все это знать, но мне-то очень нужно рассказать ему об этом.

...Хоть и ленивый по натуре, я бывал трудолюбивым, если хотел этого; и моя леность не была леностью бездельника, а человека независимого, любящего работать, только когда он считает нужным.

...Чтобы быть в состоянии, чтобы иметь смелость говорить великие истины, надо быть независимым от успеха».

*

Чытаючы карэктуру «Птушак і гнёздаў», успомніў, як Оттакар Ульрых [³] казаў, што ў маім рамане яму найбольш спадабаўся фольксфэст,– фельдфебель, які ўзлез на стол і акрапляў яго... «Гэта найбольш дакладна нямецкае».

*

Яшчэ адну п'есу перакладаю [⁴]. «Стары новы год» Рошчына перакладаў па просьбе купалаўцаў, «Святая святых» Друцэ – па просьбе і самога яго, якую мне перадаў Шабан, цяпер «Вішнёвы сад» – з сімпатыі да коласаўцаў. Ці трэба мне займацца гэтым, думаў сёння ўранні. Зноў як быццам кажу сам сабе, што больш не буду, што буду рабіць толькі сваё. Бо колькі я ўжо наперакладаў! Паэты дык хоць у зборах сваіх пераклады друкуюць, а на прозу і драматургію такога звычаю няма. Як быццам з імі заўсёды лягчэй і не бывае цяжка па-сапраўднаму.

*

Стары івянецкі народны ўмелец Пунко – пра настаўніка і, кажуць, добрага хлопца Міколу Пашкевіча, які яму нечым шмат дапамог – кажа з удзячнасцю і болем, але весела:

«Я ўжо дзевяты дзесятак луплю, а ён – памёр...»

*

Ці запісаў я пра іспанскага сабачку – бяздомнага, галоднага,– якога мы – дарослыя, сур'ёзныя мужчыны розных савецкіх нацыянальнасцей – пашкадавалі і падкармілі сім-тым, як блазнюкі? Познім вечарам, у Севіллі, на беразе славутага Гвадалквівіра, які не па Пушкіну спакойны, шырокі, а не «бежит, шумит»...

Запісваю гэта, пачаўшы чытаць Бернара Клавеня, «Испанец».

*

...Няўжо я адчуваю ўжо мой час глыбока-шырока-чыстага бачання?

Чытаю Клавеня. І як толькі там, у доме французскага селяніна, гаспадыня ўзяла ліхтар, я жыва ўспомніў, убачыў іншы ліхтар, – той, з якім у Адэсе мама хадзіла ў сутарэнне і брала з сабой мяне – памагчы ёй, патрымаць той ліхтар. У ім былі чырвоныя і зялёныя шыбкі. Апроч празрыстай? Відаць. Але ж запомніліся толькі тыя дзве. І ўсё тое мілае, такое цікавае падарожжа,– з кватэры, уніз па лесвіцы, па бруку двара, у сутарэнне.

А потым, у вёсцы, пашы з мамай паходы ў хлеў, даіць карову, што ацялілася. Карова, цялятка і ліхтар – ужо другі, круглы, без каляровых шыбак. Але і гэта вельмі хораша.

Штосьці падобнае было, здаецца, з малым Хаджы-Муратам, у яго – незадоўга да ўцёкаў, да смерці – успамінах.

*

«Белые с чёрным пятна заменяют кроликам национальный мундир и флаг».

Тут, на гэтай фразе ў сярэдзіне апавядання «Джек – Боевой Конек», я ўжо шчасліва засмяяўся.

Да першай фразы апавядання: «Боевой Конек был знаком со всеми собаками города» ўнізе старонкі дадзены аўтарам малюнак. Там трус ідзе па-чалавечы, на задніх лапах, і важна здымае цыліндр перад сустрэчнымі сабакамі, таксама у цыліндрах. Сабакі – з жонкамі, якіх няёмка называць сукамі ў доўгіх сукнях, а дзяцей – шчанятамі, апранутымі па-дзіцячы.

Тут у мяне быў не смех, а толькі ўсмешка, таксама шчаслівая.

Як адхіленне – успамін пра тое, як я падлеткам плакаў над аповесцю гэтага ж Сетана-Томпсана «Джэк – Кароль Талакскі», Пра мядзведзя-грызлі. Можа, там і смешнае было, калі не для рогату, дык хоць для ўсмешкі, аднак мне назаўсёды запомніўся той блазенскі, ўжо не дзіцячы – святы, сам-насам – плач захаплення і літасці.

*

Мамін пляменнік Алесь, мой дваюрадны брат, на дваццаць сем год старэйшы. Так і вітаўся пры нашых, апошнім часам не частых, сустрэчах, сур'ёзна, амаль урачыста: «Здароў, брат!» І руку паціскаў. «Беларускі Грышка Мелехаў», як гаварыў пра яго Міша [⁵]. Поўны георгіеўскі кавалер, пасля мнагадзетны бядняк, з болем тых «мікалаеўскіх» ранаў.

У грамадзянскую ваяваў, ужо выбраны камандзірам, і, можа, генерал які вырас бы з вахмістра, але пацягнула да жонкі, да дзяцей, да родных мясцін.

У семдзесят шостым годзе ён, замяняючы ў жніво сына, яшчэ пасвіў калгасны статак. «Як жа ты бегаеш за каровамі?» – спытаўся я. Ён паказаў на свайго сабаку, трохі падобнага на аўчарку: «Сам не бегаю. Яму даю лінію, ён заварочвае». Сын смяяўся: «Бутэлька віна на дзень, а гарэлкі – ужо на два дні».

Свая мова, свой характар, які я закранаў у «Праведніках і зладзеях» і ў «Золаку», і там, і там захаваўшы імя.

Днямі мне расказалі, што памёр ён спакойна, хораша – ад старасці. Рана ўстаў, заслаў свой ложак, пацеры згаварыў... Ці паснедаў – не сказана было. Проста прылёг адпачыць і памёр. На дзевяностым годзе, перажыўшы малодшых, здавалася, куды здаравейшых братоў.

На пахаванне я не змог паехаць. А ўспомніў цяпер – чытаючы ў Сетана-Томпсана пра каўбояў з сабакамі.

*

Сетан-Томпсан не толькі лічыць скачкі труса ці аленя на футы, але і пішучы пра бойку двух катоў, пра іх маўкліва-фырклівае то наступленне адзін на аднаго, то тактычнае ці баязліва асцярожнае адступленне, не толькі карыстаецца яшчэ і дзюймамі, але ж і іх дробіць на чвэрткі, на васьмушкі, на шаснаццаткі... І гэта не толькі смешна, але і мастацкі дакладна.

*

Поўдзень. Пасля сякой-такой працы (закончыў перапісваць пра Гарэцкага, напісаў тры пісьмы) сяджу ў крэсле, ногі на другім, накрытыя пледам, чытаю мудрыя апавяданні Іва Андрыча. За мною два акны, справа – трэцяе, яны за ажурнай павалокай свежых фіранак, за якімі – зноў шуршыць па бульбоўніку ды па яблынях роўненькі, спакойненькі дождж. І была б гэтая музыка вельмі прыемнай, калі б не думаць, што з такой штодзённай макрэчы камусьці трэба вырываць пакуль што сена, а неўзабаве і хлеб...

«Яшчэ ніколі нічога ў полі не заставалася». У такім аптымізме так многа нашай сённяшняй, нібы ўжо ўсеагульнай абыякавасці, ад якое дабра не чакай.

...Няўлоўна невыказная асалода – чытаць добрае. Пайду ў яе далей. Гэта апавяданні Андрыча ў чэрвеньскім нумары «Иностранной литературы». Прыемна думаецца, што Югаславію я – хоць трохі – ведаю, успамінаю мясціны, пра якія ён піша. І думаю, што любое, з любога месца, на любой мове зробленае па-сапраўднаму, раней ці пазней, але стане вядомым, возьме сваё.

*

Не вытрываў і пайшоў у поле, у лес, на луг.

Сонечна, цёпла. Залішне набрынялая вадой зямля зноў ажыла – зелянее, цвіце, патыхае жыццём. Нават маленькі карычневы матылёк махае крыльцамі над роснай травой, шукаючы сонца, сонечнай праталінкі.

Падышоўшы да паваленай сасны, успомніў, як у гэтым лесе, ужо... чатырнаццаць год таму назад, мы нарыхтоўвалі драўніну. Ад гэтага – да ўчарашняга лесніка, які падвечар запрашаў мяне выпіць з ім і гаспадаром. Адмовіўся нездароўем, а думаў пасля, што, можа, і цікава было б пагаманіць з імі, аднак – бог мой! – да гэтага ж трэба брысці ў гарэлцы, у ачмурэнні... Праз яго тут многія і на прыроду глядзяць,– як тая баба казала,– кожны дзень жывучы п'яным.

Учора ўвечары, на праходцы, хацелася запісаць, што ячмень, трохі пажаўцелы ўжо, падсыр пасля бясконцых дажджоў, пахне соладка з нейкай іржавінкай. Як і жыта калісьці мне пахла, у маладосці, пра што я, здаецца, пісаў. Цяпер ячмень, цэлае воблака яго, як сказала б мама, расце там, дзе летась была бульба, а пазалетась ясыта. І ў ячмені цяпер сцежка, як і ў бульбе летась, ды мне ўспомнілася тая, што ў буйным жыце была, і падумаў, што так і ішоў бы па той сцежцы бясконца, уздоўж бясконцых слупоў і дратоў, з якіх перада мною ўзляталі б вялікімі чародкамі гаманлівыя «ноты» – ластаўкі...

...У Болдзіне Пушкіна і сумота, відаць, падганяла. Гэта цяпер падумалася, а выходзячы з лесу, убачыўшы канец дарогі – шырокі прасвет у поле і на луг,– успомніў Льва Мікалаевіча з яго славутым «Я возвращался домой полями»... Нехта пісаў пра тое, як ён працаваў пад «Войной н миром»: зранку сядзеў у лесе на пяньку і доўга думаў...

Адтуль яно, слова яго – ад зямлі, ад прыроды, ад самога жыцця.

*

Карлавы Вары ўсё ж такі будуць. Ну што ж, у Крынічным я з сябе ў той сумоце таксама не богведама што вымучу. Падганяю справы і, у поўнай гатоўнасці да выезду, вырушу паслязаўтра да бабулі і ўнучкі, яшчэ на два тыдні [⁶]

Восем. Будзем ўставаць, ехаць па рукапіс, вычытваць пераклад. «Без работы і разумны здурнее»,– як гаварыў сімпатычны Павел Фёдаравіч Сарадоеў, з якім калісьці было цікава.

Як гэта добра сказана: «Жизнь моя, иль ты приснилась мне?» Колькі было ўжо добрага – не палічыць...

Лаўлю сябе часамі і на тым, што пішучы для сябе – самому сабе растлумачваю тое, што патрэбна будучаму чытачу гэтых «сваіх старонак». Так і цяпер,– хто ж такі Сарадоеў? Той самы, пра каго я пісаў у «Дажджлівым, сонечным жніўні», старшыня калгаса і, галоўнае, харошы чалавек.

Хочаш не хочаш, а чыстага для сябе не выходзіць. Можа, і таму, што я ж і друкую з запісаў, няхай сабе і выбіраючы?

*

Дома, у Мінску, быў з прыемнасцю, нават учора як быццам ехаць сюды [⁷] не хацелася, а ўжо ў аўтобусе адчуў, што лета, і што я ў красу яго еду.

Сцежка ў ячмені, уздоўж драціны на слупах, росны луг, Нёман, а потым лесам дадому.

Дзве рэчы захацелася не забыць.

Хлопчык, калі і старэйшы за нашу Данусю, што яшчэ спала, дык не на шмат старэйшы,– пастушок з радоўкі, які каля пня ў роснай траве канчаў снедаць і, па добраму звычаю гэтай вёскі, павітаўся са мною. «Есці захацелася?» – «Ага».– «А даўно выгналі?» – «У пяць». Ён не адзін, з нейкім дзядзькам, якога я паміж дрэвамі над ракою ўбачыў з каровай раней, чым хлопчыка.

І другое.

Тры буслы на нізкім лузе, за дубамі, – хвалюючае спалучэнне белага, чорнага і чырвонага колераў, асабліва тады, калі яны пачалі адзін за адным – на ўсякі выпадак – уздымацца.

Хораша сніў Твардоўскага, які зайшоў да нас і добра такі пасядзеў. А ідучы думаў пра Глебку: што добрага і я мог бы сказаць пра яго? Гэта – пасля яго вершаў у ліпеньскім «Полымі». І пра Броўку ёсць што сказаць, калі без вэрхалу ды сэпляў, як у N., а натуральна, аб'ектыўна. Можа, калі і скажу.

*

Чытаю ў Хайноўскага [⁸] пра нацыянальную палітыку ў даваеннай Польшчы. Па-новаму прагучала такое:

«Украінцы і беларусы густа засялялі землі на ўсход ад Буга і Сана, і таму акрэсленне «нацыянальная меншасць» больш падыходзіла там да насельніцтва польскага, якога было каля 37,8 працэнта».

*

Вярнуўся з рэчкі.

Адышоўшы далей, стаў пад зялёнай, высокай навіссю алешніку, і цераз Нёман гледзячы па лугі, кусты, аер і неба, успомніў, як Грыша [⁹] гаварыў, вярнуўшыся адзін з паэтычнай праходкі: «Хораша так, а тут нейкія войны, палітыка...» І ў Талстога яно, і ў іншых – краса прыроды кліча да міру, да любові.

Успамінаў сённяшнюю цётку, якая жыве, век пражыла ў такой красе і так жа хораша спалучае ў сабе і зпешнюю цемру, і высокія чалавечыя якасці. А каб жа гэта яшчэ і без цемры!

*

Палавіна сёмай. Імгла.

Калі выйшаў да Нёмана, успомніў, што з палубы цеплахода, у сонечны дзень, недзе каля Запаляр'я ці ўжо там, старая глядзела, глядзела на ціхі Енісей і, нарэшце, не вытрымала: «Ишь, злодей, притаился!.. А сколько людей-то взял!..» Учора паблізу ад таго месца, дзе я пасу апоўдні ўнучку, пакуль яна плёхаецца са сваімі сябровачкамі на быстрым бродзе, утапіўся юнак з мінскай вясёлай кампаніі, а Нёман – такі ж прыгожы і абыякавы, як і быў, і повая вада прыйшла сюды за ноч з-пад Коласавай Альбуці або з яшчэ далейшай летняй красы, а заўтра будзе каля якой-небудзь Луннай. «Красою вечною сиять...»

Яшчэ адзін успамін, яшчэ адзін водгук вялікага. У ціхі, хоць і быстры Нёман упадае ручаіна. Там павінны браць акуні, а вышэй, у далёкай траве, летась я выпудзіў дзікіх качак. Успомнілася Ніягара, дзе я захоплена падумаў і, здаецца, запісаў: «І так жa тут вечна!» І ўспомніўся Лермантаў, ужо зямны, лугавы: «...и вода с водою говорит...»

А потым яшчэ ён, праходзячы пад цёмнымі дубамі.

Учора, калі Света, з усёй сур'ёзнасцю дзевяцігадовай гаспадынькі, расказвала, як той хлопец утапіўся пазаўчора вечарам, а знайшлі яго толькі ўчора апоўдні (мы і не ведалі нічога), як «два хлопцы і адна дзеўка», што былі ў іх кампаніі і нават адзін з іх штурхануў таго хлопца, «селі ў сваю «Волгу» і ўцяклі», а другія, «з другое «Волгі» павязуць таго хлопца да яго маці,– слухаючы гэта і канстатуючы гэты нейчы жах разумова, падумаў, а сёння вось успомніў, што раўнадушная не толькі прырода... Як прывыкаў і я – так жа хутка! – да трупаў і на фронце, і ў партызанах, як неглыбока я думаю і пра тых, што сёння... Зрэшты, і блізкіх так многа ўжо адышло, і боль не паўтараецца.

Паміж магутным надрэчным алешнікам і саджаным гайком ужо трыццацігадовых дубкоў, у буйнай расе, неабтрэсенан ветрам, якога і звання няма, і не абсушанай сонцам, якое хоць і высакавата ўжо, але ў імгле,– стаіць духмяная капіца сена... «Ах, як прыгожа!» – можна і папікнуць сябе пасля тых думак пра абыякавасць. Што ж, і прыгожа, і будзе прыгожа, калі і нас не будзе. Дарэчы, учора, гледзячы на Вялікую Мядзведзіцу, успомніў Мележа, як аднаго з тых, каго ўжо няма, а каля свежай, удала высушанай (пасля доўгіх дажджоў – пагода) і сапраўды духмянай капы – Твардоўскага прыгадаў: «калі арыгінал – расквітнелы луг, дык пераклад – сена». Не зусім дакладна, але блізка.