Текст книги "Сёння і памяць"

Автор книги: Янка Брыль

сообщить о нарушении

Текущая страница: 14 (всего у книги 16 страниц)

І яшчэ раз – каторы ўжо раз! – падумалася, якія людзі пайшлі з нашай культуры... І Жыновіч, і Шырма, і купалаўцы, і ад нас, літаратараў, колькі, дый якіх!.. А пакуль яны жылі – здавалася, што так і будзе заўсёды, нават яшчэ лепш...

*

Жах, адчуты на аўтобусным вакзале:

Увесь наш свет некуды ўсё едзе. З самага ранку да позняй ночы.

А хто ж працуе? Што будзе далей?..

*

Перагортваючы чарговую кніжную старонку, на якой будзе таксама надзейна добры, прыгожы і разумны змест, падумалася: як жа гэта прыемна!.. Такіх старонак было ўжо вельмі многа. Думаецца, што і будзе іх шмат.

*

У першай, якая трапіла ў яго рукі, лацінскай хрэстаматыі вялікі Пірагоў быў уражаны такім простым выслоўем: «Вселенная делится на две части – небо и землю».

Чытаю гэта і ўспомнілася, як у вясковай пачатковай школцы пажылы настаўнік тлумачыў нам, што такое вецер,– рух паветра.

Паўвека помніцца. Чаму?

«Парус» Лермантава. Што значыць адпаведная музыка! Убачыўшы першыя радкі верша, я не чытаю яго, а спяваю ў душы, захоплена ўздымаючы іх цудоўнай, сонечнай мелодыяй.

*

Паўло Тычына:

Товариство, яке мені діло,

Чи я перши поэт чи останні?..

І швейцарац Макс Фрыш:

«Неверно даже то, будто я всегда описываю только самого себя. Самого себя я никогда не описывал. Я себя только предавал».

*

Фрыш пераказвае Гейнэ:

«Он кажется себе двуличным – чувство, которое пристало бы столь многим поэтам. Гейне честен и постольку ценен. не следующий шаг, пожалуй,– стать еще честнее: не сочинять то, что предки в соответствии со своим сознанием принесли в поэзию, а действительно творить, воссоздавать наш мир».

А далей ён цытуе Брэхта:

«Что же это за времена, когда разговор о деревьях кажется преступлением, ибо в нем заключено молчание о зверствах!»

Фрыш пераказвае, цытуе, а я, чытач, удзячны яму, бо і я багацею.

І яшчэ адно,– калісьці я напісаў пра сваё нахабства: сам друкую свае запісы, не пакідаючы іх на вырашэнне нашчадкаў. Я там пытаўся: няўжо я першы так раблю? Аказваецца – не. І гэта таксама прыемна.

...І яшчэ адзін «дзённікавец» – Э. Калдуэл:

«Я собираюсь издать многочисленные автобиографические заметки в виде дневника, где, наряду с моими личными переживаниями, должны отразиться и настроения людей, живущих рядом со мной».

*

Патрык Д. Сміт:

«Если мои незатейливые романы могут тронуть всего лишь одно человеческое сердце в каком-нибудь отдаленном уголке мира и вызовут в читателе чувство братства, дружбы н понимания, тогда все разочарования, муки, которые испытываешь, работая над дорогой для тебя книгой, в конце концов не напрасны».

Ні ў літаратурнай, ні ў польскай энцыклапедыі гэтага Сміта няма, а думае чалавек як след. І хай бы ж ён ведаў, што слова яго «трогает сердце», як блізкае, і яшчэ аднаму!..

*

Кнігу апавяданняў не пішуць – яе складаюць з апавяданняў напісаных, з думкай пра кожнае з іх паасобку. Бачыць добры том апавяданняў,– як у Альгірдаса Поцюса, як у Зігфрыда Ленца,– гэта прыемна. І мне разоў колькі хацелася сабраць такі том, выдаць адразу вялікую кнігу апавяданняў, але пакуль што не змог.

*

Два месяцы прайшло, і ён сяды-тады вылушчваецца ў памяці жывым, усмешлівым, сур'ёзным хлопцам, паэтам, работнікам,– Грыша [⁴²]. І боль паўтараецца...

*

Чамусьці захацелася перачытаць «Яна і я». І чытаў яе – як не адзін: з прысутнасцю Валі Таўлая і нашага Грышы. Упершыню здалася мне іхняя падобнасць – усмешлівай ціхасцю.

Яшчэ раз (пасля «Жалейкі» ў шэсцьдзесят шостым годзе) ясна стала, як нялёгка было Купалу, з яго талентам, прабівацца ў такой «нявырабленай» (як поле нявырабленае) мове. Адчувалася нават краса, прывабнасць ледзь не дзіцячай словатворчасці.

І прыгадалася даўно пачутае ад кагосьці, што Чорны хацеў перапісаць «Новую зямлю» прозай. Купалу прозай не перапішаш.

*

Л. Талстой («На каждый день», 24 лістапада):

«Радоваться! Радоваться! Назначение жизни – радость. Радуйся на небо, на солнце, на звезды, на траву, деревья, животных, людей. Нарушается эта радость, значит, ты ошибся где-нибудь, ищи эту ошибку и исправляй».

*

Аднойчы на нейкім большым пасяджэнні я выйшаў на трыбуну, пачаў гаварыць пра нашу паэзію, закрануў паэзію Панчанкі, і тады толькі заўважыў яго ў зале. Я сядзеў даволі далёка за ім, не бачыў яго, а праходзячы да трыбуны, не заўважыў. А ўбачыўшы зверху – не вытрываў, сказаў: «Здароў, Пімен!» У зале засмяяліся, ён – стрымана – таксама.

І я цяпер, праз пятнаццаць гадоў, засмяяўся, успомніўшы тое над добрым артыкулам Барадуліна пра Панчанку.

*

Услед за іншымі жанрамі расце і наша крытыка. Паасобныя прадстаўнікі яе ўсё смялей ды смялей дагаворваюцца да таго, што яна – жанр зусім сам па сабе. Праўда, яна – не прыдатак нейкі да іншых жанраў, несправядліва і нетактоўна так лічыць, аднак жа, пра што ж яны, крытыкі, самастойна пісалі б, каб не было – уявім – прозы, паэзіі, драматургіі?

Гэта – яшчэ раз пра маладосць нашай літаратуры.

*

Адна калектыўная гутарка пра маладую паэзію, гутарка, што называецца, па высокім узроўні, звялася да скаргаў на тое, што вершы цяпер – які кашмар! – друкуюцца не па асобных старонках, а ў падборку...

*

– Я буду памятаць цябе да канца!

– Як гэта мала...

– А што я магу больш?!

*

На карце загараецца яшчэ адзін агеньчык таленту. І як гэта важна, што ў яго ёсць сваё месца на Зямлі, адкуль ён і сігналіць.

Учора, прачытаўшы аповесці Івана Яўсеенкі, «Крик коростеля» і «Шапку Мономаха», знайшоў на карце яго куток на паўночным усходзе Чарнігаўшчыны, дзе рэчка Сноў і няма вёскі Займішча, і нейкае асаблівае адчуванне літаратурнай абжытасці яшчэ і гэтых мясцін зацеплілася ў душы. Хоць ён, Яўсеенка, і жыве цяпер у Варонежы.

Чытаючы, успомніў сустрэчу з Траяпольскім у Маскве, на Кутузаўскім праспекце, светлай красавіцкай раніцай. Як ён па-народнаму проста і самавіта расправіў вусы, каб пацалавацца са мной, як я спытаўся ў яго пра Яўсеенку, ужо знаёмага тады па апавяданнях, і як Гаўрыла Мікалаевіч назваў яго «хорошим парнем» ці, нават зусім па-бацькоўску, «хорошим мальчиком».

Як гэта важна, дарэчы,– добрае слова ў падтрымку, слова чалавека, які не проста старэйшы, а паважаны.

*

«Паэт у прозе» – няўжо гэта больш, чым проста добры пісьменнік?

*

Учора А. прымераў мае акуляры і сказаў: «Пасадзіў ты вочы!»

І праўда, яны ўжо часамі баляць ад чытання. А я ўсё чытаю. А кнігі ўсё новыя ды новыя, якія трэба, хочацца прачытаць і якія ўсе ўсё роўна не прачытаеш. Так сказаў бы і кажа той, хто не любіць чытаць, каму гэта не здаецца патрэбным.

Сёння, устаўшы, падумаў пра сябе: «Што ні падсунуць – ты яго і давай!..»

Пазаўчора пошта падсунула мне кнігу ўспамінаў пра Турсуна-Задэ,– прыслаў таджыкскі настаўнік, які мне зрэдку піша. Паколькі я трэці дзень не выходжу, а пазаўчора наогул ляжаў, узяўся за гэтую кнігу адразу.

Успомніліся дзве сустрэчы з Мірзо ў ягоным Таджыкістане,– у канцы сорак сёмага і вясной семдзесят другога.

Першы раз, калі яму было трыццаць пяць, мне трыццаць, а Толю Вялюгіну яшчэ менш, мы ў адным, добра правераным, «газіку» перавалілі цераз Гісары, дабраліся да Тэрмеза. Іскрай гарыць у памяці агеньчык чайханы на перавале, дзе мы ноччу грэліся шурпой. Бачу буйныя зоркі, якіх да тое ночы і іншых начэй не бачыў так блізка. Чую, здаецца, і сёння чароўныя песні, якія доўга хвалявалі мяне дома.

Палез быў учора ў блакнот з семдзесят другога года, каб праверыць, ці запісаў хоць трохі што пра другое наведанне Душапбэ, калі мы з Мірзо ў адной машыне ездзілі па аколіцах і многа гутарылі пра найбліжэйшае, і ён мне бачыўся лепш, чым па розных – моднае слова – форумах у Маскве.

Толькі што, пасля апошніх у кнізе ўспамінаў, знайшоў у шафе маленькі зборнічак з аўтографам, амаль гістарычным, трыццаціпяцігадовай даўнасці,– «Індыйская балада»,– і зноў перачытаў яе. Талент. Нават праз сіта перакладу. Узяў і нядаўні нумар «ЛіМа», прачытаў Мірзо ў перакладзе Барадуліна, рабоце якога хочацца верыць.

Прыгадалася наша з Мірзо і Сяргеем Баруздзіным выступленнем па таджыкскім тэлебачанні, калі мне зусім зразумелым здалося, што паметкі ў сваім блакноце (план выступлення?) гэты, так шчодра праслаўлены пясняр дружбы народаў, рабіў... не сучасным, «рускім» алфавітам, а арабскім. Праверыў у «Литературной энциклопедии»: у 1928 годзе яму, Мірзо, было семнаццаць; пасля было дванаццаць год лацінскага шрыфта, тады ажно трыццаць два гады «рускага», а ён, як для душы, заставаўся ў арабскім.

Ды справа не ў шрыфце,– ён чалавек Усходу, сын свайго народа.

Час адшалушвае часовае, у чалавеку застаецца асноўнае, перад абліччам вечнасці са шкадаваннем думаеш: чаму ж я не бачыў тое раней, што так выразна бачыцца цяпер?..

Аднак жа праўда і другое,– шмат, вельмі шмат было і ёсць таго, што перашкаджае бачыць у некаторых таленавітых іх сапраўдную, глыбінную сутнасць. Перашкаджае нудна-панылае праседжванне творчага жыцця ў прэзідыумах, перашкаджае і адштурхоўвае перазахвальванне, перакормліванне тых, што хораша пачыналі і значна больш ды лепш зрабілі б, каб не адышліся так далёка ад саміх сябе...

Думалася разам з тым і пра тое, як параўнальна мала я бываў у пісьменніцкіх паездках, у Дамах творчасці, дзякуючы чаму і няшмат у мяне знаёмых і сяброў сярод цікавых людзей літаратуры і мастацтва. Хоць, з другога боку, тады было б, можа, менш сувязі з простым, іржаным, надзейным, на чым трымаемся.

*

Пры выпадковай сустрэчы N., ціха ды ўсмешліва захоплены сваім замежным другам, паведаміў мне, што гэтаму бойкаму другу – да яго юбілею – «іхні ўрад даў ліцэнзію па адстрэл аднаго мядзведзя».

Бедны мядзведзь!..

*

Добра чытаць кнігі, над якімі добра думаецца. Не толькі пра тое, што чытаеш, але і пра сваё.

У Чорнага, у дзённіку, пра гэта сказана так:

«Кожная тая кніга добрая, калі яна ўзбівае чалавека на сталыя і важныя думкі».

*

Учора перад сном, у цемры слухаў з прыцішанага транзістара вершы Ісакоўскага і песні на яго словы, і добра было ад такога «общения» з сапраўднай паэзіяй, з тым, каго і я трохі ведаў.

Чакаў «Враги сожгли родную хату». На жаль, не перадалі.

*

Добрая мова ў паэме Зуёнка «Маўчанне травы». Словы, абароты новыя для мяне, нязвычна прыемныя.

Нашымі намаганнямі, з розных куткоў у адно, мы і зрабілі б багатую літаратурную мову.

*

У сваім добрым заключным слове Танк-юбіляр сказаў, што за шмат гадоў літаратурнай працы ён зразумеў найлепш адно: застаецца не тое, што напісана прыгожа, а што праўдзіва.

А каб адно з другім? Як у Чэхава, у Талстога, у іншых такіх? Гаварыў жа ён, Леў Мікалаевіч, адзін з найбольшых праўдалюбаў, што «не даром она – забота о форме»!

*

Шаўчэнкава «Наймичка» вельмі падабалася Льву Талстому. «За распрацоўку вечнай тэмы – самаадданасць мацярынскай любові».

Узяў з «украінскай паліцы» трохтомнік Тараса Рыгоравіча. Не ведаю, як сказаць: упершыню прачытаў ці перачытаў даўно чытанае, як зусім новае прачытаў гэтую паэму. І прыгадалася, чытаючы, не што-небудзь іншае ў Льва Мікалаевіча, а чамусьці «Карпей Васільеў». І тут, і там падобна проста і глыбока.

*

Сярод кніг, якія Міша прыдбаў перад вайной, за паўтара савецкага года, быў і Шаўчэнка. Адтуль памятаю чароўнае «Поставлю хату і кімнату, садок-райочок пасажу» і дзёрзкае «з баграниць онучі драти»... Яшчэ раней, пры Польшчы, мяне захапіла гэта:

Рабочим головам, рукам

На сій окраденій землі.

Свою ты силу ниспошли.

Мені ж, мій боже, на землі

Подай любов, сердечний рай

І більш нічого не давай!

Успрымалася гэта як найвышэйшае крэда, бо ў паняцце «любоў» укладвалася найглыбейшае – чалавечнасць.

Пра «Садок вишневий коло хати» Навічэнка піша: «С малолетства знает его на Украине каждая читающая душа, не не все помнят, что эту трогательную идиллию... написал Шевченко в тюрьме...» І я не ведаў. Няўжо не ведаў? А так жа прыемна ўведаць, так па-новаму – ад новай падсветкі – свеціцца гэты верш...

А што да «читающей души» (добра, нязвычна сказана) – ёсць засцярога. У нашых вёсках гэтую песню спявалі і «нечитающие души», непісьменныя, прычым захоплена, так дакранаючыся шчырым сэрцам да вялікай паэзіі.

*

«Чеховская обезоруживающая простота».

Гэта ўчора як быццам само выскачыла, калі мы гаварылі з N. пра веліч любімых – Талстога, Дастаеўскага і, цераз «великолепного» Буніна, дайшлі да непараўнанага Чэхава. «Обезоруживающая» – таму, што прастата гэтая так шчасліва нас панявольвае.

*

Трэба ўмець радавацца чужому поспеху. Думаючы пра поспех роднай літаратуры. Трэба не ўмець, а ўвесь час вучыцца гэтай радасці, змагаючыся з зайздрасцю старэйшага. І тады толькі возьмеш хоць тое, што можаш узяць з самога сябе, і аддасі яго другім.

*

Прачнуўшыся пасля шасці, успомніў пазаўчарашні Коласаў вечар у Маскве (па тэлевізары), выступленні Марцінкявічуса і Быкава, асабліва добрае ў Юсцінаса, і цяжка стала на душы, што і гэтыя хлопцы ўжо таксама на схіле...

А ўчора быў позні вечар са сцішнавата прыгожай поўняй, з белапенным гоманам хваль, з думкамі ўсё пра тое ж,– што ўсё гэта, можа, напярэдадні найгоршага, ужо не толькі для блізкіх, для паасобных, а для нас усіх... [⁴³]

*

Гэта ўсё-такі надзейнае, гэта застаецца,– словы, абзацы, старонкі. Добра зробленыя, умацаваныя разумным сэрцам, якое іх само перажыло, адчула. Каб адчувалі, перажывалі і іншыя.

*

Радзішчаў («Путешествие...», раздзел «Пешки»):

«Первый раз обратил свое сердце к тому, что досоле па нем скользило».

*

У Карамзіна, якога чытаю пасля Радзішчава, згадваецца Штаргард.

У памяці ажыў той дажджлівы, халодны і галодны ранак 21 верасня трыццаць дзевятага года, калі нас у тым Штаргардзе выпусцілі з таварнякоў і пагналі праз увесь горад у лагер. Змрочна-суровыя гмахі ў ранішняй імглістасці, наша ацэпласць, хто без шынелі, як я, мокрая блакітна-шэрая форма канвою і нешматслоўная, рэзкая строгасць – орднунг!.. [⁴⁴]

Гэтай раніцы, сустрэчы з нямецкім тылам, я ў рамане не паказаў.

...Амаль ужо дзвесце год таму назад дваццацідвухгадовы Карамзін пісаў пра сваю гутарку з недзе там сустрэтым прускім афіцэрам:

«Ему крайне хотелось, чтобы королю мир наскучил.

– Пора снова драться,– говорил он,– солдаты наши пролежали бока, нам нужна экзерциция!

Миролюбивое сердце мое оскорбилось. Я вооружился против войны всем своим красноречием... Немилостивый мой капитан смеялся и кричал:

– Нам нужна экзерциция, экзерциция!»

Чым не сучаснасць?..

*

Зноў Карамзин:

«Солнце закатилось. Я пожал руку бедной старушки и возвратился в Париж».

Гэтая фраза помніцца мне з маленства. Найлепшы доказ, што і «Письма русского путешественника», няхай сабе і фрагменты, я чытаў. Запомнілася гэтае месца сваёй сентыментальнасцю. Шмат чаго я тады не разумеў, вядома, і ў яго, але здаровае адчуванне смешнага было.

Чытаючы пра «строгую честность» яго слугі, успомніў, як тыдні ўжо са два таму назад малады таксіст з рэдкім прозвішчам Варава даў мне доказ свабоднай сумленнасці. Завёз мяне з жонкай і дачкой на пахаванне В. Р., на далёкую ўскраіну, а мінут праз дзесяць ці нават і больш, пасля таго, як мы расплаціліся і ўвайшлі ў жалобную кватэру, ён зайшоў туды і, ветліва знайшоўшы мяне сярод людзей, шапнуў: «Прабачце, вы забыліся ў машыне парасон».

Як незвычайна сёння гэта звычайнае!..

*

Тры таміны на пяцьдзесят аркушаў – «Русские очерки», якія высока і, здаецца, някранута стаялі сабе ў бібліятэчнай шафе. Што перачытваю, а што чытаю ўпершыню. Учора быў Радзішчаў, потым Карамзін, а перад сном адзін з братоў Бястужавых – Марлінскі, з яго цікавымі, грунтоўнымі нарысамі пра Сібір. Цяпер чытаю зусім дагэтуль незнаёмага М. А. Воранава, спачатку вучня, потым сакратара Чарнышэўскага.

Думаў і думаю над гэтымі тамамі пра веліч рускай літаратуры яшчэ і з такога боку,– гледзячы на яе праз геніяў, не праз тых «сярэдніх», што ў іншых літаратурах лічыліся б вялікімі, а праз тых, што так і засталіся ў сваім часе, прыпаяныя да яго, прапусціўшы наперад, у вечнасць, вялікіх.

Ці варта было ім, «прыпаяным», думаць пра як найлепшую апрацаванасць, дабротнасць свайго слова? (Была, відаць, узнікала ў каго-небудзь і такая недарэчная думка?) І падумалася пра тых, чыя работа ў іншых галінах чалавечай дзейнасці таксама была дабротнай, і не магла не быць такой, нават калі яна не разлічвалася на вечнасць, а на пэўную даўгавечнасць, патрэбная была, перш за ўсё, у сваім часе. Былі ў іх, тых «прыпаяных», таксама і зародкавыя адчуванні, і абдумванне, і чарнавікі, і цэнзура, і хваляванні, і промахі, і ўдачы. І гэта зноў жа павінна вучыць нас, новых «прыпаяных», да свайго часу, сціпласці, адчуванню абавязку.

*

Кінафільм пра Леаніда Быкава, акцёра, рэжысёра, таварыша, якога ўжо няма.

Таленавіты чалавек, лепш – чалавечны талент коміка. Урыўкі з фільмаў, у якіх ён быў абаяльны ў сваёй разнавіднасці.

Там, дзе ён у ролі франтавога лейтэнанта дырыжыруе самадзейным афіцэрска-салдацкім хорам-аркестрам, я ледзь не падскочыў у крэсле, адчуўшы, нарэшце, што і мне пра свайго П. у новай рэчы трэба пісаць з усёй любоўю да яго, не саромеючыся яе, не абмалёўваючы. Так яно пойдзе!..

*

В. Канецкі, «Третий лишний»:

«Введение самого себя в книгу дело щекотливое и лишних хлопот получаешь полон рот, не если, черт возьми, чувствуешь, что так надо?!»

Знаёма гэта і мне.

Даўно забітая ці здохлая чайка,– а мо і варона, бо не пазнаць,– выкачана хвалямі на бераг. Два хлопцы і дзяўчына спыніліся каля яе. Хлопцы збоку гавораць пра нешта сваё, а хлопцападобная па вопратцы паненачка стаіць, нахіліўшыся над слізкай, агіднай «кансервай» і патэтычна песціцца:

– Встань! Да встань же!..

Младая поэтесса?

*

Успаміналі Ніліна. Я – між іншым і тое, як ён аднойчы казаў: «Калі мне з Саюза звоняць, што трэба прыйсці на пахаванне, я так і ведаю, што памёр хтосьці нязначны»...

«Злосны ён трохі быў».

«А ці проста злосны?,,»

*

Калісьці, яшчэ ў юнацтве, бывала сумна і прыкра ад мастацкай бездапаможнасці некаторых рэвалюцыйных песняў – самадзейных, складзеных на мясцовым матэрыяле, спяваных на мелодыі... нават модных у той час вальсаў. Выводзілася гэта часамі «хто ў лес, хто па дровы», а за гэтай шчырасцю стаялі і катаванні, і турма. Я гэта ведаў, аднак «эстэтычны скрыгат» у душы заставаўся. І помніцца.

Зусім іншая справа – светлая, звонкая радасць першай сустрэчы – у выкананні той самай моладзі – з песняй, якая і сёння хвалюе: «Там вдали за рекой...», і з іншымі песнямі, пачутымі па савецкім радыё ці таямніча прынесенымі з-за мяжы, прафесійнымі («Мы рождены, чтоб сказку сделать былью...») і народнымі.

Гэтая музыка маладосці спалучана ў памяці з вобразамі людзей, сярод якіх было добра.

*

Мора сёння ў 7.30 раніцы прысцёбвала лёгкай хваляй неяк нібы абыякава, з няроўнымі паўзамі, толькі для ліку, што яно не спіць. Падумалася ў паўзмроку, што гэта пены намыла на стыку хвалі з берагам, а праверыў – белая, крышталічная намаразь.

Над соснамі на абрывістай градзе – яшчэ далекаваты сонечны ўсход, зара. А высока на паўднёвым захадзе, у лёгкай марознай замурзанасці неба – асколак нядаўняй поўні.

Мама сказала б: «Схода месяца».

*

Шагінян пра Шаўчэнку. Грунтоўна аўтарытэтнае сцверджанне велічы Кабзара.

Прыемна прачытаць такое:

«Он никогда не выдумывал материала своей прозы. Фабулу он, конечно, сочинял, очень нехитрую и несложную, но его описания достоверны, как документ; в них нет и тени вымысла (кроме разве переноса положений)».

...«Брюллов приучил Шевченко к одному из прекраснейших занятий и лучшему способу выработки личной и бытовой культуры – к чтению вслух».

Гэтым і я займаўся нямала.

І свае новыя рэчы блізкім чытаў. Яшчэ і ў шэсцьдзесят шостым годзе, прыехаўшы з Каралішчавіч, чытаў Ніне, Калесніку і Янкоўскаму свежанькія «Апоўначы» і «Глядзіце на траву». Сам хваляваўся і рад быў бачыць крадком хваляванне слухачоў.

Чаму цяпер не чытаю сябрам свежанапісанае, што адбіла ад гэтага?

...Дома трэба будзе, нарэшце, прачытаць усю прозу Шаўчэнкі. Толькі дзённік яго чытаў і перачытваў (пасля падарожжа па Волзе), а іншае і мне здавалася не на ўсю сілу ягоным.

Апошнім часам часта думаю (па-руску сказаў бы: с нежностью думаю) пра Якубаву кнігу. Як помнік яму, у нейкай меры ўзняты і ўгрунтаваны і маімі рукамі. Чакаю, узвальваю на далоні, гартаю – пакуль што ў думках... [⁴⁵]

*

Бессістэмнае чытанне? Што ж, і жыццё наша ў пераважнай большасці «бессістэмнае»,– штосьці прыходзіць, з нечым незапланаваным мы сустракаемся штодня, штогадзіны, і строга планаваць сваё і жыццё, і чытанне проста немагчыма.

*

Сустрэў у часопісе прозвішча Рахманінава і ўспомнілася, як у пачатку пяцідзесятых выпадкова купіў пласцінку з яго песняй на словы Пушкіна – «Не пой, красавица, при мне...». Ноччу ўставаў да праігрывальніка, каб ціхенька паслухаць яшчэ раз.

*

Васьмідзесяцігадовая сястра Цвятаевай – перад абліччам вечнасці – піша пра Марыну Іванаўну, што «основной тон ее жизии была – тоска».

Ведаю гэта і я – прыступы жудасна-горкай тугі... Даўнавата яе не было, ды вось зноў прыйшла. Прачнуўся ў тры гадзіны, каля гадзіны ляжаў без агню...

Успомніўся Якуб,– як ён (Таня казала) паміраў у страшэнных пакутах, клічучы маці. Мужны, стрыманы, з маўклівым сэрцам усё сваё нялёгкае жыццё.

Успомніўся запіс Льва Мікалаевіча,– старэнькага, стомленага і замучанага, адным любімага, другім ненавіснага, праслаўленага на ўвесь свет тытана думкі, тытана душы,– як ён па-дзіцячы маліўся сваёй «маменьке», якое ніколі не бачыў...

«Не тое, не тое, не тое»,– як часта, як балюча я адчуваў гэта ў сваім юнацтве і пазней як адчуваю цяпер, калі ўспаміны і сапраўды самі развіваюць перад табой «свой свиток»...

Як светлае, як паратунак нейкі, успомніў перадсмяротнае пісьмо Жалезняковіча [⁴⁶], якое ўжо ён сам не мог мне напісаць, а дыктаваў прыяцельцы іхняй сям'і, пажылой супрацоўніцы райкома, якая прыслала мне тое пісьмо, калі Паўла Арсеньевіча ўжо не было.

Ведаю, ведаю я, што трымацца можна толькі за адно – за жаданне быць лепшым, за жаданне ісці наперад.

«Благочестивого старца» з мяне не атрымаецца. У якіх пакутах я буду адыходзіць – не вядома. І не запішаш іх, не будзеш, як акадэмік Паўлаў, працаваць да самага канца. І прыкладу камусьці іншаму не дасі, бо так жа многа ў кожнага ў нас толькі свайго – і гадкага, і светлага.

«І не запішаш...» Вось толькі ўключыў святло і стаў пісаць,– і многае, што адчувалася на ўсю жудасную глыбіню, да поўнай балючай аголенасці, цяпер, нібы нават адразу, адышло, а ты – як выплыў, вынырнуў адтуль. Ужо з палёгкай, ужо як быццам з веданнем, што табе рабіць, ужо і з пэўным самалюбаваннем...

Выдаўшы пяты том, так выйшаўшы з самім сабой на людзі, мне цяжка далей быць «актыўным, пладавітым», мне трэба знайсці ў сабе штосьці новае, і гэта так нялёгка. І наогул, і ў нашай складанасці, якая, здаецца, яшчэ больш ускладніцца...

Былі дзеці малыя, цяпер прыйшлі ўнукі, адны ва ўсёй несмяротнай красе дзяцінства, другія – ва ўсёй складанасці сталага воку. А мы ўжо ў старасці, як ты там не брыкайся.

Аднак не хочацца дажываць, хочацца жыць. І жывецца пакуль што...

Простая мудрасць: «трэба жыць, як набяжыць» – таксама не гульня словамі, а мудрасць, народжаная ў пакутах.

*

«Если бы я не уважал вас за талант, то вы бы давно полетели у меня в окошке» [⁴⁷]

У тым, што талент як быццам аддзяляюць ад цябе, паважаюць за яго, а не за ўсё ў табе – сяды-тады мяне раздражняла, крыўдзіла.

*

Пра аднаго з праслаўленых і вельмі заклапочаных сваёй славай іхні крытык сказаў мне – для большай аб'ектыўнасці, што «шапку Манамаха ён насіць умее».

Можа, і так, але ж пісаць, не здымаючы гэтай шапкі,– не варта. А праз яго радкі яна даволі часта бачыцца.

*

Маё любімае ў Коласа – «Маці» («Непрыветна цераз вокны ночка пазірае»), аказваецца,– як быццам я ніколі не ведаў гэтага,– напісана ў турме, што прыдае і так цудоўнаму вершу яшчэ большую абаяльнасць і сілу.

У тым жа, турэмным раздзеле «Песняў жальбы» – верш «С турмы» (таку кнізе), тое «Пісьмо з астрога» («Напішы мне, калі ласка, пісямко дахаты»), што так жыва і так змястоўна нагадала мне школьнае маленства. Сябрукі, сяброўкі бачацца праз паўвека, як жывыя, да іх прымяркоўваюцца радкі, а ў вымаўленні кожнага ці кожнай, за радкамі ажываюць вобразы,– не ведаю, ці тады, ці сёння больш блізкія мне.

Л слова працаўнік, не вельмі каб прыемнае, і Колас ужываў: «вясковым працоўніцам». Знойдзена яно ці «прыдумана», ці проста перакладзена з рускага труженик? А колькі «прыдуманых» слоў у іншых, сталейшых літаратурах?

...У польскім выданні Коласа спыніўся па сама калыханцы, знайшоў яе ў арыгінале («Песня на сон у бяссонне») і прачытаў па-новаму, як штосьці больш значнае паэтычна, чым думалася, успрымалася раней.

Па-над рэчкай дрэмле дуб,

Задрамі і ты, Якуб!

Вобраз! І коласаўскі вельмі. А ў перакладзе ён, дарэчы, размыты;

Już dębinę sen omroczył, Zmruż i ty, Jakubie, oczy.

Дуб, што дрэмле пад рэчкай,– тут і краса, і сіла, якую не вельмі «omroczysz» [⁴⁸]

У ціхім, любым коласаўскім настроі ўзяў з паліцы на стол увесь чатырнаццацітомнік, пераглядзеў фотаздымкі, трохі дзённік, што ў ім калісьці адзначаў на палях, сёе-тое з апошніх вершаў.

Коласаўскі пастрой пачаўся не ўчора. Пераглядаючы прэсу, што сабралася за месяц [⁴⁹], прыемна спыніўся на артыкуле Генадзя Каханоўскага ў «Голасе Радзімы».

Сябар Коласа па турме, асілак ды весялун Мацей Цярэшка з-пад Маладзечна, які «мог на плячах утрымаць васемнаццаць пудоў», а цару жадаў «добрай асіны і пятлі», выйшаў на волю раней за крамольнага настаўніка, а потым ужо настаўнік наведаў яго ў вёсцы якраз на «дзяды».

Гэта здалося мне тэмай апавядання. Ажно Караткевічу пазваніў.

*

Хто мог падумаць,– ці сам ён, ці яго блізкія,– што гэта звычайнае ў іхнім пасёлку прозвішча – Багрым – так падхопіць ветрам нашага адраджэння, так панясе гісторыя народа, што стварыў сваю літаратуру?

*

«Сталічная вышка», чым так стараюцца гіпнатызаваць нас некаторыя рэдактары і крытыкі.

А на вышцы ў тых некаторых і калені дрыжаць і галава кружыцца,– больш, чым у тых, што не на вышцы, а бліжэй да зямлі.

*

Дунін-Марцінкевіч. Трэба яшчэ лепш ведаць яго. А першае, што памятаю з юнацтва:

Паночку Яночку! дай табе божа

За год даждаці святога спаса,

Каб, як лес, расло ўсякае збожжа,—

Дык будуць пірогі і густая каша...

Больш мне ў тым вершы як быццам і не трэба было, каб адчуць смак чагосьці блізкага,– і да роднага слова, і да роднай зямлі, і да родных людзей, і да працы з яе глыбокім сэнсам, і да сумленнай стомы з салодкім чаканнем заслужанага адпачынку.

*

Узяў толькі мой твар, а іншае ўсё прыдумаў. І нейкае пейзажна-філасофскае акно, і нейчы стол з машынкай, і нейкую белую куртачку мне, як у кухара. Славутае, моднае: ён так мяне бачыць? Добра, што хоць не ўніз галавою! Такі вялізны партрэт, у такой агромністай, светлай зале... І хочацца сказаць: «Таварышы, дальбог жа я тут ні пры чым!»

Як ні пры чым,– а хто пазіраваў?

А верыць жа ў маладыя таленты трэба?

*

Музыка слова. Для мяне ў маленстве гэта было так хвалююча, так прыгоне: «Гогенцалерны! Бялуджыстан! Перекати-поле!..» А баец-акружэнец, цыбаты хлопец з Валагодчыны, у сорак першым годзе, прывыкаючы ў вёсцы да беларускай мовы, са смакам паўтараў: «Панцак! Ланцуг! Абцэнгі!»

*

Рыльскі (з паэмы «Сашко»):

...І всі знайшли, а я шукаю,—

І як ім знати, скількі мук

Таіть у радості й одчаі

Із серця выхоплений звук!

*

«Працай» над кнігай, над часопісам, над газетай у яго лічыцца багатае падкрэсліванне радкоў то чырвоным (станоўчае), то сінім (адмоўнае) алоўкам, а звыш таго яшчэ і надпісы ды знакі на палях – клічнікі, пытальнікі, плюсы, мінусы. Проста так, «для душы». Або каб напісаць, «куды належыцца», з адабрэннем ці, часцей, з пратэстам.

*

На канцэрце Імы Сумак я заснуў. Дэманстрацыя пераходаў ад сапрана да баса, усе тыя славутыя сем ці восем рэгістраў,– не мастацтва, не адухоўленасць, а проста фізіялогія.

А назаўтра таварыства дружбы запрасіла і мяне, у ліку работнікаў культуры, на сустрэчу з гэтай перуанскай ды сусветнай выдатнасцю. Раз пазванілі ў гасцініцу,– будзе. Другі раз пазванілі,– магчыма, будзе. Трэці раз – яна прымае ванну. Апошні званок – не, не зможа прыйсці.

І пайшлі мы дахаты. Шырма, Цікоцкі, Цітовіч, паэты, мастакі. Сярод белага дня...

*

Нa выстаўцы карціна «Памяць». Тры былыя партызаны, мужчыны пажылыя ўжо і з выгляду зусім неваяўнічыя, стаяць з поўнымі шклянкамі і глядзяць кудысьці – са шматзначнай тупасцю п'яных...

І тут адзнака часу.

*

Нешта адразу пасля вайны адзін мешчанін сялянскага паходжання, які не пры масавым заплыве, а далёка загадзя ўцёк з вёскі ў горад, гаварыў знаёмаму, прыехаўшы да яго ў вёску:

– Зарэж карову. Зачэм цябе дзве?

Так яно пачыналася – забіванне любові да гаспадарання на зямлі.

Помніцца недаўменне таго чалавека, гаспадара: як гэта так – узяць ды зарэзаць карову?! А потым яно, недаўменне такое, патроху прайшло.

*

Устаў рана, неахвотна, неяк туга, як у юнацтве ўставалася далёка да дня – малаціць цапамі. Зрабіў некалькі лічаных старонак, адчуў, што далей належным чынам не пойдзе, і ўздыхнуў, закрываючы папку:

«Дзякаваць і за гэта!»

*

Ніколі столькі не шнураваў каля свае вёскі, як сёлета. Ці раз, ці два ўспамінаў, праязджаючы, а сёння вось зноў успомніў адну з даўніх раніц, познеасенніх ці зімовых, ад'езд пасля кароткага гасцявання.

Ранняе снеданне. Гарачая бульба, з парай, лепш прыкметнай у халаднаватай пасля ночы кухні, апаноўка яечні з прысмажанымі скваркамі, хлеб тоўстымі лустамі, свой, з вялікага бохана. Братняе: «Можа, па чарцы?» І мой неакрэслены поціск плячыма. Мы выпівалі і сапраўды па адной, бо мне ў дарогу, а яму на працу, да людзей.

Як гэта проста ўсё, як хораша здалёк і як ужо непаўторна!..

Сябру для новай рэчы спатрэбіліся Індыя, Амерыка, а мне ўсё думаецца і далей, што я змагу яшчэ нешта вартае зрабіць толькі вярнуўшыся туды, адкуль выйшаў, толькі стаўшы бліжэй да роднага кута.

1983

У жаданні спяшацца пісаць, якое ўзнікае пры смерці яшчэ аднаго блізкага чалавека,– колькі тут мітуслівасці, а колькі належнага memento morі?.. Мітусіцца не трэба, трэба аберагаць свой час, заўсёды, штодня нацэльвацца на галоўнае, зноў і зноў вучыцца.

*

Яшчэ адна радасць чытання,– ведаць, што старонкі, якімі ты захапляешся, радавалі і тых, што чыталі гэта да цябе, што над імі плакаў ад смеху Пушкін, задумваўся Талстой...

*

Пачаў чытаць Сяргея Абразцова [⁵⁰] толькі ўвайшоў у яго разумнае, смачнае слова – захацелася запісаць:

Добра гэта – прыгожая старасць: у Абразцова, у юбіляра Гейчанкі [⁵¹], у Андронікава, у нашых – Шырмы і Станюты, пра якую толькі цяпер належна загаварылі. Старасць прыгожая – не з надзеямі пачатку, а з заслугамі мінулага і працай сёння.

Як многа высакароднага яму, Абразцову, дала яго шматгадовая дружба з дзецьмі.

Чатыры абзацы пра дзяўчынку, што пашкадавала на вуліцы кацяня, да хваста якога нейкі нягоднік прывязаў вяроўку з гайкай, вартыя добрага апавядання. Апошні абзац:

«В эти минуты он (Мурзік на каленях дзяўчынкі, што робіць урокі) не менее продуктивен, чем решение задачи, в которой вода в один бассейн вливается, а из другого почему-то выливается. Котенок делает девочку доброй. Нужнейшая продукция!»